żyrać, dziś żerać, pożerać, wyżerać itd.; żarł, stąd żarłok i żarłak, żarłoctwo i żarłactwo, żarłoczny (jest i żarłastwo w 15. wieku); obżerca, pożerca; zażarty, zażartość; obżarstwo; żrać, pożrała w psałterzu florjańskim (ale pożarła w puławskim), »mądrość ich pożrana« (pożarła w puławskim), jak w czeskiem seżrána (od żráti!); obżartuch (jak odartuch); ludożerca. Prasłowo; cerk. żrěti, żrą, serb. żdrijeti (a do tego żderem, jak u nas zdejmę do zdjąć); czes. dawniej żrzieti, żru, dziś żráti, żeru; rus. żrat’, żru. P. gardło, żródło, krtań, ożydle. Na Litwie tylko o ‘piciu’: gerti, ‘pić’, gēris i gira, ‘napój’, girtas, ‘opiły’ (i u nas po narzeczach żreć: ‘pić’); ind. girati i grnāti, ‘pożera’; grec. (zdwojone) bibrōskō, ‘żrę’, bora, ‘żarcie’, łac. vorare, ‘pożerać’.
żródło, dziś pisane źródło (dobrze że nie źrudło, tak jakby nasza pisownia była fonetyczna!), to samo słowo co gardło (p.), tylko z inną wokalizacją: gardło z *gŭrdło, żródło z *ger-dło, *żerdło, z przestawką płynnej nasze żrzedło, wkońcu z przegłosem żrzódło, a z tego, z ułacnioną wymową, żródło; p. żreć; cerk. ż(d)rěło; rus. żereło, czes. żrzidlo i hrzidlo; p. ożydle.
żubr, mylnie odmazurzone z pierwotnego zubr i ząbrz (u i ą stale się mieniają); nazwy miejscowe, Zembrowo, Zębrze; zwierz ocalał dłużej w mazowieckich lasach, dziś tylko w białowieskiej puszczy, ale rozszerzenie nazw miejscowych dowodzi, że żył niegdyś w całej Polsce. Znała go dobrze i Litwa, nazywając go stumbras (st- zamiast syczącej s-, jak w stirna=sarna); w pruskiem wissambers, gdzie wis- niejasne. W 15. wieku obcego ‘tygrysa’ tłumaczono najdowolniej ząbrzem, nie mając o tygrysie wyobrażenia (podobnie ‘osła dzikiego’ łosiem ochrzczono, a ‘wielbłąda’ orzem); jeszcze w słowniczku około r. 1500: »tigris, ząbrz«, i tak przedtem zawsze; w »Murmeljuszach« zambr i zubr, ‘tygrys’. Prasłowo; tak samo u innych Słowian (ale z z-, nie ż-), cerk. ząbr, itd.
żuć, żuję; żwać, żwę, żwiesz; od żwać: żwawy, co w 16. i 17. wieku znaczyło ożuwcę, t. j. ‘obmówcę, oszczercę, co ożuje kogoś’; dopiero od 18. wieku nabrało nowego znaczenia, o ‘zwinnym, rzeźkim’; ożuwca od ożuwania; żujka; żuchwa, jak brzechwa (do żuchwy należy żuchliwy; żuchtać, ‘gryźć’; żuchleć, ‘jeść wolno’, żuchel(ek), ‘kawałek’). Bezokolicznika żuć nie znają inni Słowianie (cerk. żwati, żują, tak samo czes., rus., łuż.), więc może to dopiero dorobione u nas, jak i u dolnych Łużyczan (żuś, żuju). Lit. żiaunos, ‘żuchwa’ (por. bułg. żuna, ‘warga’); niem. kauen (dawne chiuwan; Wiederkäuer, ‘przeżuwacz’).
żuk, ‘chrząszcz’ (i o ‘wole czarnej maści’), rus. żuk, załab. zeuk, ‘krówka’ (‘gnojek’); od rus. żukať, ‘brzęczeć’. Por. żużel.
żuł, ‘namuł leśny’, stąd Żuławy, ‘niskie (nadrzeczne) urodzajne miejsca’ (w Prusiech).
żupa, przestarzała nazwa ‘kopalń’ (soli, wielickiej i bocheńskiej, żup ruskich w Samborze, olkuskiej srebra i miedzi); żupnik, ‘urzędnik żupy’. Pierwotnie oznaczała żupa wszelki ‘monopol książęcy’, ‘opłaty, sądowe i inne’ (wybierał je żupca, po łacinie suparius, jeszcze w 15. wieku na Mazowszu), a zawiadywał niemi żupan (w najdawniejszych cy-
