(jak winduga), żeglarz; z niem. Segel, Segler, Seglung.
żak, ‘wór rybacki, sieć’, to samo co sak (p.), tylko żak z niem. Sack (ż- z s-, jak zawsze), a sak, sakwa, sakiew(ka) z łac. i romań. saccus, sacco; więc żak, żakować, i o ‘plądrowaniu’, jak włoskie sacco (por. sacco di Roma 1527 r.); z polskiego małoruskie żak, żakuwaty.
żak, żaczek, żakowski, ‘scholar, uczeń’; z diakon (bo do szkoły wstępował, kto szedł na księdza), nazwy ‘najniższego święcenia’: grec. diakonos, a skrócone diakos, ‘sługa (kościelny)’; w obu tych postaciach cerk. i rus., u Słowieńców dijaczki jezik, ‘łacina’, djacziti, ‘spiewać’ (węg. diak, Deak); natomiast żak przeszedł do nas przez Czechy od Romanów, jak ż świadczy. Trzecia tegoż słowa postać czes. jahen, z staroniem. jaguno, jachono, o tem samem znaczeniu.
żal, żalić się; żałość, żałośny, żałować, pożałowanie; żałba, ‘skarga’; żałoba, żałobny; obżałowany, ‘oskarżony’; dziś tylko z ża-, i tylko w jednem znaczeniu. W 15., a nawet i 16. wieku było jeszcze że-: żela, ‘żal’, ożelać: »wdowiec, gdy żony ożalał«, w Ezopie (poprawka z pierwotnego: »ożelał«). W biblji żałować, żałoba, o ‘skargach, o skarżeniu przed sądem’: »żałowali są na żydy«, »żałując na was«, »ać przestaną żałob«; żałostny, żałościw (i w psałterzu). Prasłowiańskie; cerk. żelěti, żelja, ‘żal’, czes. żeleti, ‘żałować’; cerkiewne żelěti, rus. żełat’, ‘żądać, pragnąć’; cerk. żal, żałost’, żaliti i żałowati, »sŭżali mi sę«, ‘zżaliłem się’; rus. żałkij, ‘nędzny (żałośny)’, czes. żal i żel, żaloba. Ależ to tylko jedna »strona« tego pnia. Drugą objawiają żale i żalniki, ‘cmentarze’ (już w cerk. żaľ, ‘grób’, żaľ jednego rękopisu oddaje drugi grebisztem), por. w Ezopie: »i weszli są miedzy groby, gdzie były zmarłych żałoby«, ‘pomniki’), a to jest prasłowiańskie, i mimowoli pytamy, czy żal (jak łac. urna) nie nazwany od ‘palenia’ zmarłych; żale byłyby więc ‘palowiska’, i żal a żar jedno (oboczność l i r; przecież np. u Łużyczan żarba, żaroba, to samo co żalba, żałoba). Może jednak żelja, ‘żal’, istotnie tylko od ‘żalu, skargi, bolu’, nazwane; por. lit. gelti i gilti, ‘boleć’, Giltinē, ‘śmierć’, gēła, ‘ból’; prus. golis, ‘śmierć’, galintwei, ‘uśmiercać’, gulsenin, ‘ból’; lit. gałas, ‘zgon’, ‘koniec’ (ale i ‘strona’: Ziemgoła, Letgoła, w nazwach miejscowych); niem. quälen, Qual, ‘męka’, dawne cwelan, ‘umierać’, quelan, ‘boleć’. Z żalem nic nie ma spólnego żałomsza: »obchody zaduszne albo żałomsze«, r. 1500, »żałomsze albo pokłady, albo pogrzeby« (tamże), bo to jest niem. Seelmesse, ‘msza za dusze’ (Seele).
żałtarz, ‘psałterz’; tak zawsze w psałterzu florjańskim i biblji, ale już w psałterzu puławskim żołtarz, i tak stale w 16. wieku: żołtarz Dawidów (w małym formacie: żołtarzyk, a to odmieniono w 17. i 18. wieku w ołtarzyk, ‘książeczka do nabożeństwa’); tak samo ‘psalm’ w psałterzu florjańskim żalm; jest to niem. Salm, Salter, t. j. Psalm, Psalter (łac. psalterium), z opuszczeniem nagłosowego p-; niemieckiemu s- w nagłosie odpowiada stale czeskie i polskie ż-. Postać psałterz wprowadzono ponownie wedle łac. psalterium, niem. Psalter.
żar, pożar; żarliwy; żarki, a z tego żarski i żarstki (‘dzielny’, o koniu);
