»my z nim«, t. j. ‘ja i on’), zebrać (do kupy, zbiór); są- tylko w tem znaczeniu (‘spół, razem’) się pojawia. Samo z, ze, ma jednak i trzecie jeszcze znaczenie, kierunku z góry: »spadł z dachu«. Tak więc z jest trojakie: z (iz), »ze wnętrza«; z (sŭn), »razem z kim«; z (sŭn ?), »z dachu«; pierwszego z jest pierwotne; z dwu drugich poszło z s, i jeszcze druki 16. wieku (a Czesi do dziś) odróżniają owo z od tego s, piszą: »z domu«, ale: »s kim«, »s nami«, »s nim«, »se sobą«. Pierwsze z zastąpiliśmy w czasownikach zazwyczaj przez wy: cerkiewne izchoditi, izbawiti, nasze wychodzić, wybawić; więc do rzadkości raczej należą: zbawić, zdechł (izdochł), zuć (izuti), zbyć (izbyti), zżyć (p. żdżyć; iżditi), zwolić ( »matko zwolena« w Bogurodzicy; izwoliti, ‘wybrać’). Drugie, s, sŭn, zachowało, jak w, wŭn, swoje n przed zaimkiem trzeciej osoby: z nim (zamiast s nim), z nią; przed czasownikiem: zn-ić ( »znijdź duchu święty«), śniadać (to jest: z-jadać). Złożenia z są-: sąsiad, sąsiek, sąpierz, sąmnienie (sumienie); w nazwach miejscowych: Sątok, Sątop, Sąpolno (Sampolno, Sępolno, t. j. ‘ze spólnemi polami’), Sątrzaska, Sąciaski (‘cieśnina’). Zachodzą co do brzmienia trudności: drobne przy pierwszem z = iz (łac. i grec. eks ma inną samogłoskę ?); nierównie znaczniejsze przy drugiem s (co przed dźwięcznemi samo zdźwięczniało, sbabą = zbabą, i w tej formie się uogólniło: zemną; Czech mówi: se mnu, Ruś: so mnoju); odpowiadaż ono najdokładniej lit. su (su tiemis, ‘z tymi’), a jako są- (we złożeniach) lit. san-, są- (Sątok = santakas); ind. sam-, grec. ha-, względnie a- (a-lochos = sąłog, p. łoże), jest to samo są-, tylkoż nie zna żaden inny język (prócz słowiańskich i litewskich) owego su, s, jako przyimka; nawet pruski ma tylko sen (sen steimans, ‘z tymi’). Próby utożsamienia owego su, s, z grec. ksyn, syn, albo z łac. cum (cōn), zawodzą. Dawny język, do 17. wieku, znał jeszcze czwarty, najosobliwszy zwrot przy owem s, z: »będzie mnie zeń« (‘dorównam mu’), »nie było go z to« (‘nie stać go było na to, nie był tak silny’). Złożenie z-sz przechodzi w szcz, a z-ż w żdż: szczedł, t. j. zszedł, szczył, t. j. zszył, żdżegł, t. j. zżegł (w 15. i 16. wieku).
za, przyimek i przedrostek; prasłowiańskie; znaczy ‘z tyłu’ (niem. unter i hinter): zachód (zapad u innych Słowian), niem. ‘Untergang’, założyć, niem. ‘hinterlegen’, zawodzić, niem. ‘hintergehen’; zawiść i zajrzeć (‘patrzyć z tyłu’, w przeciwieństwie do na: nawiść, ‘miłość’); zapomnieć, ale zapamiętać (p.); przy wymianie: ‘coś za coś’; por. zawsze. P. zad. Poza Słowiańszczyzną, gdzie to za powszechne, brak odpowiedników gdziekolwiek indziej.
za, służy pytaniu, częściej iza, aza, izali, azali, ‘czyż?’; mylnie: aża, ażali, czego ani dawny język, ani inni Słowianie nie znają; w psałterzu: aiza, azawiem i azaliwiem, ‘czyż bo?’; szczególniej częste w 14. i 15. wieku; w porównaniu z biblją Leopolita rzadko już go używa; dziś je wznowiono; por. serb. zar (t. j. zaż), ‘czy?’, czes. dawniej za, zali, dziś z zd, zamiast z (jak to nieraz bywa): zda, zdali. Z poprzedniem za nie ma żadnego związku.
zabawa; zabawić się, ‘bawić’ (w znaczeniu dwojakiem, o ‘przebywaniu’ i o ‘rozrywce’; jako ‘roz-
