Strona:PL Aleksander Brückner-Słownik etymologiczny języka polskiego 130.jpeg

Z Wikiźródeł, wolnej biblioteki
Ta strona została skorygowana.

życzką, szwagrem, zastąpiona. Prasłowo; cerk. děwer’, rus. czes. diewier, dewerz; litew. dieweris, ind. dēwar-, grec. daēr z *daiwēr, łac. lewir (stąd lewirat starozakonny), dawne niem. zeichur.

dzieża na chleb; prasłowo; rus. dieża, i tak samo u innych Słowian; brak w litew. (diżti, ‘smarować’?); goc. deigan, ‘gnieść ciasto’, niem. Teig, grec. teichos, ‘mur (zlepiony)’, łac. figulus, ‘garncarz’, fingere, ‘kształtować’ (‘lepić’; stąd fikcja i figura), ind. dēgdhi, ‘maże, lepi’.

dzięcioł, prasłowo; rus. diatieł, czes. datel, serb. djetel’ i djetao (ze wtórną jotą, jak zawsze); od jego pstrocizny i nazwy ‘koniczyny’: dzięcielina, u innych Słowian detelina, czes. jetel, bez d-. Ptak sam nazwany od pukania, dęt-, niby tęt-; -ioł przyrostek, jak w kwiczoł.

dziedzierzysty i dzidzierzysty, ‘krzepki’, w 17. wieku, o zwierzęciu (zając, drop) i o człowieku; z rus., od nazwy rośliny (?) dendera, w najrozmaitszych postaciach, dziędziera, dziędzierzawa, z małorus. dywderewo.

dzięgiel, dawniej dzięgil, roślina ‘angelica’ (arcydzięgiel, ‘archangelica’), nazwa prasłowiańska, od cerk. dęg, ‘rzemień’, rus. djagłyj, ‘silny’, djagnut’ ‘róść’, małorus. odjaha, ‘ubiór’; p. dęga i duży, roślina o silnych skutkach. Przyrostek -yl rzadki, por. motyl.

dzięgna, rodzaj szkorbutu, ‘stomatitis’; ę nie pierwotne, *dziegna, zamiast czego oczekiwalibyśmy *degna wedle cerkiewnego »twardego« brzmienia dŭgna, ale wymiana twardych i miękkich półgłosek nie należy do rzadkości, por. łza i inne. W dawnych słowniczkach mieszają mylnie dziegnę z dziąsłami! W cerkiewnem (od 11. w.) degna i dogna, ‘strup’.

dzięk, dzięka, dzięki, wdzięk (od Górnickiego 1566 r. ‘gracja’); wdzięczny; bez i przez dzięki, ‘gwałtem’; dziękować, dziękczynienie, zawdzięczać, odwdzięczyć się, powszechne od 14. w. (w psałterzach i biblji), poszło z czeskiego, n. p. w ewangeljach 15. i 16. wieku: »miej go dzięk« = měj jho dík, dieka, dika, wdiek, wdieczný, bez dieky, diekowati, ależ nosówkę chyba jeszcze Czesi sami posiadali, inaczej należałoby przypuścić, że z czes. diek Polacy sami dzięk urobili (wtórne nosówki zjawiają się dopiero później), chociaż to bynajmniej nie wykluczone; samo czes. diek przejęto z niem. dank, ależ niem. an Czesi pierwotnie przez ą = u oddawali, en, in przez ę = ie (ia), więc i tu trudność znaczna. Inne języki słowiańskie nie znają tego słowa; małorus. djakuwaty zruszczono dowolnie z pol. dziękować. W 15. i 16. wieku przejęliśmy powtórnie dank wprost z niemieckiego, ‘nagroda’, ‘pierwszeństwo’: »dank przyznawać, oddawać«; ale i ‘wdzięczność’: »miejcież dank«; abdankować wojsko, ‘rozpuszczać’, ‘abszytować’, abdanken. Nazwa herbowa Abdank nie poszła wedle znanej legendy z hab-danku, chociaż już 1408 i 1432 r. Habdanków wymieniają, bo w pierwszej połowie 14. wieku i przez cały 15. przeważały formy z au: audank, audaniec, co z dankiem nic nie ma spólnego (od Audentius, czy od normańskich Audunów, od audr, ‘skarb’, ?).

dziękwa, »żuć dziękwę« r. 1500, narzeczowe dźwięga(ć), dźwiędać,