dyptam, dyptan (1472), z łac. diptamum, a to z grec. diktamnos, nazwa słowiań. trzemdała (r. 1472), z czes. trzemdala i trzewdala (od trzy? dla liczby kwiatów?).
dyszeć, p. dychać; dyszę, dyszał.
dyszel, dawniej (r. 1500) dyszla, albo oje, albo ciągadło; z niem. dis(s)el, disle, dziś Deichsel; od nas na Ruś; dyszel już u Mączyńskiego (r. 1564); »dyszelny szkapa«, Potocki; słowo niem. we związku z łac. temō, ‘dyszel’, i prus. tenzis, do ciągnąć należy.
dywan(ik), u nas już tylko ‘kobierzec’, ale u Serbów i Bułgarów jeszcze i ‘izba radna, kobiercami zawieszona’, z tur. diwan, ‘rada’, ‘biuro’, ‘szeroka sofa u ściany’, a to z pers. dīwān, ‘trybunał’; serb. diwaniti, ‘mówić’.
dzban, dzbanek; wymawiają i bez d-: zban(ek); forma »mazowiecka« zamiast czban; w biblji jeszcze »octowe czbany« obok »wina dzbanów sto«; pień ten sam co w dżber (p. ceber), lit. kib-iras; -an jest częstym przyrostkiem u nazw naczyń. Prasłowo; rus. żban, serb. dżban i żbań, czes. czbán i zbán, w cerk. jednak z w, czĭwan (rus. czwanit’ sia, ‘nadymać się’, z tego, por. wyżej, cwanny, czwan, ‘zarozumialec’); jest i cerk. czĭwan-, o ‘napoju mieszanym’. Urobienia: dzbanuszek; dzbanarz u Reja, o ‘opoju’.
dziabać, dziabnąć, ‘rąbać’, dziabka, ‘motyka’; jest i dziachnąć, ‘uderzyć’, dziakać, dźwiękonaśladowcze, ludowe, późne, z dziubać.
dziać (ściągnięte z dziejać), dzieję, ‘czynić’, ‘stawiać’, ‘kłaść’; dziać się, ‘zdarzać się’, »to się często dziejało» (dziś działo), w legendzie o św. Aleksym; te ogólne znaczenia specjalizują się: »dziać pończochy lub sieci«, »dziać drzewo« (‘barć na niem wyrabiać’); drzewo dziane jest dzienią, dziatwa i dzietwa, ‘robota koło niej’; »dziać komu imię«, ‘nazywać go’, »fraszki tym książkom dzieją«, »imię dziano Sybilla« (wiek 14.); częstotliwe: obok dziejać (dziać), dziewać; nadziać, nadziewać, nadzianka; podziać, podziewać, spodziewać się, niespodzianka; odziać, odziewać; wdziać, wdziewać; stąd: odzienie, odziew, przyodziewek. Ind. dadhāmi, grec. tithēmi, ‘stawiam’, ‘kładę’, niem. saskie dawne dôn, dziś thun, łac. facio, lit. dēti, ‘kłaść’. I słowiańskie i litewskie mają (lub miały) zdwojony pień w czasie teraźniejszym, cerkiewne deżdą, lit. dedu, z pierwotnej odmiany *dhedhēmi: *dhedhmes, d przed m wypada; stąd odziecka (od odziedza), ‘skórka’, por. cerk. nadeżda, odeżda, ‘nadzieja’, ‘odziew’; odzież wedle kradzież. Pień powtarza się w dziej; działo; dziela Bogurodzicy (‘dla’); węda (p.).
dziad, dziadek, odpowiada babie, babce, mniej liczbą znaczeń, niż podobnym początkiem z mowy dziecięcej, zdwojeniem, jak grec. tēthē, ‘babka’, tēthis, ‘ciotka’, rus. diadia (z tego lit. dēdē, dēdis), ‘stryj’. Spadek po dziadzie, dziadku, był dziedziną, przechodził na pochodzących od jednego dziadka, w przeciwieństwie do ojczyzny (ojcowizny), dla dziedziców, co dziedziczyli, dziedzictwo; dziedzic oznaczał później ‘właściciela dóbr ziemskich’; i dziadowizna trwała obok ogólniejszej dziedziny. Obok ‘dziada’, ‘przodka’, oznacza dziad ‘starca’ i ‘żebraka’, »pójść na dziady«. Ale dziady Mickiewiczowe nie polskie ani litewskie, lecz białoruskie (‘duchy przod-
