konos, ‘sługa’, ‘kapłan (niższych święceń)’; węg. Deak (słynny patrjota, polityk umiarkowany); u nas tylko o Rusi używane.
diament, diamentowy, w 15. w. diamant, z łac. diamantum, z grec. adamas (adamantos), ‘niezwalczony’ (‘nie rysujący się’); adamentny w 16. w. Liczne inne z dia-: dialog; dieta, diurnum pomijamy.
dla, narzeczowe la (la Boga, labiedzić), obok dziela Bogurodzicy, stawało nie przed, ale po słowie rządzonem (jak łac. gratia lub causa): tegodla (pierwotnie togodla), nigdy dla tego; »twego dziela chrzciciela«, ‘dla twego chrzciciela’ (Bogurodzica); w 16. i 17. w., gdy dla już przed słowo kładziono (dla Boga), wstawiano między nie (wedle dawnego trybu) bezprzyciskowe postaci: »dla cię Boga proszę«, bo te się zawsze przodu w zdaniu dopominały. Dla i dziela znaczą to samo, lecz są odmiennego początku: dziela, p. działo; dla — a jest i dle, wedle, podle, lub wedla, podla — należy do dla, ‘długość’, dlić, ‘dłużyć’, przedlić, ‘przedłużyć’ (por. takie same według, podług, albo franc. selon z łac. secundum longum, selon Dieu, ‘według Boga’). Tego rzeczownika nie używamy już; czes. dle, delka, ‘długość’, déle, ‘dłużej’, delszí, ‘dłuższy’, dlíti, ‘dłużyć’; rus. dlina, ‘długość’, dlinnyj, ‘długi’, dolszij, ‘dłuższy’, prodlit’, ‘przedłużyć’. — Również przysłówek-przyimek spólny wszystkim Słowianom: słowień. wadle, wale, pole, serb. tak samo, rus. podle (podlinnyj, ‘wedle tegoż’, z tego podlinnik, ‘oryginał’), wozle, ‘obok’, dla, małorus. bila z pila, pidla, czes. dle, wedlé, podlé, dle toho, dawniej tohodle. P. dal i długi.
dławić i dłabić, ‘dusić’, dławiduda, ‘organista’ (‘kalkancista’), dławikura; zastąpiło dawne dawić; tak samo w czesk. obok dawiti jest dlawiti i dlabiti; u nas i dłamsić, ‘gnieść’, ‘tłamsić’; nie pojawiają się te dł- przed Leopolitą, wywołało je może dłażyć (p.).
dłażyć, ‘gnieść’, ‘tłoczyć (nogami, wino)’, częste u Reja i Kochanowskiego: »liche pieszki dłażył« (Szachy), »niech go dłaży nogami nieprzyjaciel«; z o w po-dłoga, dosłownie ‘co po-tłoczone’ (my mylnie pod-łogę dzielimy); czes. dlażiti, ‘brukować’, dlaha, ‘szyna’, łuż. dłożić, ‘brukować’; lit. dalgis, ‘kosa’, nord. telgja, ‘obcinam’.
dłoń, przestawka z *dołń (rusk. dołoń, i przestawione: ładoń), lit. dełna i dałna, znaczyło pierwotnie: ‘otwarta’, ‘rozwarta’, od pnia del-, der- (‘drzeć’, ‘otwierać się’, ‘pękać’, ind. ā-drt-jā, ‘z ręką otwartą’, celt. derna, ‘dłoń’); od tego samego *del pochodzą liczne lit. dilti, dełu, ‘ścierać się’, ‘ubywać’, dilinti, ‘ścierać (pilnikiem)’ i dilditi, delczia i deltija, ‘ostatnia ćwierć miesiąca’; z elementem b, p. dłubać.
dłóto, przestawka z *dołto, a to z *dołbto, prus. dalbtan, od pnia delb-: dolb-, ‘dłubać’, więc ‘narzędzie do dłubania’; por. lit. dilinti, ‘odpiłowywać pilnikiem’, dilinēti, ‘wałęsać się’, dilbti, ‘zużywać się’, diłba, ‘próżniak’.
dłubać, przestawka z *dełbać (jak długi z *dełgi), czasownik niby do rzeczownika dłóto (przed przyrostkiem -to pnie mają zazwyczaj brzmienie o), od del-, der-; do słów lit. wyżej przytoczonych dodaj dilba, ‘z oczami spuszczonemi’, delbti, ‘spuszczać oczy’. Złożenia; dłubiząb, dłubiucho.
