nyj, o ‘mizdrzącym się i chełpliwym’, jak i o ‘elegancie’; obok czepurnyj i czupurnyj inni Słowianie mają czepyrziti (czes. słowień. czeperiti se), o ‘nastroszeniu pierza’, ‘wzdymaniu się’.
czuryło, w 16. w. znane, u Reja i i., o ‘błaźnie-strojnisiu’ i ‘uwodzicielu kobiet’, z bohatera ruskich bylin o Czuryle (z Cyryl) Plenkowiczu, cokobietom kijowskim głowy zawraca.
czwarzyć, ‘naśladować głos i mowę’, poczwara, poczwarka (o ‘istocie niezwykłej, udającej człowieka, kryjącej się’): »podobne słowa czwarzyć słowom naszym«, »że się kawy czwarzą o dym«, czwarząc je (słowa ludzkie) czas długi« (o srokach i papugach mowa), »kaci na hańbę się czwarzą« (‘zmawiają’) 1610 r., »choć się też kto z Antonem czwarzy« (‘zmawia’), »ptak jednako czwarzy głosy«, »mowę sobie czwarzyłem«, Potocki.
czworobok, czworonożny; czwór, we czwórnasób; czworaki, czwor(a)kować, czwórka; p. cztery.
czy, czyż, czyli, czy — czy, od co (zaimka pytajnego) 6. przypadek, później czy-m (z nowym tegoż przyrostkiem). Prasłowo; łac. guī (‘jak?’), quīn, niem. dawne hwī, dziś wie, awest. czī, ‘jak?’; brak w litew. Od pnia zaimka pytajnego (ko-), a raczej od jakiegoś jego przypadku, może od czy, pochodzi i czyj, jak mój i i., prasłowo (u wszystkich Słowian bez wyjątku), dla ‘posiadacza’, por. łac. cuius; czyjkolwiek, czyjbądź.
czyhać, czuhać, od ptaszników, czes. czih, cziháni, cziżba, czíhati (i wiele urobień, a jest i czouha, czouhati, w tem samem znaczeniu), od czyhania, ‘łowienia ptaków’ (wystawianiem sparu; stąd czíhati i czouhati i o ‘sterczeniu’).
czyn, czynić; uczynek, uczynny, czynny, czynność, przyczynić, przyczyna, przyczynowość, czyniać (to przejęli Węgrzy, csinal w 16. i 17. wieku), czyniwać. Dziś czyn ‘dzieło’, ale dawniej ‘sposób’, ‘to, co do czegoś należy’, ocalałe w dzisiejszem naczyniu; gdy to jednak kuchenne tylko, oznaczał czyn ‘zbroję’ i ‘warsztat’, a więc czyn, czynowaty jeszcze w psałterzu i biblji w tem znaczeniu: »tym czynem« (»tym sposobem«, Leopolita), »złamie czyn« (»zbroję«, w obu psałterzach), czynowaty, ‘uzbrojony’. W cerk. czin jeszcze wręcz ‘porządek’, cziniti, ‘urządzać’, ‘ustawiać’, ‘działać’, stąd rusk. czin, ‘urząd’, czinownik, ‘urzędnik’; u Serbów czini i ‘czary’, a cziniti o ‘garbowaniu skór’ i o ‘wianiu zboża’. Rzeczownik *keinu- (osnowa na -u, por. czynowaty, czynownik), prasłowo; brak go w lit.; pień czi z *kei-, ind. czinoti, ‘zbiera’, ‘układa’, czi-ti- i czaja, ‘warstwa’, kāja-, ‘ciało’, awest. czajeiti, czinwaiti, ‘wybiera’, grec. poie-ō, ‘czynię’ (stąd poeta, poezja, właściwie ‘czyn’, por. składacz, dawną naszą poety nazwę).
czynsz, czynszownik, czynszować, od 14. wieku ogólne, z niem. Zins, z łac. census.
czyrak, czerak, ‘wrzód’; prasłowo; rus. cziriej, bułg. czirka, serb. słowień. czir (w słowień. i z nagłosowem s-, szczirowec). To samo co grec. skirros (cośmy pożyczyli jako skir, ‘rak’), o ‘wrzodzie’, od przymiotnika skirros, ‘stwardniały’ (na Rusi czir ‘pierwszy, cienki lód’, ‘śrzesz’).
czysty, czysto i czyście, czyścić, czyściec, czystota i czystość; zanie-
