rzałymi, ale nawet pomiędzy dziećmi. W Zerentui powiesiła się czternastoletnia dziewczynka. Ogarnął ją bez żadnego powodu jakiś nieogarniony i niepojęty smutek; kilka razy próbowała się powiesić, lecz zawsze ją spłoszono, w końcu dokonała swego zamiaru powiesiwszy się na belce w chlewie. W innem miejscu piętnastoletniego chłopca postawili na straży przy drzewie w siągi ułożonem; jakimś przypadkiem drzewo zapaliło się, a chłopiec przelękniony uciekł do lasu. Przyszedł dozorca, palące się drzewo rozrzucił, pożar zagasił, a niewidząc chłopca pobiegł go szukać do lasu. Tam o pięćdziesiąt kroków od pogorzeliska znalazł go zaduszonego na gałęzi; klęczał, mając głowę zwieszoną na sznurku, na którym nosił krzyżyk. W tym wypadku, strach niezawodnie był powodem występku, lecz skłonność samobójcza w tak młodej osobie zastanawia psychologa. Ojcowie i matki najczęściej podają ofiarę tej skłonności do samobójstwa, która wyrodzić się musiała z braku wiary i religijności, zauważanego prawie przez wszystkich podróżnych w Dauryi. Człowiek w niewoli, jeżeli niema głębokiej wiary, łatwo sprzykrzy sobie życie i zniechęca się do wszystkiego, a gdy do tego przyłączy się materyalny niedostatek lub nieszczęście, wpada w nieznośną i rozpaczliwą głuchotę obojętności. W takim stanie duszy, kropla wódki, żal chwilowy lub strach przed karą, prowadzi do targnięcia się na siebie samego. Niewola odbierając człowiekowi nadzieję i szczęście, z pierwszą odbiera mu i świeżość uczuć, moc woli i zdolność walczenia z przeciwnościami, a z odebraniem szczęścia ochotę do życia. Człowiek przywykły do niewoli, ma zawsze siłę odebrać sobie życie, lecz rzadko ją posiada, gdy chce odebrać życie osobie, która jest przyczyną jego cierpień. Niewola zupełna azyatycka, taka, jaką widzieliśmy w Rzymie za imperatorów, jaką widzimy w Chinach, w Moskwie, i w innych państwach, ludom, które nie żyły historycznie, nie żyją jeszcze umysłowo i nie odsunęły się bardzo od natury, daje charakter i cechy ludów już starych, gnijących. Niewola wciska w moralną ich organizacyę chytrość, zdatność do podstępu, przebiegłość, sprzedajność, chciwość, zdemoralizowanie, niewiarę i wreszcie
