kowe ludności polskiej w W. Ks. Poznańskiem wypadł, chociaż nie bardzo dodatnio, ale też nie rozpaczliwie, mogliśmy stwierdzić znaczny postęp w czasach ostatnich i istnieją widoki na dalszy rozwój w przyszłości, to głównie dzięki temu, że znaleźli się tam ludzie, którzy z jasno określonym celem przed oczyma, niezrażeni żadnemi przeciwieństwami, mimo surowej a niesprawiedliwej często krytyki swej działalności, nie zbaczając ani na chwilę z wytkniętej drogi, pracowali przez całe swe życie niestrudzenie i bezinteresownie nad zrealizowaniem swoich idei i szukali zapłaty jedynie w zadowoleniu, że trudy ich nie były bezowocne. Rozwój włościaństwa polskiego w Poznańskiem jest dziełem Maksymiliana Jackowskiego; jedną z najważniejszych podstaw handlu polskiego stworzył ks. Piotr Wawrzyniak, a zasług ich nie zmniejsza ta okoliczność, że każdy z nich znalazł chętnych i pracowitych pomocników w swej pożytecznej działalności obywatelskiej.
Wielkie Ks. Poznańskie stanowi pod względem administracyjno-kościelnym całość odrębną, pod nazwą archidyecezyi gnieźnieńskiej i poznańskiej. Arcybiskupstwo to jest nowotworem. Powstało w początkach wieku XIX, w następstwie zmian politycznych, z części b. dyecezyi poznańskiej, części archidyecezyi gnieźnieńskiej i 2 b. dekanatów dyecezyi wrocławskiej. Granice archidyecezyi jednak nie zgadzają się zupełnie z granicami W. Księstwa. Mianowicie zaś nie należy do niej kilka parafii w północnej części powiatu bydgoskiego, a natomiast wchodzi w jej skład
