i dawny klasztor Cystersów; pod Gołańczą znajdują się zapuszczone ruiny starego zamku, z czasów piastowskich. Z powiatem wągrowieckim graniczy na północnym wschodzie Szubiński. Obejmuje on obszar zamknięty podwójnem kolanem Noteci, a na dwóch miejscach, sięgając po za tę rzekę, wkracza w pow. Bydgoski i Inowrocławski. Jest on mniej bogaty w jeziora, niż reszta Pałuk, natomiast posiada dość rozległe moczary. Miasteczka powiatu są niewielkie, bez znaczenia handlowego i przemysłowego. Szubin posiada 3,063, Kcynia (Exin) 3,086, Łabiszyn 2,251, Barcin 1,106, Rynarzewo 813 mieszkańców. We wszystkich, z wyjątkiem Rynarzewa, ludność polska i katolicka posiada znaczną przewagę. Łabiszyn nad Notecią był niegdyś, w XII i XIII wieku twierdzą polską, przeciwstawioną pomorskiemu Nakłu. Kcynia była niegdyś miastem handlowem i starostwem; do dziś dnia posiada kilka gmachów starożytnych. Dodamy wreszcie, że część powiatu Szubińskiego, położona po prawej stronie Noteci, w okolicy Barcina i Łabiszyna, a granicząca z pow. Inowrocławskim, zalicza się jeszcze do Kujaw. Dopiero po lewej stronie Noteci zaczynają się Pałuki. Przy nowym podziale w r. 1887 utworzono ze skrawków dawnych powiatów: Wągrowieckiego, Szubińskiego i Mogilnickiego, powiat nowy Żniński. Jest to najobfitszy w wody powiat W. Księstwa. Z miasteczek najważniejszy jest Żnin, bogaty we wspomnienia historyczne, sławny jako miejsce urodzenia kilku wielkich uczonych i poetów, między innymi Jana i Jędrzeja Śniadeckich i Klemensa Janickiego. Z gmachów starożytnych pozostało już niewiele. Na uwagę zasługuje kościół katolicki, jeden ze starszych w Księstwie (ryc. str. 155). W r. 1900 Żnin posiadał 4,005 mieszkańców (przeszło 2/3 katolików Polaków). Inne miasteczka są maleńkie: Gąsawa posiada 828, Janowiec 1,566, Rogowo 1,811 mieszkańców. We wszystkich Polacy posiadają znaczną przewagę. Gąsawa pamiętna jest śmiercią Leszka Białego, zamordowanego w poblizkiej wsi, Marcinkowie, w r. 1228 przez siepaczów pomorskich. Opodal, pomiędzy jeziorami, leży jedna z najpiękniejszych miejscowości W. Księstwa, Wenecya (ryc. str. 97). Dawne miasta: Żerniki, należące do Żnińskiego pow., oraz Łekno i Łopienno, które pozostały w powiecie Wągrowieckim, utraciły prawa miejskie. Okrojony przy nowym podziale powiat Mogilnicki należy tylko w części do
