Stosunek podległości, w jaki Rzplta doby schyłkowej od Rosyi popadła, z samej natury rzeczy najdotkliwiej i najpowszechniej na Litwie odbić się musiał. Na niej nacisk wielowładny i wielostronny, polityczny i militarny, gospodarczy i obyczajowy, wyznaniowy i etnograficzny ogromnego ościennego imperyum wschodniego nasampierw ciągłym i bezpośrednim wywarł się trybem. Na niej owo przemożne, nieuniknione, w tylu punktach stycznych czynne, dławiące i wnikliwe ciążenie sąsiedzkie zawczasu głębokie, odśrodkowe ryło bruzdy, kruszyło podwaliny dośrodkowej z macierzą polską łączności. Już za pierwszego Sasa ponad legalną władzą udzielną Rzpltej prym brała na Litwie faktyczna wola nakaźna Piotrowa; tutaj za drugiego Sasa gospodarowały jak u siebie w domu wojska przechodnie Elżbiety Piotrówny; tutaj za Poniatowskiego pierwsi lepsi generałowie i wysłańcy drugorzędni Katarzyny nierównie gładziej i łacniej swe arbitralne sprawowali rządy, z mniejszym nierównie ryzykiem, zachodem i wysiłkiem, ani-
