walki kulturalnej, która na obszarze polskim szczególnie ostre przybrała formy. Zniesiono klasztory i wówczas to reszta zakonników opuściła Poznań (oprócz Sióstr Miłosierdzia). Arcybiskup Ledóchowski poszedł do więzienia, a szereg duchownych dzielił jego losy. Następstwem walki kulturalnej było wzmocnienie ruchu katolickiego, zespolenie spraw narodowych i kościelnych. Odezwały się na tem tle pewne rozdźwięki wśród ludności polskiej, tak się bowiem składało, że polskiemi członkami magistratu byli protestanci (Chlebowski, Osowicki) a i w radzie wybitną odgrywali rolę; osoba Dr. Jarnatowskiego stała się przedmiotem ataku odłamu klerykalnego. Na drugim planie wystąpiła walka rządu przeciw szlachcie i polskiej własności rolnej, ugruntowana założeniem komisji kolonizacyjnej w r. 1886. Wysiedlenie obcokrajowców z etnograficznie polskiego terytorjum było epizodem osobnego rodzaju. Ciężki napór szedł na szkołę, przyjęto obecnie jako ważny czynnik germanizacyjny. W polityce gospodarczej decydowały interesy agrarne, dla nich wyszła taryfa celna z r. 1778 protegująca produkcję rolną. Przy całem tem nastawieniu pozostały na uboczu sprawy miejskie tak w ogólności jak również w polityce przeciwpolskiej. Ochrona rolnictwa nie obroniła wsi od przesilenia swojego rodzaju: w okresie tym rozwinęła się olbrzymia emigracja do Ameryki, w której Polacy wielkopolscy szczególnie wielki mieli udział, nie było dla ludności tej dostatecznego ujścia do zaniedbanych miast, lwia część nadwyżki ludnościowej poszła za ocean. Zdecydowana walka narodowościowa oddzieliła całkowicie w Poznaniu obozy polski i niemiecki. Niemcy skonsolidowali się w jedną całość, Polacy weszli byli na drogę tę nieco rychlej. Poznań stał się ogniskiem politycznem o wysokiem znaczeniu. Ciężar pracy politycznej spoczywał jeszcze na kołach parlamentarnych, praca ta jednak była bezowocna. Z miasta Poznania wybierano do parlamentu niemieckiego Polaków, do sejmu pruskiego Niemców. Zresztą obóz polski budował swój system samostarczalności kulturalnej i gospodarczej. Powstają centralne zrzeszenia: Związek Spółek Polskich, Towarzystwo Oświaty Ludowej później Czytelni Ludowych, stwarza się sieć organizacyj kredytowych, oświatowych, społecznych, towarzyskich, a we wszystkich program narodowy jest jednolity. Zakładają się większe instytucje finansowe: Bank Włościański, Vesta, Bank Związku Spółek Zarobkowych, Bank Ziemski, realizuje się program pozytywistyczny. Szereg pism broni sprawy polskiej, w Poznaniu organizuje się też wykłady publiczne, w r. 1875 staje teatr polski, tworzą się zaczątki — drobne — większych instytucyj przemysłowych. Ale równocześnie załamuje się siła wsi, co wpływa na osłabienie rozmachu twórczego. W każdym razie w okresie 1870—90 stworzono ten system gospodarczo-kulturalny, jakim społeczeństwo polskie stało do końca niewoli,
