Strona:KsiegaPamiatkowaMiastaPoznania060.jpg

były dawne fortyfikacje, które już nie zostały należycie naprawione. W czasie wojen szwedzkich zmieniono główne koryto Warty o tyle, że największe wody Warty skierowano w jej odnogę na wschód od Grobli biegnącą. Mimo ciężkich przejść uzyskał Poznań w drugiej połowie XVII wieku i w XVIII wieku następujące charakterystyczne budowle: kościół Jezuitów, kościół Pana Jezusa, kościół i klasztor Franciszkański, kościół Św. Rocha, kaplicę Św. Eljasza w ogrodzie Karmelitów przy górze Św. Jerzego, kaplicę Św. Leonarda na Winiarach, kościół i klasztor Reformatów na Śródce, kościół i klasztor Karmelitanek Bosych przy ul. Psiej, oraz kościół ewangielicki Św. Krzyża. W czasie zawieruchy wojennej zniesiony został kościół Św. Ducha ze szpitalem za bramą Wroniecką. Na Starym Rynku odnowiono w wieku XVIII Ratusz, stawiono odwach główny i pałac Działyńskich.
 Bądź co bądź zachował Poznań przy końcu pierwszej Rzeczypospolitej pod względem topograficznym te jednostki, które — aczkolwiek dawniej mocniej zabudowane — istniały w okresie największego rozkwitu miasta, istniały więc następujące samodzielne osiedla wzgl. przedmieścia: Św. Jan, Zawady, Śródka, Ostrówek, Ostrów Tumski z Zagórzem, Chwaliszewo z Czartorją, Berdychowo, Piotrowo, Miasteczko, Grobla, Garbary, Piaski, Rybaki, Boże Ciało, Półwieś, Czapniki, Nowe Ogrody, Św. Marcin, Musza Góra, Glinki, Kondorf, Wymykowo, Grudzieniec, Św. Łazarz, Św. Wojciech, Grochowe Łąki. Charakter wiejski nosiły osiedla Szeląg i Gaj. Na całem terytorjum miasta Poznania stało w końcu XVIII wieku nie mniej jak 32 kościoły, a mianowicie na prawym brzegu 10 kościołów (kościół w Głównej nie istniał wówczas, był natomiast kościół Św. Sebastjana w Piotrowie), w Śródmieściu 8, na przedmieściach lewobrzeżnych 13 kościołów katolickich i 1 ewangelicki. Nie wliczamy bożnic żydowskich i kapliczki greckiej w wieku XVIII stworzonej. Mostów znaczniejszych było 12, a mianowicie między Ostrówkiem a Ostrowem Tumskim, między Ostrowem Tumskim a Chwaliszewem, między Chwaliszewem a Garbarami, między Groblą a Garbarami, między Garbarami a wysepką na północ od mostu Chwaliszewskiego, przy bramie Wronieckiej, przy bramie Wrocławskiej, przy kościele Wszystkich Świętych, przy kościele Bożego Ciała, przy Podgórniku, przy bramie Wielkiej, przy bramie Wodnej. Mniejszych przejść mostowych było pozatem kilka. Mosty te były coprawda częściowo nadwyrężone, jednakże zostały na ogół wyrestaurowane za czasów Komisji dobrego porządku ok. 1780 r. Nie istniał w owym czasie wielki most między Groblą i Miasteczkiem, zburzony w czasie walk konfederackich i nie odbudowany mimo żądania Komisji dobrego porządku; w miejscu tem znajdował się jedynie prom. W ciągu wieków zniknęła z powierzchni miasta znaczna ilość młynów, które dawniej