swemu jałmużnikowi: „Największym błędem mego panowania było zawarcie Konkordatu“.
I jeszcze pochlebiał sobie, mówiąc, że zawarł Konkordat. Jeśli istotnie konwencja tego rodzaju polega na porozumieniu i zgodzie obudwu stron, to prawo z 18 Gorminala r. X-go nie jest Konkordatem[1]. Zawiera ono, to prawda, siedemnaście artykułów konwencji, zawartej przez rząd francuski i papieża d. 26 Messidora r. IX. Lecz zawiera również siedemdziesiąt sześć artykułów organicznych obrządku katolickiego. Ciekawym jest wiedzieć, czy papież znał te artykuły. Można o tym wątpić. W każdym razie nie uznał ich. Następcy jego nie uznali ich również. Od Piusa VII do Piusa X, wszyscy papieże protestowali przeciwko Artykułom Organicżnym.
W nocie, przesłanej d. 26 lipca 1904 r. pełnomocnikowi francuskiemu, kardynał Merry del Val słusznie zauważył, że Stolica Apostolska „nigdy nie przestała protestować przeciw Artykułom Organicznym“, i przypomniał, że stanowią one akt jednostronny rządu francuskiego, akt zupełnie odzielny od Konkordatu.
Nie należałoby przeto mówić, że prawo z d. 18 Germinala r. X stanowi Konkordat. Należałoby tylko mówić, że z 93 artykułów tego prawa, dotyczącego wyznania katolickiego, 17-cie stanowią początek konkordatu.
Mie można czytać tych Artykułów Organicznych bez żywego zdziwienia; jest to dziwna mieszanina prawa cywilnego i prawa kanonicznego. Wyżej, pragnąc wykazać duch Konkordatu, zmuszony byłem przytoczyć nie artykuł samego Konkordatu, lecz jeden z Organicznych — 24-ty, któ-
- ↑ „ Convention — jest to tytuł, nadany temu aktowi w chwili, gdy go zawierano. Bulla, confirmationis, conventionis i t. d. później umyślono nadać temu aktowi bardzo niewłaściwie nazwę Konkordatu“. Tak mówi pewien duchowny Nowego Kościoła. (De la nouvelle Eglise de France). Paryż, r. 1816, str. 6, przyp.
