Strona:Kazimierz Bukowski - Władysław St. Reymont. Próba charakterystyki.djvu/93

wydobyć najaw wszystkie tkwiące w niej możliwości i trwałe zadatki przyszłego odrodzenia. Pisząc „Rok 1794”, sięgnął Reymont poza opisywaną epokę w bliższą mu teraźniejszość. Jego wizja historyczna była tylko odskocznią dla myśli, doszukującej się trwałych podstaw pod gmach budującej się przyszłości. „Bo w try — logji historycznej Reymonta” — powiada Adam Szelągowski — „nie jest przedstawiony tylko rok 1794, lecz cała historja późniejsza stuletnia aż do dni dzisiejszych. Jest to zatem epos, którego bohaterem jest cały Naród polski. I dlatego wiele trzeba czasu, ażeby był zrozumiany i wchłonięty” (Adam Szelągowski: Artyzm historyczny Reymonta. „Tygodnik Ilustrowany“, nr. 2 z 9 stycznia 1926, str. 28).
 Ogarnianie wszystkich elementów, składających się na opisywaną chwilę historyczną, jako wypadkową zbiorowego wysiłku narodu, wyryło też swoje charakterystyczne znamię na kompozycji i formie zewnętrznej powieści. Reymont usuwa fabułę na plan drugi, mało troszczy się o psychologję zarówno postaci fikcyjnych jak historycznych, lecz z drobiazgową ścisłością odtwarza psychologję masy. Stąd powieść jego pozbawiona jest niemal zupełnie czynnika romansowego, opartego na postaciach fikcyjnych, tak charakterystycznego w romantycznych powieściach historycznych Sienkiewicza i Żeromskiego, jak też pierwiastka wyłącznie historycznego z silnie nakreślonemi postaciami historycznemi. Powieść Reymonta daje szerokie, bogate tło obyczajowe, na którem rozgrywa się dramat zbiorowej woli narodu. Ośrodkiem akcji jest zawsze zbiorowość, tłum, gromada ludzka, a nie jednostka. Ruchy mas, celowe i zorganizowane lub odruchowe i podświadome wysiłki rzesz, tworzą właściwy element powieści. Reymont jako poeta zbiorowości objawia tu znowu wybitną zdolność ujmowania różnorodnego i wielokształtnego oblicza gro-