bogów stworzonych, i tym sposobem następuje wiele takich kolejnych wyłonień i pochłonień światów w wielkich cyklach niezmiernej długości.
Zmiany, jakie zaszły z prawowiernymi w Indyjach od czasu Ustaw Menu, są owocem uszczuplenia lub zniknięcia klass wyższych filozoficznych oraz stosunkowéj przewagi tłumu. Podług określenia P. Elfinstona (Elphinstone) było to stopniowe zapomnienie monoteizmu (jednobożności), zaniedbywanie czci niektórych bogów, i wprowadzenie innych, czczenie ubóstwionych ludzi. Doktryna ubóstwiania ludzi przybrała tak rozległe rozmiary, że powiadano o Indrze oraz o innych bogach mytologicznych, iż drżały, by ludzie ich nie wyrugowali. Wprowadzenie wielobożności i używanie bałwanów zostawało zapewne w związku z faktem, że nie było świątyń dla Boga Niewidzialnego, a tymczasem umysły nieukształcone czują potrzebę pewnych form widzialnych. Tym sposobem wprowadzoném zostało troiste pojecie Bramy, Wisznu i Siwy wraz z 14 innemi głównemi bogami. Wisznu i Siwa nie są wzmiankowani nigdzie w Ustawach, ale dziś ściągają wyłącznie cześć publiczną; obok nich istnieją aniołowie, genijusze, lares et penates, podobnie jak u Rzymian. Brama posiada w całych Indyjach jedne świątynią i nigdy nie był wielce czczonym. Kryszna jest wielkim ulubieńcem kobiét. Nauka o wcieleniach nabyła téż wielkiego znaczenia; wcielenia Wisznu są niezliczone. Upowszechniło się téż mniemanie, że wiara w pewnego osobnego boga jest lepszą od rozmyślań, obrzędów i dobrych uczynków. Zamiast wedajskiego wszedł w użycie nowy rytuał, zawarty w 18 Puranach, które to księgi były napisane pomiędzy VIII a XVI wiekami. Obejmują one teogonije, opisy stworzenia świata, spekulacyje filozoficzne, urywkową historyją, i mogą być użyte na poparcie mniemań wszelkiéj sekty, ponieważ nigdy nie były do ogólnéj całości sprowadzone; otrzymały one przecież powagę niezaprzeczalną. W czasach dawniejszych wiele wagi przywiązywano do ofiar i umartwień religijnych; lecz teraz wykonywane niegdyś praktyki zastąpiła prosta wiara. W „Baghavat — Gita,“ księdze kanonów nowéj szkoły, jedynym warunkiem zbawienia jest zaufanie do jakiegokolwiek nauczyciela, które wystarcza za wszystko inne. Skuteczność przypisywana wierze oraz łatwość, z jaką grzech mógł być przez pokutę zmyty, przywiodły do wielkiego osłabienia umysłowego i do zabobonności. Umocniło to naukę o raju materyjalnym z drzewami, kwiatami, ucztami, hymnami, i o piekle, tém okro-
