Na tym punkcie badań naszych nad rozwojem umysłowym Europy właściwém będzie rozważyć pokrótce dwa wpływy obce, które go dotknęły, mianowicie: indyjski i egipski.
Z powodu opisanych w poprzednim rozdziale stosunków, jakie istnieją pomiędzy familijami Indyjską i Europejską, niemałe zajęcie budzi w nas porównanie ich postępów umysłowych. Ruchy starszéj gałęzi wskazują drogę, po któréj młodsza podąża, i cel, do którego zmierza. W warunkach ukształcenia, w jakich my żyjemy, spostrzegamy, że idee oryjentalne raz wraz wynurzają się dorywczo z gmatwaniny metafizyków nowoczesnych; są to wskazówki, że myśl indo-europejska musi przejść przez taką fazę umysłową. Jeśli zaś zważymy szybkość, z jaką idee te zostały przyjęto w Chinach i na całym Wschodzie, to będziemy mogli zapewne rozciągnąć nasz wniosek z rodziny indo-europejskiéj na cały rodzaj ludzki. Ztąd można wnosić, jak czczemi i niefilozoficznemi są nadzieje tych, którzy chcą przyprowadzić zestarzałe ludy Azyi do stanu naszego. Ich rozwój umysłowy jest już przebyty i nie wróci nigdy. Im pozostaje tylko posunąć się naprzód po własnéj swej drodze, jak można najdaléj, i umrzéć, pozostawiając miejsce dla innych ludów, z odmiennym organizmem i krwią odnowioną. W życiu nie idzie się wstecz: zgryźliwy starzec nigdy nie potrafi odzyskać genijalnéj ufności męża; młodzieniec nie wróci do czczych i nieużytecznych zatrudnień, do błahych zabaw wieku chłopięcego; nawet chłopak oddala się wielkiemi krokami od niewinnéj łatwowierności niemowlęctwa.
Najpierwsze stopnie teologii porównawczéj indyjskiej obecnie są dla nas niedostępne. Faza cza-
