stajność nie jest niczém inném, jak tylko objawem jednakowego sposobu działania ludzkiéj organizacyi.
Lecz tak jednorodne wnioski, tak podobne obrazy są właściwe tylko wiekowi dziecinnemu ludzkości. Powoli daje się uczuć koniecznie władza rozumowania i wyradza się rozmaitość wykładów. Tym sposobem powstają geografija porównawcza, astronomija porównawcza, teologija porównawcza, w początkach jednorodne, zaraz potém rojące się różnicami, lecz kończące się na tożsamości.
Téj właśnie dążności do personifikacyi (uosabiania), która cechuje najrańszy wiek człowieka, zawdzięczamy wiele pomysłów mytologicznych. Tym to sposobem otrzymały swe kształty: Hory, Jutrzenka i Noc z czarnym płaszczem gwiazdami haftowanym. Tak więc wiele najwdzięczniejszych legend wzięły początek z uosobień astronomicznych, inne pochodzą z przyrody fizycznéj. Z obłoków zrobiono przedmioty żywotne; burzy, rosie, wiatrowi dodano duchy poruszające. Słońce, nurzające się w ognistych obłokach zachodu stało się Herkulesem na stosie; świt poranny, niknący przy wschodzącém słońcu, wcielił się w powieść o Eurydyce i Orfeuszu. Legendy te przeżyły do dnia dzisiejszego w Indyjach.
Lecz nie należy mniemać, iż cała mytologija grecka może być wytłómaczoną w ten sposób. Dla nas wystarcza tylko zbadanie okoliczności, wśród jakich umieszczonemi były społeczeństwa europejskie na wiele wieków, zrozumienie, że o wielu rzeczach zapomniano, które przodkowie z Azyi przynieśli. Ale też powstało samoistnie wiele nowego.
Powszechnie znane przeobrażenia ich teogonii są nie tylko rozmaitemi legendami z rozmaitych miejscowości, lecz najczęściéj stopniowém udoskonaleniem ich w tém samém miejscu. Temat powszechny, na którym się one wspierają wymaga przypuszczenia jakiejś pierwotnéj chaotycznéj walki niepojętych, olbrzymich potęg, które zostały do uległości przywiedzionemi przez władzę Boską, a ta dzieląc i porządkując swe państwo rządzi niem w sposób harmonijny. Do tych pomysłów ogólnych dodano mnóstwo ornamentów przypadkowych, z których jedne noszą cechy prostaczo-astronomiczne, inne są moralnéj natury, inne znów są niewątpliwie historyczne.
Pierwotne walki chaotyczne ukazują się w postaci wojny Tytanów; zakończeniem jéj jest zamknięcie tych olbrzymów w Tartarze; ta przymusowa uległość jest początkiem porządku; tak Atlas,
