Wielopolski, jako polityk, na razie ustąpił ze swego nieprzejednanego stanowiska państwowca polskiego w ramach traktatu Wiedeńskiego, przyjmując tekę dyrektora Komisyi Oświecenia i Wyznań. Nie ustał jednak w pracy. Dla wyraźniejszego podkreślenia tej, mało uwzględnionej przez historyków ostatniego powstania naszego strony polityki Margrabiego, przytaczamy tu przewodnie myśli jej systemu, wyłożone w opracowanym przez Wielopolskiego 11 lutego 1861 r. projekcie adresu ludności Królestwa do Cara. Projekt ten, odrzucony przez Komisyę w d. 27 lutego na rzecz, jak wiadomo, projektu Edm. Stawiskiego, uważać można za kamień węgielny polityki Margrabiego.
„Kongres Wiedeński — czytamy tam — utrzymując bolesny podział naszej Ojczyzny, ubezpieczył moralnie narodową naszą jedność. W położeniu, jakie rozmaitym częściom dawnej Polski naznaczył, Królestwo, podległe dziś berłu W. C. Kr. Mości, pod względem instytucyi politycznych i narodowych w przednim umieszczone jest rzędzie“... Mniemamy, że Ustawa konstytucyjna z r. 1815 nie jest zniesiona. Manifest i Statut Organiczny z 1832 roku nie zawierają żadnego wyraźnego uchylającego ją rozporządzenia... Niewykonanie Praw Zasadniczych z 1815 r. wszelkiej rękojmi nas pozbawia; niepokoi kraj, w prawach, dążeniach, uczuciach swoich dotknięty. Dobroczynna ręka W. C. K. Mości może sama jedna wybawić nas z udręczeń przechodniego tego położenia... Błagamy W. C. K. Mość, abyś nakazać raczył zastosowanie instytucyi przez Naj. Cesarza Aleksandra I nam nadanych“... Był to program wyraźny, sprzeczny zarówno z restytucyjnemi hasłami irredenty, jak i z inkorporacyjną polityką Rosyi. To też z wielką trudnością Wielopolski torował drogę swoim ideom w okresie kryzysu, jaki przechodziła kwestya polska w latach 1861-64. Dopiero bowiem po nieudaniu się nowej, tym razem praktycz-
przez wiekopomnej pamięci Mikołaja I, jest dotychczas zasadniczem prawem Królestwa Polskiego, które powinnoby mieć dla mieszkańców tego kraju moc obowiązującą“.
