Strona:Józef Ignacy Kraszewski - Wizerunki książąt i królów polskich.djvu/170

Z Wikiźródeł, wolnej biblioteki
Ta strona została uwierzytelniona.
—   164   —

Obok wejścia głównego zapuszczonego broną, lub, jak później, zamykanego wrotami kutemi, zaciąganemi łańcuchem, drągiem żelaznym, kolcami i t. p., była fórta i strzelnice służące do jej obrony. W początku mogli strzelcy bronić przystępu przez otwory kraty żelaznej. Z boków, w górze, bywały wyskoki ząbkowane, z za których tez strzelać było można. Po nad wieżą bramną były miejsca dla straży, excubiae. Na wieży bywał dawniej zawieszany dzwon, później zegary. Podczas oblężenia, jak pisze Karliński: „ma zawżdy na najwyższej wieży proporzec wysterczony a roztoczony być wywieszony z okna.“
I w późniejszych czasach niektóre z wież na murach bywały drewniane, ze strzelnicami na kilku piętrach. Zęby (cernelia, crinaux) miały kształty rożne, niekiedy podobne do zębów naszej korony szlacheckiej (Łuck, Ostróg). Parapety opierały się na rodzaju wyskoków w murach (machecoulis, machicoulis), przysklepionych, strzałkowatych i t. p. Zastępowano je czasem rusztowaniem drewnianem, przyczepionem do murów; ale Karliński przestrzegał: „wszelkie drzewo, nawet dachy, lepiej odejmować dla niebezpieczeństwa ognia.“
Mury okolne (kortyny, kurtyny), łączące z sobą wieże, całe bywały zębowane i parapetami opatrzone. Od wnętrza miały chodniki kryte. Przecinały je fórty (posternae, posterulae), żelaznemi drzwiami zawierane, służące do wycieczek tajemnych (Karliński zowie je: piesze bramy, albo fórty. Mury te od dołu bywały wzniesione z kamieni, w górze z cegły; na przypadek wyłomu w nich, zapychano je ziemią, faszynami, gruzem, a nawet worami z wełną.
Zamek miewał prawie zawsze kilka podwórców, czyli dziedzińców różnego kształtu, stosownie do położenia i obszaru. Dziedziniec pierwszy zawierał zwykle zamek niższy; drugi, zamknięty w nim, obwarowany, mieścił właściwą twierdzę. Tu mieszkał castellanus; tu był skarbiec i cekhauz; tu wznosiła się wieża dominium. Późniejszemi czasy rozmaite kształty zamków w Polsce się trafiają. W XVI w. w Dobromilu był półkolisty z przodu, trójkątny z tyłu. W Opalenicy miał posiadać kształt herbownej Łodzi, ale ze trzech skrzydeł tylko półtora dokończono. Zamek trójkątny w Łozdokonicach w W. Polsce wzniesiono w 1750 r. W Narolu w Galicyi r. 1781. Łosiów miał kształt podkowy. W Wiśniowcu z 1730 był podobnyż. We Włoskowicach z 1749 — 51, trójkątny. W Strzyżowicach z początku XVI w. miał postać głoski Z.

separator poziomy