nych mu środków artystycznych, Sienkiewicz między czterdziestym a pięćdziesiątym rokiem życia staje w najwyższym punkcie swej twórczości. Utrzymaniem się na tymże szczycie, a może jeszcze krokiem wzwyż, jest powieść następna: “Krzyżacy.” Było to — możemy ufać zapewnieniu samego autora — najtrudniejsze przedsięwzięcie twórcze w całym jego życiu. Miał tu Sienkiewicz do czynienia z epoką historyczną mniej znaną, niż wiek XVII i niż rzymska starożytność, przytem były trudności z budową i koncentracją akcji. Podołał tym trudnościom Sienkiewicz zwycięsko, a w tragedii Juranda ze Spychowa dał nową wielką, prawdziwie genialną próbę odczuwania zarówno ludzi jak i dziejów.
“Po Krzyżakach mam zamiar wyprząc i resztę zasłużonego żywota’ spędzę z dziećmi. Czas odpocząć. Niech się świat poleruje i niech inni piszą powieści.”
Tak pisał Sienkiewicz do Henkiela, uważając, że z zamknięciem “Krzyżaków” spełnił już całkowicie swój obowiązek swego życia, że wykonał cały swój program, nakreślony sobie przed laty.
W pewnej mierze było to prawdą — ale tylko o ile szło o twórczość literacką. Po jubileuszu urządzonym mu przez naród w r. 1900 twórczość ta widocznie słabnie, nie dosięga wyżyn “Potopu”, “Quo vadis”, “Krzyżaków”, a nawet “Latarnika” czy “Bartka zwycięzcy”. Niedokończonymi złomami pozostają powieści: “Na polu chwały” i “Legiony”, osłabienie nerwu pisarskiego widać w “Wirach”. Jedynie powieść dla młodzieży, na dawnych afrykańskich wspomnieniach osnuta, a nosząca tytuł “W pustyni i w puszczy” jest pozycją naprawdę świetną, a w rodzaju swoim w literaturze polskiej najlepszą.
W każdym razie i w tym ostatnim, schyłkowym okresie, twórczość Sienkiewicza przedstawia się jeszcze pokaźnie. I w dalszym ciągu jest ona coraz to skuteczniejszym, coraz to donioślejszym spełnianiem zamierzeń powziętych przez Sienkiewicza w młodości. Jako autor listu do Wilhelma II, jako obrońca narodu przeciwko gwałtom pruskim i obcym oszczerstwom, jako wielki budziciel sumienia narodu w czasie wojny światowej, jako organizator pomocy dla bezdomnych i głodujących tułaczy, Sienkiewicz walczy wciąż, niestrudzenie “w imieniu tego, co nazywają idealnym, pięknym i dobrym.”
I miał wówczas prawo powtórzyć — spełnione i urzeczywistnione słowa swoich postanowień młodzieńczych:
“Zostawiłem przykład, że można tak żyć, jak ja.”...
Prof. Uniw. Wisconsin.
