zawsze pomnikiem olbrzymiéj wielkości społecznéj i politycznéj. Jak Greczyni zasłużyli sobie na miano klasycznego narodu w sferze idealnéj, tak Rzymianie dosięgli klasycyzmu w zawodzie praktycznym, a ich uprzedzenie, względem idealizmu tak było potężne, że wszelkie powodzenie artyzmu w samym zarodzie tłumiło. Pomijam administracyją i politykę rzymską, a zwracam tylko uwagę na prawodawstwo rzymskie, które nie tylko jest jeszcze teraz obfitém źródłem mądrości prawniczej, ale nawet ważnym do wysokiego stopnia żywiołem w dzisiejszem prawodawstwie. Natomiast ujął utylitaryzm rzymski polot fantazyi artystycznej do tego stopnia w karby, że takowa w samym zawiązku zmarnieć musiała, a ztąd pochodzi, że nie ma większéj sprzeczności nad wielkość Rzymu w zawodzie praktycznym w porównaniu z jego nikłością w sferze idealnéj. Ponieważ Greczyn ulegając swobodzie wyobraźni, która częstokroć nie znała ani miary ani granic, uwielbiał głównie twórczość idealną, a Rzymianin cenił tylko czynność ku bezpośredniemu pożytkowi skierowaną lekceważąc uprawę idealizmu i teoryi, przeto był Greczyn pozbawiony nieugiętego charakteru i okazywał pewną zmienność woli, a Rzymianin odznaczał się głęboką powagą i niezłomnością, którą Horacy tak znakomicie wystawił. Ta różnica między charakterem greckim a rzymskim przebijała się w każdym niemal objawie ducha greckiego a rzymskiego. Widać to przede wszystkiém w mowie, będącéj nader ważnym fenomenem wcielającego się ducha ludzkiego; jakaż tu występuje różnica między greczyzną a łaciną pod względem istotnego znamienia, które dopiero nadaje mowie odrębny charakter. Ponieważ duch grecki zostawał pod wszechmocą idealizmu plastycznego i był wystawiony na silne wrażenia, przeto jest greczyzna zmysłowa a skutkiem tego lekka i swobodna i oddaje myśli bezpośrednio w ich rzeczywistym stosunku. Przeciwnie zagłębiał się skłonny do medytacyi Rzymianin w samym sobie i oddawał się rozważaniu wszelkiéj sprawy, a ztąd poszło, że łacina mając mniej żywości aniżeli greczyzną przewyższa ją głębokością i duchowością i odznacza się abstrakcyjnym sposobem wynurzania myśli. Greczyzną ma tę korzyść, że tchnąc swobodą i ruchliwością wyjawia plastycznie myśli w sposób taki, w jaki wrażenie działa bezpośrednio na zmysł ludzki; łacinę zaś czyni wprawdzie abstrakcyja nieco stężałą i odbiera jej urok zmysłowy, ale za to obdarza ją znów spokojem rozważnym i ścisłością logiczną, a nade wszystko majestatycznością i tonem rozkazującym nadanym łacinie przez Rzym przeznaczony do władzy. Ta różnica przebija się w religii będącéj objawem ducha natchnionego uczuciem zawisłości od wyższéj potęgi a pragnącego dociec jéj istoty. Tak Greczyn jak i Rzymianin tak pojmował boga, jak mu ustrój jego ducha nakazywał. Kto tylko na pozór baczy, ten będzie
