Strona:Dyktatura i cezaryzm.djvu/13

11

Dyktatura i cezaryzm

vius Tusculanus dedicavit dicator Latinus). I teraz możemy powrócić do poruszonej poprzednio nazwy dictator. Podkreśliliśmy już niekonsekwencje w poglądach uczonego starożytnego, Varrona, na istotę tego terminu. Natomiast nomen agentis od dico, dicare — „uroczyście oświadczać, poświęcać“ w nazwie dygnitarza dicator jest zupełnie konsekwentne: oznacza tego, który uroczyście oświadcza. Można więc przypuścić, że pierwotny tytuł magister populi a consule (lub a rege) dictus przez analogję do istniejących w miastach latyńskich dicatores zyskał nazwę dictator. Powyższa hipoteza pozostaje w zupełnej zgodzie z powyżej nakreślonemi uwagami o względnie późnem pochodzeniu nazwy łacińskiej dictator.
 Omawiając zagadnienie dyktatury rzymskiej na terenie Italji, musimy skreślić parę uwag o różnorodności terenów rzymskich oraz italskich, jako geograficznego podłoża działalności dyktatora.
 Augurowie rzymscy rozróżniali agrorum genera quinque: Romanus, Gabinus, peregrinus, hosticus, incertus. Obszerniej o znaczeniu prawno-politycznem tego podziału mówiłem w rozprawie mej p. t. „Oblicze prawne ekspansji rzymskiej“ (Charisteria Gustavo Przychocki. Varsoviae 1934). Zaznacza tu, że fakt, iż działalność dyktatora ograniczała się niemal wyłącznie do terenów, które możemy w powyższej klasyfikacji uznać za ager hosticus, sprawił, że życie miejskie nie doznawało specjalnego zakłócenia bądź zawieszenia czynności administracyjnych w czasie dyktatury. Na tem tle, podobnie jak i w wypadkach działalności konsulów extra pomoerium, zaznacza się wyraźny rozdział między miastem Rzymem z jego ustrojem dawnej gminy arystokratycznej a terenami przez to miasto zdobytemi, lecz podlegającemi władzy jednostek, obdarzonych imperium. W cytowanej powyżej rozprawie usiłowałem wykazać, że w miarę rozrostu tych terenów ich struktura administracyjno-ustrojowa zaczęła górować ponad macierzystą strukturę nadtybrańskiego grodu, równowaga sił została przez długi czas utrzymana głównie dzięki mnogości posiadaczy równowartościowego imperium, z których jeden tamował inicjatywę drugiego. Oczywiście dyktator, aczkolwiek mianowany przez konsula, miał jednak w ręku silniejsze od swego mocodawcy atuty gry politycznej, przedewszystkiem dowództwo nad całokształtem sił zbrojnych Rzymu. Obawę, aby nie wykorzystał dyktator tego atutu