gminy rzymskiej. Mandatarjusz nazywał się według dawnej terminologji wodzem ludu — magister populi. Równocześnie z działalnością wodza ludu poza granicami gminy wewnątrz gminy sprawował swe rządy dawny władca (imperator, rex, consul). Władza magistri była jedynie wyodrębnioną cząstką nieograniczonego imperium jego mocodawcy. Można się wyrazić, że była ona cząstką w zakresie celu, o nieograniczonych jednak kompetencjach w zakresie sposobu działania. To znaczy: dictator seditionis sedandae causa nie mógł zwoływać comitiów, ale nikt z drugiej strony nie mógł wskazywać, w jaki sposób ma swe zadanie wykonywać: pod tym względem był on nieograniczony. W razie trudności wewnętrznych mogły być wyznaczone mandaty dla jednorazowych czynności w obrębie pomoerium. Na tej podstawie powstały dyktatury clavi fingendi causa i comitiorum habendorum causa.
W najnowszych badaniach Rudolpha (Stadt und Staat im römischen Italien, Leipzig 1935) znajdują się bardzo ciekawe uwagi o dyktaturach w miastach latyńskich. Kwestję tę już dawniej poruszał szereg uczonych, specjalnie zaś zasłużonym w tej mierze badaczem był Artur Rosenberg (w słynnem dziele p. t. Staat der alten Italiker). Rudolph nad wyraz trafnie zauważa, że o dyktaturze mówią nam annaliści tylko odnoście do tych miast italskich, w których, jak skądinąd wiemy (np. z inskrypcyj lub z Cycerona), istniała ona jako instytucja także za czasów panowania Rzymu w Italji. Kwestja jest oczywiście dość skomplikowana, nie jesteśmy bowiem w posiadaniu wszystkich dokumentów antycznych i w każdej chwili może znaleźć się inskrypcja, obalająca tezę Rudolpha; należy jednak zauważyć, że w gminach italskich spotykany jest urzędnik o nazwie dicator. Mówi o nim słynna inskrypcja ze Spoletium, której treścią jest zakaz złożenia ofiary oczyszczalnej Jowiszowi i zapłacenia grzywny. W ostatnich słowach napisu czytamy: eius piacli moltaique dicator[ei] exactio est[od] (CIL, I², 366). Rudolph (str. 12) zauważa, że tekst Prisciana (4, str. 129 H.) a raczej Katona (Peter, Rell. I² str. 72) z Origines, na którym się opierano, mówiąc o dyktaturze latyńskiej, zawierał wedle świadectwa najlepszego rękopisu dicator, nie dictator (Lucum Dianium in nemore Aricino Egerius Lae-
