wbrew wskazówce rozumu. Albowiem państwo podlega wtedy najbardziej własnemu prawu, gdy działa za wskazówką rozumu (według § 7 Rozdz. poprzedniego), a więc o ile działa wbrew rozumowi, o tyle sprzeniewierza się sobie, czyli zawinia.
Będzie to lepiej zrozumiałe, jeżeli zważymy, co następuje. Jeżeli powiadamy, że każdy może rozporządzać, jak chce, rzeczą, do której ma prawo, to władzę tę należy określić nie tylko przez moc działającego, lecz i przez podatność przedmiotu, którym on rozporządza. Jeżeli więc np. powiadam: mogę prawnie z tym stołem zrobić, co mi się podoba, to doprawdy nie rozumiem tego tak, że mam prawo uczynić, aby ten stół jadł trawę. Taksamo też gdy powiadamy, że ludzie podlegają prawu nie własnemu, lecz publicznemu, to nie rozumiemy tego tak, że ludzie zatracają naturę ludzką i przybierają jakąś inną, a więc że państwo ma prawo uczynić, aby ludzie fruwali albo, co jest równie niemożliwe, aby ludzie spoglądali z szacunkiem na to, co wzbudza śmiech lub odrazę. Istnieją więc jakieś okoliczności, których obecność pociąga za sobą szacunek i obawę obywateli względem państwa, a gdy okoliczności tych niema, to niema też obawy i szacunku, a wraz z niemi i państwa.
A zatym państwo winno w tym celu, aby pozostać przy swoim prawie, przestrzegać przyczyn obawy i szacunku, inaczej przestanie być państwem. To też niemożebnością jest, aby tacy lub ten, kto sprawuje władzę państwową, pijany lub nagi z prostytutkami wałęsał się po ulicach, występował jak kabotyn, jawnie gwałcił lub lekceważył wydane przez siebie samego ustawy, a przy tym wszystkim zachowywał majestat; jest to taksamo czymś niemożebnym, jak niemożebnym jest, aby jednocześnie być i nie być. Takie postępowanie z poddanemi, jak mordowanie, plądrowanie, uwodzenie dziewcząt i t. p. obraca obawę w oburzenie, a w następstwie stan społeczny w stan wrogości.
§ 5. Widzimy więc, w jakim sensie możemy powiedzieć, że państwo podlega prawom i że może zawiniać. Jeżeli
