Powiastki filozoficzne/Tom pierwszy/całość
| <<< Dane tekstu | ||
| Autor | ||
| Tytuł | Powiastki filozoficzne | |
| Podtytuł | Tom pierwszy | |
| Wydawca | Krakowska Spółka Wydawnicza | |
| Data wyd. | 1922 | |
| Druk | Drukarnia »Czasu« w Krakowie | |
| Miejsce wyd. | Kraków | |
| Tłumacz | Tadeusz Boy-Żeleński | |
| Źródło | Skany na Commons | |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Ze spisem treści: EPUB • PDF • MOBI
| |
| ||
| Indeks stron | ||
|
BIBLIOTEKA BOY’A. T. 35.
WOLTER.
POWIASTKI
FILOZOFICZNE PRZEŁOŻYŁ, WSTĘPEM I PRZYPISAMI OPATRZYŁ
BOY.
TOM PIERWSZY.
WYDANIE DRUGIE. PRZEJRZANE PRZEZ TŁÓMACZA.
KRAKÓW, KRAKOWSKA SPÓŁKA WYDAWNICZA ODBITO W DRUKARNI »CZASU« W KRAKOWIE.
|
W pierwszej epoce swojej długiej i bogatej twórczości, Wolter nietyle troszczył się o to, aby społeczeństwo reformować i ulepszać, ile aby, w takiem jak jest, zająć możliwie najpocześniejsze miejsce. Prowadziły wówczas do tego celu trzy drogi: talent, majątek i szlachectwo. Pierwszego ma poddostatkiem i szafuje nim zręcznie, nie wahając się rozmieniać go w potrzebie na drobną monetę salonowej galanteryi i igraszki; drugi osiąga rychło, obracając przezornie schedą ojcowską, wykorzystując koneksye i stosunki, i zdobywając, już za młodu, trwałe podstawy materyalne, które mu zapewnią na całe życie niezależność, a nawet znaczne bogactwo. Trzeci atut, szlachectwo, zanim je później nabędzie za gotówkę, uzurpuje sobie, sposobem naówczas dość powszechnym, zmieniając mieszczańskie nazwisko Arouet na fikcyjno-szlacheckie de Voltaire. Uzbrojony tym potrójnym rynsztunkiem, Wolter wchodzi śmiało w najlepsze towarzystwa Paryża i dociera niebawem aż do sfer najwyższych, aż do dworu. Dowcipem swoim, ciętością epigramu i łatwością wierszowania opłacał Arouet bez trudu prawo obywatelstwa w tym błyszczącym, żądnym wesela i łatwej uciechy światku Regencyi; ale ambicye poety sięgały wyżej. Wśród zabaw i rozprószenia, pracuje nad tragedyą w stylu klasycznym, Edyp, która, wystawiona w r. 1718, jedna 24-letniemu autorowi[1] laury godnego — zdaniem współczesnych — następcy Corneille’a i Racine’a. Epopeja narodowa, której bohaterem jest najpopularniejszy z królów Francyi Henryk IV — Henryada — opromienia nowym blaskiem imię poety, a w ślad za rozgłosem sypią się i pensye, ze szkatuły ks. Orleanu (1718), króla (1722) i królowej (1725). Jedenaście miesięcy, spędzonych w więzieniu, w osławionej Bastylii (Maj 1717 — Kwiecień 1718) za utwór p. t. Widziałem, którego nie napisał, oraz za pamflet Puero regnante, którego Wolter istotnie był autorem, uzupełniają obraz życia wziętego literata pierwszej połowy XVIII wieku. Słowem, w latach tych, Wolter żyje w upojeniu sławy, blasku, obcowania na równej — na pozór — stopie z najmożniejszymi panami, słowem, tryumfu na całej linii.
Wśród tego, krzyżuje życie jego wypadek, który ściąga poetę z obłoków na ziemię. Kawaler de Rohan, z którym miał nieszczęście przemówić się w teatrze, wywołał go z pałacu ks. Sully, gdzie Wolter obiadował, i poprostu kazał oćwiczyć go lokajom, podczas gdy sam kawaler, siedząc w karocy, czuwał nad sumiennem wykonaniem zlecenia. Wolter pieni się w bezsilnej wściekłości, tem bardziej, że widzi, iż jego najbliżsi „przyjaciele“, książęta i margrabiowie, uważają całe zajście za przygodę nawskróś zabawną, naturalną i — bez znaczenia. Mimo iż z natury niezbyt rycerski, Wolter chce się bić, domaga się pojedynku; ale rodzina kawalera de Rohan kieruje sprawą inaczej: poeta dostaje się znowuż do Bastylii (1726), skąd, po miesiącu, wychodzi, pod warunkiem iż uda się na jakiś czas do Anglii. Tym razem, Wolter miał wszelkie przyczyny zauważyć, iż nie wszystko jest doskonałe „na tym najlepszym ze światów“.
Przybywa do Anglii, dobrze zaopatrzony w czeki i w skuteczne rekomendacye, nawet z samego ministerstwa, zawstydzonego nieco swą rolą w tej sprawie. Spędza tu półtrzecia roku, chłoniąc w siebie atmosferę życia umysłowego Anglii, która, dla ówczesnego francuzkiego przybysza, musiała się wydać rajem wolności osobistej, politycznej i intelektualnej. W ciągu tych lat, Wolter buduje silne podstawy własnej kultury duchowej; z ciekawością bada to nowe dlań społeczeństwo, jego idee, obyczajowość, instytucye, sekty; zapoznaje się z literaturą angielską, z obcym wówczas zupełnie dla Francyi Szekspirem; odnajduje żywe powinowactwo z własną umysłowością w racyonalistycznej filozofii Locke’a; nabiera gruntownego wykształcenia i zamiłowania przyrodniczego, zwłaszcza w nauce fizyki. Rezultatem pobytu są Szkice, oraz Listy filozoficzne, które ukazały się najpierw po angielsku (1733), następnie po francuzku; zaraz w pierwszym roku wyjścia (1734) uzyskały 5 wydań, wywołały żywą polemikę i silne zaniepokojenie sfer duchownych i rządowych Francyi. Listy filozoficzne zawierają, w zarodku, już cały „wolteryanizm“.
Mimo formalnego pozwolenia na powrót do Paryża, Wolter uważał za bezpieczniejsze usunąć się nieco z widoku. Osiada niedaleko granicy, w Cirey, w zamku, z którego panią, margrabiną du Châtelet, łączyły go tkliwe stosunki. Lata spędzone w Cirey są dla Woltera latami wytrwałej i owocnej pracy. Wraz z margrabiną, zapamiętałą fizyczką, tłómaczką dzieł Newtona, zagłębia się w nauki przyrodnicze, eksperymentuje. Dla przyjaciółki swej, zmierżonej błahością i nienaukowością historyi, takiej jak ją pojmowano wówczas, pisze kapitalne swoje dzieło: Essai sur les moeurs — szeroko zakreśloną i własnym duchem ożywioną kompilacyę — jak również znakomite, jak na swój czas, prace historyczne: Historyę Karola XII, oraz Wiek Ludwika XIV (dokończony znacznie później, w czasie pobytu na dworze pruskiego Fryderyka). Wśród tego, częste wycieczki w sferę literatury pięknej; żartobliwy i wyuzdany poemacik La Pucelle[2] (dziś dla nas mało smaczny i zabawny, wówczas cieszący się olbrzymiem powodzeniem, mimo iż krążył na razie tylko w odpisach); silnie antyklerykalna tragedya Mahomet, która, chłoszcząc rzekomo fanatyzm muzułmański, mierzy bardzo wyraźnie w katolicyzm (Wolter, niby z głupia frant, ofiarował tragedyę papieżowi Benedyktowi XIV; papież, nie pozostając dłużny w koncepcie, przyjął dedykacyę i przesłał autorowi błogosławieństwo); prócz tego inne tragedye, które odgrywa się w Cirey, w teatrzyku urządzonym na strychu; wreszcie polemiki, madrygały, korespondencya, etc. W owym czasie, rozpoczyna się wymiana listów z Fryderykiem pruskim, wówczas jeszcze następcą tronu (nawiasem mówiąc, jeden z mniej apetycznych dokumentów ludzkości), która, przerwana na jakiś czas osobistemi nieporozumieniami, miała się ciągnąć przez całe życie pisarza.
Po dziesięciu latach względnej samotności, Wolter zatęsknił za gwarem Paryża. Dzięki poparciu pani de Pompadour, odzyskuje łaski dworu. W r. 1743, po świetnym sukcesie tragedyi Merope, król wyprawia pisarza w misyi dyplomatycznej do króla pruskiego; za powrotem, w zamian za widowisko dworskie sklecone z okazyi małżeństwa delfina, zostaje Wolter szambelanem królewskim i historyografem Francyi. W r. 1746, znowuż za poparciem pani de Pompadour, wchodzi do Akademii Francuzkiej. W tych latach, Wolter znowu skłonny był mniemać, iż wszystko na tym świecie toczy się dosyć znośnie; skreślony w tym czasie drobiazg Widzenie Babuka oddycha tym zadowolonym z siebie i z drugich optymizmem.
W r. 1749, Wolter stracił wierną przyjaciółkę, panią du Châtelet. Margrabina, serdecznie opłakiwana, zmarła wskutek ciąży, której sprawcą okazał się — młody oficer i poeta, de Saint-Lambert[3]. Wydarzenie to stało się sensacyą Paryża i Europy, a Saint-Lambert, jak głoszą współcześni światowi kronikarze, zdobył dzięki niemu ostrogi pisarskie.
Złośliwy język i dość trudny charakter nie pozwoliły Wolterowi długo zachować łask dworu. Niebawem, zrażony do Francyi, dał się nakłonić pochlebnym propozycyom króla pruskiego, Fryderyka, i, w r. 1750, przybył do Poczdamu. Otrzymał pensyę 20.000 fr., wysoki order, tytuł szambelana i mieszkanie w pałacu, z jedynym obowiązkiem poprawiania francuskich wierszy Fryderyka. Pierwszy okres pobytu spłynął rozkosznie, na zabawach, gawędach filozoficznych, wzajemnej admiracyi. Z czasem, dwa charaktery, mające zanadto wiele cech podobnych, zaczęły się ścierać; z obu stron padały słówka, trudne do zapomnienia a powtarzane przez usłużnych dworaków; stosunki stały się naprężone, aż w końcu nastąpiła konieczność zerwania. W r. 1753, Wolter, zrzekłszy się pensyi, zwróciwszy klucz szambelański, opuszcza Prusy, rozczarowany, rozgoryczony, nękany jeszcze na granicy państwa szykanami i dokuczliwościami króla. To była jego ostatnia szkoła życia; nie chce już odtąd żadnych, choćby najbardziej złoconych kajdanów, chce żyć wyłącznie u siebie i dla siebie. Osiedla się zrazu w Szwajcaryi, w pobliżu Genewy; później, kiedy mu dokuczył nieco purytanizm szwajcarski, nabywa piękne dobra Ferney, położone w pasie granicznym, częścią we Francyi, częścią w Szwajcaryi. Na gruncie francuzkim może kultywować u siebie ulubione widowiska teatralne, które były kamieniem obrazy dla surowych Genewczyków; na wolną zaś ziemię szwajcarską może schronić się w każdej chwili, w razie niebezpiecznego podmuchu ze sfer francuzkiego rządu. Na własnym tedy „dworze“ pewnego rodzaju, w słynnych Délices, a potem w Ferney, spędzi ostatnie dwadzieścia parę lat życia, te z których utrwali się dla przyszłych pokoleń wizerunek i legenda Woltera.
Istotnie, osobliwem jest zjawiskiem żywotność, jaką rozwija Wolter w tej ostatniej fazie, pomiędzy sześćdziesiątym a ośmdziesiątym z górą rokiem. Jestto, w całem jego życiu, epoka najbardziej może czynna, najbujniejsza, w której cały kapitał nagromadzonej wiedzy, myśli, poglądów, doświadczeń, spożytkowuje dla celów doraźnej działalności i agitacyi. Przez lat dwadzieścia, zdoła ten niespożyty starzec utrzymać wpół-rozbawioną, wpół-zgorszoną Europę w ciągłem napięciu, dając jej co dnia coś nowego, a zawsze związanego z najbardziej współczesnem życiem. Prócz olbrzymiej korespondencyi, która w owym czasie miała znaczenie daleko wybiegające poza prywatną wymianę myśli, idą w świat z siedziby filozofa niezliczone ilości t. zw. pasztecików Woltera, broszurek, dyalogów, powiastek, katechizmów filozoficznych, kolportowanych oczywiście bezimiennie, ale poza któremi cała Europa domyślała się ręki autora. W tym pościgu, można powiedzieć nałogu sensacyi, Wolter nie gardził żadnym środkiem; cieszyły go i obiegające plotki z drobnych wydarzeń jego domowego życia, nie cofał się też przed ohydną nieraz polemiką z ladajakim przeciwnikiem, z której obie strony wychodziły umazane błotem. Niewyczerpany tem jeszcze, Wolter rozwija żywą działalność praktyczną, stwarza dokoła siebie cały dwór, kolonie, fabryki, buduje dobrobyt otaczającej go ludności, rzuca się wszędzie gdzie mu się nadarza sposobność bronić prześladowanych, zwłaszcza gdy chodzi o fanatyzm religijny. Wrodzona skłonność do pieniactwa dodaje mu zapału i wytrwałości w tych kampaniach, z pomiędzy których najgłośniejsza sprawa Calasów napełnia przez kilka lat entuzyazmem całą Europę. Ta działalność ostatnich lat życia zdobywa Wolterowi poniekąd to, czego, przy całym rozgłosie, brakło mu potrosze zawsze, t. j. szacunek publiczny. Podróż jego do Paryża, w r. 1778, jest olbrzymią apoteozą za życia; ale ośmdziesięcioletni starzec nie podołał tym wzruszeniom, zbyt mocnym na zwątlone siły; umiera, do ostatnich chwil przed zgonem zajęty jeszcze pracą nad historycznym słownikiem języka francuzkiego, którego projekt przedkłada Akademii.
Po Wolterze pozostał rozgłos jego imienia, które stało się godłem pewnego typu i kierunku umysłowości; natomiast, z ogromnej puścizny piśmienniczej, żywego pozostało niewiele. Jak często się zdarza, te dzieła, do których największą przywiązywał wagę i najwięcej w nie włożył twórczego wysiłku, najmniej mu się wypłaciły; bardziej przetrwały inne, kreślone od niechcenia, w weselu ducha i beztrosce. Martwą jest dzisiaj Henryada; jego tragedye znaczą raczej upadek niż wyżynę francuzkiego teatru. Z poglądów historycznych i filozoficznych, wiele, bardzo wiele weszło w krew pokoleń, przyczyniając się potężnie do dalszej ewolucyi myśli ludzkiej; same jednak dotyczące dzieła postarzały się i zblakły. W Wolterze było zbyt mało artysty; a tylko zamknięta w poświęcanem naczyniu sztuki, myśl staje się nieśmiertelna. Nawskróś czytelną pozostała do dziś olbrzymia korespondencya Woltera, jak również te oto Powiastki filozoficzne, ujawniające, w żywym swoim toku, artyzm bardzo odrębny i swoisty.
Jeżeli Balzac nazwał swój olbrzymi cykl powieściowy Komedyę ludzką, to temu mniejszemu cyklowi powiastek Woltera możnaby snadnie nadać miano Teatru maryonetek. Życie wewnętrzne wszystkich występujących w nim figur sprowadzone jest rozmyślnie do kilku automatycznych poruszeń, niemal tic’ów; mechanizm sznureczków, które niemi poruszają, jest dziecinnie prosty, a z poza maleńkiej scenki wychyla się, bez ceremonii, ironicznie uśmiechnięta twarz wpół-rozbawionego, wpół-zgorzkniałego starca, pociągającego kolejno te nitki. Takiej właśnie a nie innej metody wymagał snadź przeważający tutaj — jak w całem dziele XVIII w. — dydaktyzm Woltera; pisarzowi nietyle tu chodzi o malowanie życia w jego bogactwie i różnorodności kształtów, ile o zestawienie szeregu faktów drobnych i celowo wyłuskanych z wszelkiej obsłonki, w ten sposób, aby z nich wynikało jasno, nawet dla najbardziej uprzedzonych i ślepych, do jakiego stopnia ludzkością rządzi niedorzeczność, szaleństwo i PRZESĄD (przesąd: oto powszechne hasło dnia!). Wolter nie jest nazbyt oryginalnym myślicielem; większość myśli jego, to obiegowa moneta filozofii t. zw. encyklopedystów; ale celuje on, jak nikt inny, w sztuce ładowania pojęć łopatą do głowy, i to do głów nawet najtwardszych zazwyczaj, bo koronowanych. Kogokolwiek raziłaby owa, dziecinna nieraz dla nas symplifikacya jaką posługują się pisarze XVIII w., ten niech pamięta, że „filozofia“ była w owej epoce, we Francyi, kościołem wojującym, żądnym nawracania i zdobywania prozelitów, że, tem samem, musiała szukać metod najsposobniejszych do praktycznego, doraźnego działania; dalej, że zwracała się przedewszystkiem do możnych panów, zawsze niezbyt pohopnych do mózgowego wysiłku, oraz do kobiet (olbrzymia rola kobiet i ich salonów w umysłowości ówczesnej!). Znalazła, nad własne spodziewanie, trzeciego, również nad spodziewanie wdzięcznego czytelnika i odbiorcę: t. j. masy ludu, które, właśnie dzięki temu niezmiernemu uproszczeniu, chłonęły chciwie nową naukę i niebawem wyciągnęły z niej najdalej idące, nawskróś praktyczne konsekwencye. Czytamy dziś te drobne pisemka jak niewinne gawędy dla dorastającej młodzieży; ale pamiętajmy, że, w swoim czasie, one były tym dynamitem, który wywołał eksplozyę jedną z największych w dziejach świata; że autor, pod grozą wygnania lub turmy, nie ważył się położyć na nich swego imienia, a niejeden drukarz i kolporter przypłacił głową ich rozpowszechnianie.
Twórczym jest Wolter w zakresie stylu i języka. Ten tok opowiadania wartki, zwinny, przejrzysty; to zwięzłe przedstawienie kolei faktów, napozór suche, w istocie bardzo soczyste; to zdanie, krótkie, jasne, wolne od tak nużących nieraz zakrętasów XVIII w. — to zdobycz Woltera, i przejście do dobrej prozy dziewiętnastowiecznej. Wielu wybornych późniejszych pisarzy, jak Merimée, Anatol France, nasunie nieraz na pamięć styl Woltera.
Powiastek napisał Wolter kilkanaście; wszystkie przypadają na późny okres jego życia; niektóre kreślił jako starzec z górą ośmdziesięcioletni. Czytając zwłaszcza te ostatnie, niepodobna oprzeć się uczuciu podziwu dla żywotności tego umysłu, dla gorącej miłości ludzkości, jaką czuć nawet pod najbardziej gorzkimi sarkazmami tego starca. W wielu z tych powiastek przeważa agitacyjna i wroga inwektywa przeciw dogmatom i metodom katolicyzmu, w myśl osławionego okrzyku: Ecrasons l’infâme! Tendencyę tę można odnaleźć u Woltera wszędzie, jest ona jego obsesyą, i w niektórych pismach brzmi ona może zbyt napastliwie, wyłącznie i ciasno. Ale znowuż pamiętajmy, że niepodobna o tych sprawach sądzić wedle naszych czasów; że Wolter widział jeszcze dokoła rzeczy na które wzdrygała się jego dusza i jego nerwy nowożytnego człowieka, i że takie sprawy jak owa słynna „sprawa Calasa“, niewinnie straconego i łamanego kołem, stanowią wiekuistą hańbę ludzkości. Obok tego piekącego wówczas problemu, obok niemniej krzyczącej o reformy kwestyi ekonomicznej, w powiastkach tych przeważa nuta ogólno-filozoficzna, i te zagadnienia, które, prawdopodobnie, po wieczne czasy będą zaprzątały myślącą ludzkość. Interesującą jest u Woltera nietyle odpowiedź na te zagadnienia, ile sposób w jaki je stawia: żywy, ciekawy, zabawny. A jeżeli, z tego „chaosu jasnych myśli“ (chaos d’idées claires), jakim nazywa Woltera jeden z krytyków[4], zechcemy wyłowić jego najszczerszą, najbardziej osobistą konkluzyę, to będzie nią może owo zakończenie Kandyda, głoszące, dość zgodnie z ostatnią fazą życia samego pisarza, iż ostateczną, prawdziwą mądrością jest — „uprawiać swój ogródek“...
Kraków, w sierpniu, 1917.
ZMARŁEGO W MINDEN, R. P. 1759.
W Westfalii[7], w zamku barona de Thunder-ten-tronckh, żył młody chłopiec, którego natura obdarzyła charakterem najłagodniejszym w świecie. Fizyognomia odbijała jego duszę. Posiadał dość zdrowy sąd o rzeczach, przy dowcipie wszelako niezmiernie prostym; mniemam, iż dla tej przyczyny dano mu imię Kandyda. Starzy słudzy podejrzewali że jest on synem siostry barona, oraz pewnego zacnego i godnego szlachcica z sąsiedztwa, którego ta panna uparcie wzbraniała się zaślubić, ponieważ mógł się wywieść zaledwie z siedmdziesięciu jeden pokoleń, reszta zaś drzewa genealogicznego gubiła się gdzieś w odmęcie czasów.
Baron był jednym z najpotężniejszych panów w Westfalii, zamek jego bowiem posiadał drzwi i okna. Główna komnata ozdobiona była nawet dywanami. Zebrawszy wszystkie psy z obejścia, można było, w potrzebie, utworzyć coś nakształt sfory; chłopcy stajenni byli masztalerzami, miejscowy wikary wielkim jałmużnikiem. Wszyscy tytułowali barona „Jego Dostojnością“ i śmiali się z jego konceptów.
Pani baronowa, która ważyła około trzystu pięćdziesięciu funtów, zażywała z tej przyczyny wielkiego poważania; czyniła zaś honory domu z godnością jednającą jej tem większy szacunek. Córka, Kunegunda, licząca siedmnaście wiosen, była rumiana, świeża, pulchna i apetyczna. Syn okazywał się we wszystkiem godny ojca. Preceptor Pangloss[8] był wyrocznią domu, a mały Kandyd słuchał jego nauk z dobrą wiarą właściwą jego wiekowi i naturze.
Pangloss wykładał tajniki metafizyko-teologo-kosmolo-nigologii. Dowodził wprost cudownie, że niema skutku bez przyczyny i że, na tym najlepszym z możliwych światów, zamek JW. Pana barona jest najpiękniejszym z zamków, pani baronowa zaś najlepszą z możliwych kasztelanek.
„Dowiedzione jest, powiadał, że nic nie może być inaczej; ponieważ bowiem wszystko istnieje dla jakiegoś celu, wszystko, z konieczności, musi istnieć dla najlepszego celu. Zważcie dobrze, iż nosy są stworzone do okularów; dlatego też mamy okulary. Nogi są wyraźnie utworzone po to, aby były obute, dlatego też mamy obuwie. Kamienie są na to, aby je ciosano i budowano zamki; dlatego Jego Dostojność pan baron ma bardzo piękny zamek: największy baron w okolicy musi mieć najlepsze mieszkanie. Świnie są na to aby je zjadać; dlatego mamy wieprzowinę przez cały rok. Z tego wynika, iż ci, którzy twierdzili że wszystko jest dobre, powiedzieli głupstwo; trzeba było rzec, iż wszystko jest najlepsze“.
Kandyd słuchał uważnie i wierzył w prostocie ducha; panna Kunegunda wydawała mu się bowiem bardzo urodziwa, mimo iż nigdy nie odważył się jej tego wyznać. Wnioskował, iż, po szczęściu urodzenia się baronem de Thunder-ten-tronckh, drugim stopniem szczęścia jest być panną Kunegundą; trzecim, widywać ją codziennie; czwartym zaś słuchać mistrza Panglossa, największego filozofa w okolicy, a tem samem na całej ziemi.
Jednego dnia, Kunegunda, przechadzając się wpodle zamku po małym lasku który nazywano parkiem, ujrzała, w gęstwinie, doktora Panglossa, jak dawał lekcyę eksperymentalnej fizyki pokojówce jej matki, fertycznej brunetce, bardzo ładnej i przystępnej. Ponieważ panna Kunegunda miała z natury wielką ciekawość do nauk, przyglądała się, z zapartym oddechem, owym kilkakroć ponawianym doświadczeniom; ujrzała jasno przekonywującą argumentacyę doktora, przyczyny i skutki, i wróciła do domu wzruszona, zadumana, wskróś przenikniona chęcią poświęcenia się naukom. Myślała przytem, że ona mogłaby snadnie być skutecznym argumentem dla młodego Kandyda, on zaś nawzajem dla niej.
Spotkała Kandyda wracając do zamku i poczerwieniała; Kandyd poczerwieniał również. Rzekła mu, przerywanym głosem, dzień dobry; Kandyd odpowiedział, nie wiedząc sam co mówi. Nazajutrz, po obiedzie, kiedy wstawano od stołu, Kunegunda i Kandyd znaleźli się za parawanem; Kunegunda upuściła chusteczkę, Kandyd podniósł; wzięła go niewinnie za rękę; chłopiec ucałował niewinnie rękę panienki, z żywością, uczuciem, wdziękiem nie do opisania; usta ich się spotkały, oczy zapłonęły, kolana zaczęły drżeć, ręce zabłąkały się. Baron Thunder-ten-tronckh przechodził koło parawanu, i, widząc tę przyczynę i skutek, wypędził Kandyda z zamku paroma kopnięciami w pośladki. Kunegunda zemdlała; kiedy przyszła do siebie, otrzymała silny policzek od baronowej; tak wszystko zamąciło się w najpiękniejszym i najmilszym z możebnych zamków.
Kandyd, wypędzony z raju ziemskiego, szedł długo, nie wiedząc dokąd, płacząc, podnosząc oczy ku niebu, obracając je często ku najpiękniejszemu z zamków, który zawierał najpiękniejszą z baronówien. Położył się, bez wieczerzy, w szczerem polu, w bruździe między zagonami; śnieg padał wielkimi płatami z nieba. Nazajutrz, przemarznięty do szpiku, Kandyd zawlókł się do sąsiedniej wsi, noszącej miano Valberghoff-trarbk-dikdorff, bez pieniędzy, umierając z głodu i znużenia. Zatrzymał się smutno u wrót gospody. Dwaj ludzie, błękitno ubrani, zwrócili nań oko. „Patrz, kamracie, rzekł jeden, oto doskonale zbudowany chłopak; ręczę, że ma przepisaną miarę“. Podeszli i zaprosili bardzo uprzejmie Kandyda na obiad. „Panowie, rzekł Kandyd z uroczą skromnością, świadczycie mi wiele zaszczytu, ale nie mam czem zapłacić cechy“. — Och, panie, rzekł jeden z błękitnych, osoby pańskiej powierzchowności i zalet nie płacą nigdy za nic: czyż nie posiadasz pięciu stóp i pięciu cali wzrostu? — Tak, panowie, w istocie, to moja miara, odparł z ukłonem. — Och, drogi panie, siadaj z nami; nietylko wyrównamy za ciebie rachunek, ale nigdy nie ścierpimy aby człowiekowi takiemu jak pan miało kiedykolwiek braknąć pieniędzy; toć pierwszym obowiązkiem ludzi jest pomagać sobie wzajem. — Macie słuszność, odparł Kandyd; toż samo powiadał zawsze mistrz Pangloss: widzę, że, w istocie, wszystko jest jak najlepiej“. Proszą go aby przyjął kilka talarów; bierze i chce wystawić oblig; nie przyjmują, siadają wraz z nim do stołu. „Powiedz, czy kochasz tkliwie...? — Och, tak, odpowiedział, kocham tkliwie pannę Kunegundę. — Nie, odparł jeden z nieznajomych; pytamy, czy kochasz tkliwie króla Bułgarów[9]? — Ani trochę, odpowiedział; nie widziałem go na oczy. — Jakto! ależ to czarujący monarcha; trzeba wypić jego zdrowie. — Och, bardzo chętnie, owszem“. Pije. „Wystarczy; powiadają mu, oto jesteś ostoją, podporą, obrońcą, bohaterem Bułgarów; los twój zapewniony, sława niezawodna“. Wkładają mu natychmiast kajdany na nogi i prowadzą do pułku. Każą mu się obracać w prawo, w lewo, brać broń na ramię, zdejmować, mierzyć, strzelać, podwajać krok, i sypią mu trzydzieści kijów; nazajutrz wykonywa to samo mniej niezdarnie i dostaje tylko dwadzieścia; trzeciego dnia rzepią mu tylko dziesięć, a towarzysze patrzą nań jak na młody fenomen.
Kandyd, oszołomiony, nie pojmował jeszcze zbyt dobrze profesyi bohatera. Pewnego pięknego dnia wiosennego, wpadło mu do głowy puścić się na przechadzkę. Kroczył swobodno przed siebie, w mniemaniu, iż jestto przywilejem rodzaju ludzkiego, jak i bydlęcego, posługiwać się własnemi nogami wedle upodobania. Nie uczynił ani dwóch mil, kiedy oto dopadło go czterech innych sześciostopowych bohaterów: wiążą go i prowadzą do więzienia. Zapytano go, wedle form prawnych, czy woli przejść trzydzieści sześć razy przez rózgi przez cały pułk, czy też otrzymać naraz dwanaście kul w mózgownicę. Próżno przedkładał, iż każdy człowiek posiada wolną wolę, i że on, osobiście, nie życzy sobie ani tego ani tego; trzeba było wybierać. Owóż, mocą owego daru boskiego, który nazywa się wolnością, namyślił się przejść trzydzieści sześć razy przez rózgi: odbył dwie takie przechadzki. Pułk liczył dwa tysiące ludzi; to wyniosło cztery tysiące rózeg, które, od karku aż do pośladków, obnażyły mu wszystkie mięśnie i nerwy. Gdy przyszła chwila trzeciej przechadzki, Kandyd, przywiedziony do ostateczności, poprosił, jako o łaskę, aby mu raczono strzelić w łeb; uzyskał ten fawor; zawiązują mu oczy i każą uklęknąć. W tejże chwili, przejeżdza król Bułgarów, pyta o zbrodnię delinkwenta; że zaś był to król obdarzony niepospolitym geniuszem, zrozumiał, ze wszystkiego co usłyszał o Kandydzie, że młody ten metafizyk bardzo jest nieświadomy spraw tego świata; jakoż ułaskawił go, ze wspaniałomyślnością, którą będą wysławiać wszystkie dzienniki i po wszystkie wieki. Dzielny chirurg uleczył Kandyda w trzy tygodnie, zapomocą maści przepisanych przez Dioskorydesa. Miał już nieco skóry i mógł chodzić, kiedy król Bułgarów wydał bitwę królowi Abarów.
Nie można sobie wyobrazić nic równie pięknego, sprawnego, świetnego, równie dobrze wyćwiczonego jak obie armie. Trąby, piszczałki, oboje, bębny, armaty, tworzyły harmonię, jakiej nie słyszano ani w piekle. Zrazu, armaty obaliły po sześć tysięcy ludzi z każdej strony; następnie, strzelanina uprzątnęła z najlepszego ze światów dziewięć do dziesięciu tysięcy hultajów, którzy zanieczyszczali jego powierzchnię. Bagnet również uporał się z paroma tysiącami: wszystko razem mogło sięgać jakich trzydziestu tysięcy dusz. W czasie tych heroicznych jatek, Kandyd, który trząsł się jak szczery filozof, ukrył się jak mógł najtroskliwiej. Wreszcie, podczas gdy obaj królowie kazali śpiewać, każdy w swoim obozie, Te Deum, powziął postanowienie aby udać się gdzieindziej roztrząsać problemy przyczyn i skutków. Okraczając całe sterty trupów i umierających, dotarł do sąsiedniej wioski; zastał kupę popiołów; była to wieś abarska, którą Bułgarzy spalili, wedle ustaw prawa publicznego. Tu, pokłuci ranami starcy patrzyli, jak żony ich, pozarzynane, konały w męczarniach, tuląc dzieci do zakrwawionych piersi; tam, dziewczyny z porozpruwanymi brzuchami, nasyciwszy naturalne popędy bohaterów, wydawały ostatnie tchnienie; inne, wpół spalone, krzyczały aby je dobito. Mózgi walały się po ziemi, obok poucinanych rąk i nóg.
Kandyd umknął, co miał tchu, do dalszej wioski: należała do Bułgarów, i bohaterowie abarscy obeszli się z nią tak samo. Ciągle stąpając po drgających członkach lub po zwęglonych zgliszczach, wydostał się wreszcie poza teatr wojny, niosąc w tornistrze nieco zapasów i nie zapominając ani na chwilę o pannie Kunegundzie. Wiwenda skończyła się właśnie kiedy dotarł do Holandyi; ale, ponieważ słyszał iż jestto kraj bogaty i chrześcijański, nie wątpił że znajdzie przyjęcie równie dobre jak ongi w zamku barona, zanim go stamtąd wygnano za sprawą pięknych oczu Kunegundy.
Zwrócił się do kilku poważnych obywateli z prośbą o jałmużnę; odpowiedzieli jednomyślnie, iż, jeżeli będzie dalej uprawiał to rzemiosło, będą zniewoleni oddać go do domu poprawy, iżby się nauczył przyzwoitości.
Zwrócił się następnie do człowieka[10], który, dopiero co, wobec wielkiego zgromadzenia, rozprawiał przez godzinę o miłosierdziu. Ów spojrzał nań z ukosa i rzekł: „Co ty tu robisz? czy bawisz tu dla dobrej przyczyny? — Niema skutku bez przyczyny, odparł skromnie Kandyd; wszystko wiąże się łańcuchem konieczności, i dąży do najlepszego celu. Trzeba było, aby mnie wygnano z pobliża panny Kunegundy, i abym przeszedł dwa razy przez rózgi; tak samo trzeba bym prosił o chleb, póki nie będę mógł nań zapracować; nie mogło być inaczej. — Mój przyjacielu, rzekł mowca, czy wierzysz że papież jest antychrystem? — Nie słyszałem jeszcze o tem, odparł Kandyd; ale, czy jest czy nie jest, ja nie mam chleba. — Nie wart go jesteś, rzekł tamten: precz, nędzniku, precz, łotrze, nie zbliżaj się do mnie póki życia“. Żona mowcy wystawiła głowę przez okno, i, na widok człowieka który wątpi iż papież jest antychrystem, wypróżniła mu na łeb pełny... O nieba! do jakichż wybryków posuwa się żarliwość religijna u dam!
Pewien człowiek, który nie był ochrzczony, poczciwy anababtysta[11], imieniem Jakób, ujrzał w jaki okrutny i haniebny sposób potraktowano jednego z jego braci, istotę o dwóch nogach bez pierza, obdarzoną duszą; zaprowadził go do siebie, ochędożył, dał mu chleba i piwa, obdarował dwoma florenami, ofiarował się nawet zatrudnić go w swoich fabrykach perskich tkanin, które wyrabia się w Holandyi. Kandyd, padając niemal na twarz przed dobroczyńcą, wykrzyknął: „Dobrze powiadał mistrz Pangloss, że wszystko w świecie dzieje się najlepiej; pańska wspaniałomyślność bowiem poruszyła mnie o wiele więcej, niż okrucieństwo jegomości w czarnym płaszczu i jego małżonki“.
Nazajutrz, przechadzając się, spotkał nędzarza, całego okrytego wrzodami, z martwemi oczyma, stoczonym końcem nosa, wykrzywioną gębą, czarnymi zębami, ochrypłym głosie, dręczonego okrutnym kaszlem i wypluwającego po jednym zębie przy każdym napadzie.
Kandyd, bardziej jeszcze przejęty współczuciem niż grozą, oddał przeraźliwemu nędzarzowi dwa floreny otrzymane od poczciwego anababtysty. Widmo popatrzyło nań uważnie, zalało się łzami i padło mu na szyję. Kandyd cofnął się przerażony. „Ach! rzekł jeden nędzarz do drugiego nędzarza, nie poznajesz już swego drogiego Panglossa? — Co słyszę, to ty, ukochany mistrzu? ty, w tym okrutnym stanie! cóż za nieszczęście cię spotkało? czemu nie jesteś już w najpiękniejszym z zamków? co się stało z panną Kunegundą, perłą dziewic, arcytworem przyrody? — „Słabo mi“, rzekł Pangloss. Natychmiast Kandyd zawiódł go do domu anababtysty, gdzie dał mu kawałek chleba; kiedy zaś Pangloss pokrzepił się nieco: „I cóż, spytał, Kunegunda? — Umarła“, odparł tamten. Słysząc to, Kandyd zemdlał: przyjaciel ocucił go trochą lichego octu, który znalazł się przypadkiem w izbie. Kandyd otworzył oczy: „Kunegunda umarła! Och, najlepszy ze światów, gdzieżeś jest? Ale z czego umarła? czyżby z tego, iż widziała jak ojciec jej wygania mnie z zamku nogą? — Nie, rzekł Pangloss, rozpruli jej brzuch żołnierze bułgarscy, nagwałciwszy się jej wprzód ile wlazło; roztrzaskali głowę baronowi który chciał jej bronić; baronową pokrajali na kawałki; mego biednego pupila spotkał los podobny jak siostrę; co się zaś tyczy zamku, nie pozostał zeń ani kamień na kamieniu, ani jednej stodoły, ani barana, ani kaczki, ani drzewa. Ale pomszczono nas wspaniale, Abarowie bowiem uczynili toż samo w sąsiednim zamku, należącym do szlachcica bułgarskiego“.
Słysząc to, Kandyd ponownie zemdlał; następnie, przyszedłszy do siebie i powiedziawszy wszystko co miał do powiedzenia, zapytał o przyczynę i skutek, i o wystarczającą racyę, która doprowadziła Panglossa do tak żałosnego stanu. „Niestety, rzekł tamten, miłość: miłość, pocieszycielka rodzaju ludzkiego, zachowawczyni świata, dusza wszystkich istot obdarzonych czuciem, tkliwa miłość. — Ach, rzekł Kandyd, poznałem i ja tę miłość, tę władczynię serc, duszę naszej duszy; przyniosła mi tylko jednego całusa i dwadzieścia kopnięć w siedzenie. W jaki sposób ta piękna przyczyna mogła sprawić w tobie tak żałosny skutek?“
Pangloss odparł w tych słowach: „O, drogi Kandydzie! znałeś Pakitę, ładną subretkę dostojnej baronowej: zakosztowałem w jej ramionach słodyczy raju; ale stały się one źródłem piekielnych mąk, które mnie oto trawią: była niemi zakażona do szpiku; być może, umarła od nich. Pakita otrzymała ten podarunek od bardzo uczonego Franciszkanina, który dotarł aż do źródła, miał go bowiem od starej hrabiny, która otrzymała go od kapitana kawaleryi, który zawdzięczał go margrabinie, która dostała go od pazia, który otrzymał go od jezuity, który, w czas swego nowicyatu, posiadł go w prostej linii od jednego z towarzyszów Krzysztofa Kolumba. Co do mnie, nie udzielę go już nikomu, bowiem umieram.
— O Panglossie! wykrzyknął Kandyd, cóż za osobliwa genealogia! żali nie dyabeł był jej protoplastą?
— Wcale nie, odparł ów wielki człowiek: była to rzecz nieodzowna na najlepszym ze światów, składnik konieczny; gdyby bowiem Kolumb nie nabył na wyspie Ameryckiej tej choroby, która zatruwa źródło płodzenia, często udaremnia samo-że płodzenie, i która jest najoczywiściej sprzeczna z wielkim celem przyrody, nie mielibyśmy ani czekolady ani koszenili; a trzeba jeszcze zauważyć, że, aż do dziś, na kontynencie, choroba ta jest naszą specyalnością, jak spory teologiczne. Turcy, Indyanie, Persowie, Chińczycy, Syamczycy, Japończycy nie znają jej jeszcze; ale istnieje wystarczająca racya, aby ją poznali z kolei, w ciągu następnych wieków. Na razie, uczyniła ona cudowne postępy pośród nas, a zwłaszcza w owych armiach złożonych z poczciwych, dobrze wytresowanych rekrutów, które rozstrzygają o losach Państw. Można twierdzić stanowczo, iż, kiedy trzydzieści tysięcy ludzi walczy, w regularnej bitwie, przeciw drugiej armii tejże samej siły, po każdej stronie znajduje się około dwudziestu tysięcy dotkniętych przymiotem.
— To cudowne, rzekł Kandyd; ale trzeba się leczyć, mistrzu. W jaki sposób? odparł Pangloss; nie mam ani szeląga, mój przyjacielu: zaś, na całej powierzchni kuli ziemskiej, nikt ci nie puści krwi ani nie wsunie lewatywy, o ile mu nie zapłacisz, albo o ile ktoś inny nie zechce zapłacić za ciebie“.
Te ostatnie słowa zrodziły w Kandydzie postanowienie: rzucił się do nóg miłosiernego Jakóba, i odmalował tak wzruszająco stan przyjaciela, iż poczciwiec nie zawahał się przygarnąć doktora Panglossa; dał go leczyć swoim kosztem. Dzięki kuracyi, Pangloss postradał tylko jedno oko i jedno ucho. Pisał dobrze, i doskonale znał arytmetykę. Anababtysta Jakób powierzył mu prowadzenie ksiąg. Po upływie dwóch miesięcy, zmuszony udać się do Lizbony w sprawach handlowych, zabrał na okręt obu filozofów. Pangloss wytłómaczył mu, jako wszystko w świecie dzieje się możliwie najlepiej. Jakób nie był tego zdania. „Musieli ludzie (rzekł) zepsuć cokolwiek naturę, nie urodzili się bowiem wilkami, a stali się wilkami. Bóg nie dał im ani armat 24-go kalibru, ani bagnetów, oni zaś sporządzili sobie bagnety i armaty, aby się uśmiercać wzajem. Mógłbym przytoczyć również bankructwa, oraz trybunały, które zagarniają mienie bankrutów aby zeń wyzuć wierzycieli. — Wszystko to jest nieodzowne, odparł jednooki doktor; niedole poszczególne składają się na powszechne dobro; tem samem, im więcej jest nieszczęść poszczególnych, tem bardziej całość jest dobra“. Podczas gdy tak rozumował, ściemniło się, wiatry zadęły ze wszystkich stron naraz, i, tuż pod samym portem, okręt stał się igraszką najstraszliwszej burzy.
Połowa podróżnych, osłabionych, dławionych ową niepojętą męczarnią w jaką kołysanie okrętu wprawia nerwy i wszystkie humory cielesne wstrząsane w najsprzeczniejszych kierunkach, nie miała nawet siły troszczyć się o bezpieczeństwo. Druga połowa wydawała okrzyki i wznosiła modły; żagle poszły w strzępy, maszty w drzazgi, dno się rozpukło. Pracował kto mógł, nikt nie rozumiał drugiego, nikt nie kierował pracą. Anababtysta pomagał trochę przy sterze, stojąc na pomoście; jakiś majtek, wściekły, uderzył go z całych sił i rozciągnął na pokładzie, ale, od ciosu jaki mu wymierzył, sam doznał tak gwałtownego wstrząsu, iż wypadł na łeb ze statku. Tak wisiał, zaczepiony o kawałek złamanego masztu. Dobry Jakób spieszy z pomocą, pomaga mu wgramolić się z powrotem, i, z wielkiego wysiłku, stacza się w morze, w oczach tegoż majtka, który pozwala mu zginąć nie racząc nawet nań spojrzeć. Kandyd zbliża się, widzi swego dobroczyńcę, jak zjawia się jeszcze raz na fali, i zanurza się w niej na zawsze. Chce się rzucić za nim w morze: filozof Pangloss wstrzymuje go, dowodząc iż zatokę Lizbońską stworzono umyślnie w tym celu, aby anababtysta w niej utonął. Podczas gdy to udowadniał a priori, okręt otwiera się i pęka; wszystko ginie, z wyjątkiem Panglossa, Kandyda i nieludzkiego majtka który dał utonąć cnotliwemu anababtyście; hultaj dopłynął szczęśliwie do brzegu, dokąd też Pangloss i Kandyd dostali się na belce.
Skoro przyszli potrosze do siebie, powędrowali do Lizbony; zostało im nieco pieniędzy, przy pomocy których mieli nadzieję uratować się od głodu, ocalawszy tak szczęśliwie z burzy.
Ledwie stanęli w mieście, płacząc nad śmiercią dobroczyńcy, uczuli że ziemia drży im pod stopami[12]; morze wznosi się i bałwani w porcie, krusząc okręty stojące na kotwicy. Kłęby ognia i dymu napełniają ulice i rynki; domy walą się, dachy osuwają się na fundamenty, a fundamenty rozsypują się w gruzy: trzydzieści tysięcy mieszkańców wszelkiego wieku i płci znajduje śmierć pod ruinami. Majtek powiada, pogwizdując i klnąc pod nosem: „Można tu będzie coś zarobić przy tej okazyi. — Jaka może być wystarczająca racya tego fenomenu? pytał Pangloss. — To już chyba koniec świata!“ wykrzyknął Kandyd. Majtek pędzi niezwłocznie pomiędzy ruiny, naraża się na śmierć aby znaleźć nieco pieniędzy, znajduje je, zagarnia, upija się, poczem, jeszcze odurzony winem, kupuje uścisk pierwszej dziewki, spotkanej na gruzach domów, pośród umierających i umarłych. Wśród tego, Pangloss ciągnie go za rękaw: „Mój przyjacielu, mówił, nie dobrze sobie poczynasz; chybiasz powszechnemu rozumowi, chwila nie jest zgoła potemu. — Do kroćset kaduków, odparł tamten, jestem majtek, rodem z Batawii; zdeptałem cztery razy krucyfiks[13] w czterech podróżach do Japonii; dobrześ się wybrał, człeku, ze swoim powszechnym rozumem!“
Parę odłamków zraniło Kandyda; legł na ulicy, przysypany gruzem. Mówił do Panglossa: „Przez litość! postaraj się o trochę wina i oliwy; umieram. — Owo trzęsienie ziemi to nie żadna nowość, odparł Pangloss; miasto Lima w Ameryce uległo w zeszłym roku takiemuż wstrząśnieniu; te same przyczyny, ten sam skutek; niezawodnie musi się ciągnąć żyła siarki pod ziemią od Limy do Lizbony. — To wielce prawdopodobne, odrzekł Kandyd, ale na, Boga, trochę oliwy i wina. — Jakto, prawdopodobne! odparł filozof; twierdzę, że to rzecz udowodniona“. Kandyd stracił przytomność, Pangloss zaś przyniósł nieco wody z pobliskiej studni.
Nazajutrz, znalazłszy wśród gruzów jakieś prowianty, skrzepili się nieco. Następnie, wzięli się, porówni z drugimi, do pracy, aby ulżyć doli pozostałych przy życiu mieszkańców. Paru obywateli, którym użyczyli pomocy, zaprosiło ich na obiad, ot, na jaki można się było zdobyć wśród takiej katastrofy. Posiłek był smutny; biesiadnicy skrapiali chleb łzami; ale Pangloss pocieszył ich, upewniając iż nie mogło być inaczej: „Wszystko to, powiadał, jest jak można najlepiej: jeżeli bowiem wulkan jest w Lizbonie, nie mógł być gdzieindziej; nie jest bowiem możebne, aby rzeczy nie były tam gdzie są, wszystko bowiem jest dobrze“.
Mały, czarniawy człowieczek, zausznik Inkwizycyi a sąsiad Panglossa przy stole, ozwał się uprzejmie: „Widocznie łaskawy pan nie wierzy w grzech pierworodny; jeżeli bowiem wszystko jest najlepiej, nie było ani upadku, ani kary.
— Wasza Ekscelencya raczy łaskawie darować, odparł Pangloss jeszcze uprzejmiej: upadek człowieka i przekleństwo wchodziły nieodzownie w skład najlepszego z możliwych światów. — Zatem, szanowny pan nie wierzy w wolną wolę? rzekł ów konfident. — Wasza Ekscelencya wybaczy, rzekł Pangloss; wolność może istnieć wraz z nieodzowną koniecznością; bowiem, było koniecznem abyśmy byli wolni; bowiem, ostatecznie, wolność, określona przeznaczeniem“... Pangloss nie skończył mówić, kiedy konfident dał znak podczaszemu, który mu nalewał szklankę wina Porto czy też Oporto.
Po trzęsieniu ziemi, które zniszczyło trzy czwarte Lizbony, mędrcy owej krainy nie znaleźli skuteczniejszego środka zapobieżenia całkowitej ruinie, jak dać ludowi piękne autodafé[14][15]. Uniwersytet w Coïmbre orzekł, iż widowisko kilku osób spalonych uroczyście na wolnym ogniu jest niezawodnym sekretem aby powstrzymać ziemię od trzęsienia.
W myśl tego zapatrywania, pochwycono jakiegoś Biskajczyka, któremu dowiedziono iż zaślubił swą kumę, oraz dwóch Portugalczyków, którzy, jedząc kuraka, oddzieli tłustość: również związano, po obiedzie, doktora Panglossa i jego ucznia Kandyda, jednego za to że mówił, drugiego że przysłuchiwał się z potakującą miną. Zaprowadzono obu, każdego oddzielnie, do nader cienistych mieszkań, w których nigdy niema przyczyny uskarżać się na dokuczliwość słońca. W tydzień później ustrojono obu w san-benito[16], i ozdobiono im głowy mitrami z papieru: mitra i san-benito Kandyda pomalowane były w płomienie odwrócone, dyabły zaś były bez ogonów i pazurów; natomiast dyabły Panglossa posiadały pazury i ogony, a płomienie strzelały ku górze. Tak odziani, szli w processyi i wysłuchali bardzo wzruszającego kazania, któremu towarzyszyły uczone śpiewy. Kandyda oćwiczono rytmicznie, w takt melodyi, Biskajczyka i dwóch nieboraków którzy nie chcieli jeść szmalcu spalono, Panglossa zaś powieszono, mimo że to nie było w zwyczaju. Tegoż samego dnia, ziemia zatrzęsła się na nowo z przerażającym łoskotem[17].
Kandyd, przerażony, oszołomiony, odurzony, cały zakrwawiony i drżący, powiadał sam do siebie: „Jeżeli to jest najlepszy z możliwych światów, jakież są inne? mniejsza jeszcze, gdyby mnie tylko oćwiczono, toż samo zdarzyło mi się u Bułgarów; ale, o drogi Panglossie! największy z filozofów, trzebaż bym patrzał na to jak dyndasz nie wiadomo zaco! o, drogi anababtysto, najlepszy z ludzi, trzebaż było byś utonął w porcie! o, panno Kunegundo! perło dziewic, trzebaż aby ci rozpruto żołądek!“
Wlókł się z miejsca kaźni, ledwo trzymając się na nogach, napomniany, oćwiczony, rozgrzeszony i pobłogosławiony, kiedy zbliżyła się doń jakaś staruszka i rzekła: „Synu, bądź dobrej otuchy i chodź ze mną“.
Kandyd nie nabrał wprawdzie otuchy, ale udał się za staruszką do lepianki: dała mu słoik tłustości aby się natarł, zostawiła jeść i pić; wskazała łóżko skromne ale dość czyste; obok łóżka znalazła się odzież.
„Jedz, pij, śpij, rzekła, i niechaj Najświętsza Panna z Atochii, Jego Dostojność św. Antoni z Padwy, i Jego Dostojność św. Jakób z Kompostelli mają cię w swej opiece! wrócę jutro“. Kandyd, wciąż silnie zdziwiony wszystkiem co widział i co wycierpiał, a jeszcze więcej miłosierdziem staruszki, chciał ucałować jej rękę. „Nie moją to rękę trzeba ci całować, rzekła stara; wrócę jutro. Nasmaruj się, jedz i śpij“.
Mimo tylu nieszczęść, Kandyd zjadł i usnął. Nazajutrz, stara przynosi mu śniadanie, ogląda grzbiet, naciera inną jeszcze maścią; przynosi następnie obiad; wraca o zmroku i przynosi wieczerzę. Nazajutrz, dopełnia znowuż tych samych obrządków. „Kto jesteś? pyta wciąż Kandyd; kto cię natchnął taką dobrocią? jak ci odwdzięczyć?“ Dobra kobieta nie odpowiadała nic. Wróciła nad wieczorem, ale bez wieczerzy. „Pójdź ze mną, rzekła, i nie mów ani słowa“. Bierze go pod ramię i idzie z nim przez pole, mniej więcej ćwierć mili: przybywają do ustronnego domku, otoczonego ogrodem i kanałami. Staruszka puka do małych drzwiczek. Otwierają; prowadzi Kandyda, ukrytymi schodkami, do złoconego gabinetu, sadza na adamaszkowej kanapie, zamyka drzwi i odchodzi. Kandyd miał uczucie że śni: dotychczasowe życie zdało mu się snem złowrogim, obecna zaś chwila snem rozkosznym.
Stara zjawia się niebawem, z trudem podtrzymując drugą kobietę, o wyniosłej postaci, drżącą na całem ciele, lśniącą od drogich kamieni i okrytą zasłoną. „Zdejm ten welon“ rzekła stara. Młody człowiek zbliża się; podnosi welon nieśmiałą ręką. Co za chwila! co za niespodzianka! zdaje mu się iż widzi Kunegundę; widzi ją w istocie, to ona! Siły go opuszczają, nie może wymówić słowa, pada jej do nóg. Kunegunda osuwa się na kanapę. Stara skrapia ich trzeźwiącą wódką, odzyskują zmysły, mowę: zrazu padają przerywane słowa, krzyżujące się wzajem pytania, odpowiedzi, westchnienia, łzy, wykrzykniki. Stara zaleca im, aby robili mniej hałasu i zostawia ich samych. „Jakto, to ty, rzekł Kandyd, żyjesz, odnajduję cię w Portugalii! Nie zgwałcono cię zatem? nie rozpruto ci żołądka, jak mi to uręczał Pangloss? — Owszem, odparła piękna Kunegunda; ale nie zawsze się umiera od tych dwóch przykrości. — Ale ojca i matkę zabito? — Niestety, tak, rzekła Kunegunda płacząc. — A brat? — Brata także. — I skąd wzięłaś się w Portugalii? jak dowiedziałaś się, że ja tu jestem? jakim zbiegiem okoliczności kazałaś mnie sprowadzić do tego domu? — Opowiem po kolei, rzekła dama, ale wprzód ty opowiedz mi wszystko, co ci się przygodziło od czasu naszego niewinnego pocałunku oraz kopnięć nogą które otrzymałeś w zamian“.
Kandyd z głębokiem uszanowaniem poddał się jej woli; mimo iż jeszcze nie ochłonął ze wzruszenia, mimo że głos jego był słaby i drżący, a krzyż pacierzowy dolegał jeszcze potrosze, opowiedział, z największą prostotą, wszystko czego doznał od chwili rozłączenia. Kunegunda wznosiła oczy do nieba: zrosiła łzami śmierć dobrego anababtysty i Panglossa; poczem rzekła w tym sensie do Kandyda, który nie tracił ani słowa, pożerając ją przytem oczami:
„Leżałam w łóżku i spałam spokojnie, kiedy spodobało się niebu zesłać Bułgarów do naszego pięknego zamku Thunder-ten-tronckh. Zamordowali ojca i brata, matkę zaś pokrajali na kawałki. Olbrzymi Bułgar, wysoki na sześć stóp, widząc iż, przejęta grozą, straciłam przytomność, zabrał się do gwałcenia. To mnie ocuciło; odzyskałam zmysły, zaczęłam krzyczeć, szamotać się, gryźć, drapać, chciałam wydrzeć oczy Bułgarowi, nie wiedząc zgoła iż to wszystko jest rzeczą uświęconą zwyczajem. Brutal zadał mi w lewe biodro pchnięcie, od którego mam jeszcze znak. — Och, pokażesz mi, prawda? — rzekł prostoduszny Kandyd. — Pokażę, rzekła Kunegunda, ale idźmy dalej. — Idźmy dalej“, odparł Kandyd.
Kunegunda podjęła w te słowa: „Wszedł kapitan bułgarski, ujrzał mnie całą we krwi, oraz żołnierza nie krępującego się bynajmniej jego obecnością. Kapitan, rozgniewany iż cham okazuje mu tak mało uszanowania, zabił go z miejsca na mem ciele. Następnie, kazał mnie opatrzyć i zawiódł, jako brankę wojenną, na kwaterę. Prałam mu tych kilka koszul które posiadał, gotowałam strawę, i, trzeba przyznać, przypadłam mu wielce do gustu. Co do mnie, nie zapieram się, że był to bardzo dobrze zbudowany mężczyzna i że miał skórę delikatną i białą; zresztą, umysł słabo rozwinięty, mało filozoficzny: można było poznać iż nie był chowany przez doktora Panglossa. Po upływie trzech miesięcy, roztrwoniwszy wszystko co posiadał i sprzykrzywszy mnie sobie, sprzedał mnie żydowi, nazwiskiem don Issachar, który trudnił się handlem w Holandyi i Portugalii, a przytem namiętnie lubił kobiety. Ten żyd pokochał mnie gorąco, ale nic nie mógł wskórać; oparłam mu się skuteczniej niż bułgarskiemu żołnierzowi: osoba z honorem może być zgwałcona raz, ale cnota jej hartuje się od tego. Aby mnie obłaskawić, żyd pomieścił mnie w tym oto pałacyku. Aż dotąd, myślałam, że niema na ziemi nic równie pięknego jak zamek Thunder-ten-tronckh; poznałam, iż się myliłam.
„Pewnego dnia, na mszy, ujrzał mnie wielki Inkwizytor; przyglądał mi się bardzo pilnie i kazał uwiadomić iż ma ze mną sekretnie do pomówienia. Zaprowadzono mnie do jego pałacu; wyjaśniłam kim jestem; przedstawił, jak niegodnem mego stanowiska jest należeć do Izraelity. Zapytano, pośredniemi drogami, don Issachara, czyby mnie nie odstąpił Jego Eminencyi. Don Issachar, który jest bankierem dworu i człowiekiem wielce wpływowym, nie chciał się zgodzić. Inkwizytor zagroził mu maleńkiem autodafé. Wkońcu, żyd, przestraszony, wszedł w targ, mocą którego domek i ja mamy być wspólną własnością ich obu; żyd zatrzymał dla siebie poniedziałki, środy i sabbat, Inkwizytor zaś inne dnie. Już pół roku trwa ten układ. Nie obyło się bez sprzeczek; często bowiem było sporne, czy noc z soboty na niedzielę ma należeć do starego czy do nowego zakonu. Co do mnie, oparłam się dotychczas obu, i sądzę że dla tej przyczyny zachowałam tak długo ich miłość.
„Otóż, aby odwrócić plagę trzęsienia ziemi i aby zarazem napędzić strachu don Issacharowi, spodobało się Eminencyi zainicyować uroczyste autodafé, na które zaszczycił mnie zaproszeniem. Dano mi doskonałe miejsce; między mszą a egzekucyą roznoszono damom chłodniki. Przyznaję, groza mnie zdjęła, kiedy patrzałam jak palono dwóch żydów i zacnego Biskajczyka który poślubił swą kumę; ale jakież było moje zdumienie, przestrach, pomięszanie, skorom ujrzała postać podobną z oblicza do Panglossa przystrojoną w san-benito i w mitrę. Przecierałam oczy, wpatrywałam się uważnie, widziałam jak go powieszono: omdlałam. Ledwiem odzyskała zmysły, ujrzałam ciebie, odartego z szat do naga; to był już szczyt zgrozy, przerażenia, boleści, rozpaczy. Powiem ci szczerą prawdę, masz skórę jeszcze bielszą i jeszcze delikatniejszej maści niż u kapitana Bułgarów. Widok ten podwoił uczucia jakie mnie dławiły, pożerały. Wydałam krzyk, chciałam wołać: „Stójcie, barbarzyńcy!“ ale głos mi zamarł, zresztą, krzyki byłyby daremne. Kiedy już skończono cię chłostać, ja wciąż mówiłam sobie: „Jak to możebne, aby miły Kandyd i roztropny Pangloss znaleźli się w Lizbonie, jeden poto aby otrzymać sto batogów, drugi aby go powieszono na rozkaz Inkwizytora, którego ja jestem kochanką? Zatem Pangloss zwodził mnie okrutnie, kiedy powiadał iż wszystko dzieje się w świecie jak można najlepiej!
„Tak trwałam, wzruszona, zrozpaczona, naprzemian to podniecona do ostatnich granic, to znów wpół-omdlała z niemocy. W głowie kłębiła mi się okrutna śmierć ojca, matki, brata, brutalność żołdaka, pchnięcie nożem z jego ręki, moja niewola, praktyka kuchenna, kapitan bułgarski, obmierzły żyd Issachar, niegodziwy inkwizytor, szubienica Panglossa, straszliwe miserere wyciągane przez nos podczas gdy cię ćwiczono, a zwłaszcza pocałunek, jaki wymieniliśmy za parawanem w dniu kiedy widziałam cię ostatni raz. Sławiłam Boga, który sprowadził cię ku mnie poprzez tyle prób. Poleciłam starej służącej, aby miała pieczę nad tobą i aby cię przywiodła tutaj, skoro tylko będzie możebne. Wypełniła wiernie rozkaz; zakosztowałam niewypowiedzianej rozkoszy oglądając cię, słysząc cię, mówiąc do ciebie. Ale ty musisz być przeraźliwie głodny, ja również jestem przy apetycie, zacznijmy od wieczerzy“.
I zasiedli do stołu; po wieczerzy zaś ułożyli się na wygodnej kanapie o której już wspomniano. Spoczywali jeszcze, kiedy nadszedł don Issachar, jeden z panów domu. Był to dzień sabbatu. Przyszedł korzystać z praw, i dać wyraz tkliwym wynurzeniom miłości.
Ów Issachar, był to najbardziej choleryczny Hebrajczyk ze wszystkich w Izraelu od czasu niewoli Babilońskiej. „Jakto, rzekł, ty suko Galilejska, więc nie dość już Inkwizytora? Trzebaż aby ten obwieś również dzielił się ze mną?“ To mówiąc, wyciąga długi puginał który miał zawsze przy sobie, i, nie przypuszczając aby przeciwnik mógł być uzbrojony, rzuca się na Kandyda; ale zacny Westfalczyk, wraz z całym moderunkiem, otrzymał od staruchy i tęgą szpadę. Mimo iż z natury był bardzo łagodnego obyczaju, dobywa szpady, i w mig rozciąga Izraelitę trupem u stóp pięknej Kunegundy.
„Panno najświętsza! wykrzyknęła, cóż się z nami stanie! trup w mieszkaniu! jeśli policya wkroczy, jesteśmy zgubieni. — Gdyby Panglossa nie powieszono, rzekł Kandyd, byłby nam dał dobrą radę w tej potrzebie, był to bowiem wielki filozof. Skoro go niema, poradźmy się starej“. Staruszka była to roztropna osoba; zaczynała właśnie swój wywód, kiedy otwarły się drugie drzwiczki. Była to pierwsza po północy, zaczynała się niedziela. Ten dzień należał do wielebnego Inkwizytora. Wchodzi i widzi świeżo oćwiczonego Kandyda ze szpadą w dłoni, trupa na podłodze, oszalałą Kunegundę i roztropnie mówiącą staruchę.
Oto, co w tej chwili przeszło przez duszę Kandyda i jaki bieg przybrało jego rozumowanie: „Jeśli ten świątobliwy człowiek wezwie pomocy, każe mnie niechybnie spalić, toż samo może uczynić i z Kunegundą; on-to kazał mnie oćwiczyć bez litości; jest moim rywalem; skoro już wziąłem się do zabijania, niema się co i wahać“. Rozumowanie to było jasne i szybkie; poczem Kandyd, nie dając inkwizytorowi ochłonąć ze zdumienia, przeszywa go na wylot i kładzie na ziemi koło żydowina. „Coraz lepiej, rzekła Kunegunda; niemasz już odpuszczenia; jesteśmy wyklęci, ostatnia godzina przyszła na nas! Jakżeś ty mógł, człowieku, ty, łagodny z natury jak baranek, zabić, w ciągu dwóch minut, żyda i prałata? — Moja panienko, odparł Kandyd, człowiek zakochany, zazdrosny i oćwiczony przez inkwizycyę, nie poznaje sam siebie“.
Wówczas ozwała się stara, i rzekła: „Stoją w stajni trzy andaluzyjskie konie, są również siodła i rzędy; niechaj dzielny Kandyd je okulbaczy; pani ma perły i dyamenty, siadajmy żywo na koń (mimo iż mogę siedzieć tylko na jednym pośladku), i spieszmy do Kadyksu. Czas wymarzony do drogi: nic przyjemniejszego jak podróżować w nocnym chłodzie“.
Natychmiast Kandyd siodła konie; poczem on, Kunegunda i stara kropią trzydzieści mil jednym tchem. Podczas gdy tak pędzą, święta Hermandad wkracza do mieszkania; chowają Eminencyę w pięknym kościele, Issachara wrzucają do kloaki.
Kandyd, Kunegunda i stara byli już w miasteczku w górach Sierra-Morena, i tak rozmawiali w gospodzie.
„Kto mógł ukraść moje dukaty i dyamenty? mówiła z płaczem Kunegunda; z czego będziemy żyć? cóż poczniemy? gdzie znaleźć inkwizytorów i żydów aby mi dali inne? — Niestety, rzekła stara, podejrzewam mocno wielebnego ojca Franciszkanina, który wczoraj, w Badajos, spał z nami; niech mnie Bóg chroni od lekkomyślnego posądzenia, ale wszedł dwa razy do naszej izby i wyjechał o wiele wcześniej. — Och! wzdychał Kandyd, zacny Pangloss dowodził nieraz, że dobra ziemi wspólne są wszystkim ludziom, i każdy ma do nich równe prawo. Ów Franciszkanin winien był tedy, wedle tych zasad, zostawić nam coś na dokończenie podróży. Zatem, nie mamy już nic, piękna Kunegundo? — Ani szeląga, odparła. — Co począć? rzekł Kandyd. — Sprzedajmy jednego konia, rzekła stara; mimo iż mogę siedzieć tylko na jednym pośladku, przycupnę z tyłu za siodłem panienki i dobijemy do Kadyksu“.
W tej samej oberży bawił przeor Benedyktynów; za tanie pieniądze zgodził się kupić konia. Kandyd, Kunegunda i stara przebyli Lucenę, Chillas, Lebrixę i dotarli wreszcie do Kadyksu. Narządzano tam właśnie flotę i zbierano wojsko, aby poskromić wielebnych ojców Jezuitów z Paragwaju[18], których oskarżano iż podburzyli jedną ze swych hord[19], w pobliżu miasta św. Sakramentu, przeciw królom Hiszpanii i Portugalii. Kandyd, który odbył praktykę u Bułgarów, zaprezentował przed generałem małej armii swe bułgarskie umiejętności z takim wdziękiem, szybkością, zwinnością, dumą i sprawnością, iż dano mu dowództwo nad kompanią piechoty. Oto więc jest kapitanem: siada na okręt, wraz z Kunegundą, staruchą, dwoma pacholikami i dwoma andaluzyjskimi końmi, które należały niegdyś do Jego Eminencyi wielkiego inkwizytora.
Podczas całej przeprawy, zastanawiali się wiele nad filozofią biednego Panglossa. „Płyniemy do innego świata, powiadał Kandyd; w nim-to, bez wątpienia, wszystko musi być dobrze; trzeba bowiem przyznać, że nieraz przychodzi ochota zapłakać nad tem, co się dzieje tu u nas, zarówno pod fizycznym jak moralnym względem. — Kocham cię z całego serca, mówiła Kunegunda, ale jeszcze dusza moja zmrożona jest wszystkiem co widziałam, czego doświadczyłam. Wszystko będzie dobrze, odpowiadał Kandyd; już to morze nowego świata warte jest więcej niż morza naszej Europy; jest spokojniejsze, wichry mniej zdradzieckie. Z pewnością, ten Nowy Świat okaże się najlepszym ze wszystkich możliwych światów. — Dałby Bóg, mówiła Kunegunda; ale, tam, w moim świecie, byłam tak strasznie nieszczęśliwa, że serce me niemal zamknęło się uczuciu nadziei. — Skarżysz się, rzekła stara; ach, nie doświadczyłaś takich nieszczęść jak moje“.
Kunegunda wybuchnęła śmiechem; wydało jej się bardzo ucieszne, iż poczciwa starucha chce się uważać za nieszczęśliwszą od niej. — Ach, rzekła, moja poczciwa stara, o ile nie zgwałciło cię dwóch Bułgarów, o ile nie otrzymałaś dwóch pchnięć nożem w brzuch, o ile nie splądrowano ci dwóch zamków, nie zamordowano w twoich oczach dwóch matek i ojców, o ile nie patrzałaś na dwóch kochanków chłostanych podczas autodafé, nie zdaje mi się byś mogła prześcignąć mnie w tej mierze. Dodaj jeszcze, że urodziłam się baronówną z siedmdziesięciu dwu pokoleń, a przyszło mi być kucharką. — Drogie dziecko, odpowiedziała stara, nie wiesz jakie jest moje urodzenie, a gdybym ci pokazała mój tyłek, nie mówiłabyś jak mówisz, i wstrzymałabyś się z sądem“. To odezwanie się obudziło niezmierną ciekawość Kunegundy i Kandyda. Stara zaczęła w te słowa:
„Nie zawsze miałam oczy kaprawe i otoczone czerwoną obwódką, nos nie zawsze stykał się z brodą i nie zawsze byłam służącą. Jestem córką papieża Urbana X-go i księżniczki Palestryny[20]. Chowano mnie do czternastego roku życia, w pałacu, któremu wszystkie zamki niemieckich baronów nie zdałyby się na stajnię; jedna moja suknia warta była więcej niż wszystkie przepychy Westfalii. Rosłam w urodę, powaby, talenty, pośród uciech, czci i nadziei; budziłam już miłość, pierś moja nabierała dojrzałych kształtów: i jaka pierś! biała, twarda, rzeźbiona jak u Wenus medycejskiej! a co za oczy! co za powieki! co za brwi krucze! płomienie strzelały z mych źrenic, gasząc blask gwiazd na niebie, jak zapewniali miejscowi poeci. Służebne, które ubierały mnie i rozbierały, popadały w zachwyt oglądając mnie z przodu i z tyłu; a nie było mężczyzny, któryby nie pragnął znaleźć się na ich miejscu.
„Zaręczono mnie z panującym księciem Massa-Karrara[21]: cóż za książę! równie piękny jak ja, promieniejący urokiem i słodyczą, świetny dowcipem i rozpłomieniony miłością; kochałam go tak, jak się kocha pierwszy raz, z bałwochwalstwem, bez opamiętania. Sposobiono już gody; przepych, wspaniałość nie do opisania: nieustające festyny, turnieje, widowiska: całe Włochy fabrykowały na mą cześć sonety, z których ni jeden nie wart był szeląga. Zbliżałam się do radosnej chwili, kiedy stara margrabina, która była niegdyś kochanką mego księcia, zaprosiła go do siebie na filiżankę czekolady: umarł, w niespełna dwie godziny, w straszliwych konwulsyach; ale to bagatela. Matka moja w rozpaczy, mimo że o wiele mniej stroskana odemnie, chciała wyrwać się na jakiś czas z tak złowrogiego miejsca. Miała bardzo piękną majętność w pobliżu Gaety; puściłyśmy się w drogę, na małym statku, wyzłoconym jak ołtarz św. Piotra w Rzymie. W drodze, napadają nas korsarze: żołnierze nasi bronili się obyczajem żołnierzy papieskich; padli na kolana porzucając broń, i prosząc korsarzy o absolucyę in articulo mortis.
„Natychmiast odarto ich do naga, również matkę i dworki i mnie. To rzecz, w istocie, godna podziwu, owa zręczność z jaką ci panowie rozbierają każdego kto im popadnie w ręce; ale jeszcze więcej zdumiewa mnie, iż wszystkim nam pokładli palec w miejsce, w które my kobiety pozwalamy sobie wkładać zazwyczaj jedynie kankę. Ceremoniał ten wydał mi się bardzo dziwny: oto jaki sąd o rzeczach ma człowiek, kiedy nie wyściubił nosa poza swoją parafię. Dowiedziałam się późmej, że to dlatego, aby się przekonać czy nie pochowałyśmy tam dyamentów; jest to zwyczaj, ustalony od niepamiętnych czasów u wszystkich cywilizowanych ludów szukających fortuny na szerokiem morzu. Dowiedziałam się, iż kawalerowie Zakonu Maltańskiego nie zaniedbują tego nigdy, ilekroć pojmają Turków lub Turczynki; jest to paragraf prawa narodów któremu nikt jeszcze nigdy nie uchybił.
„Nie będę wam opowiadać, jak bolesne jest dla młodej księżniczki, kiedy ją prowadzą, wraz z matką, jako niewolnicę do Maroko; możecie sobie wyobrazić, cośmy wycierpiały na statku. Matka była jeszcze bardzo piękna: dworki nasze, mimo iż proste dziewczyny, miały więcej uroków niż ich można znaleźć w całej Afryce; co do mnie, byłam wprost czarująca, sama piękność, wdzięk, a przytem dziewica! Nie byłam nią, co prawda, długo; ten kwiat, strzeżony dla księcia Massa-Karrara, stracił listki w uścisku kapitana korsarzy. Był to ohydny murzyn, który, w dodatku, wyobrażał sobie, iż świadczy mi wiele zaszczytu. Zaiste, dowiodłyśmy dwie z matką wielkiej wytrzymałości, znosząc wszystko, co nam przyszło wycierpieć aż do Maroko! Ale pomińmy szczegóły: są to rzeczy tak pospolite, że nie warto się nad niemi rozwodzić.
„Kiedy przybyliśmy do Maroko, kraj pławił się we krwi. Z pięćdziesięciu synów Muleja Izmaela, każdy miał swoje stronnictwo; czego owocem pięćdziesiąt wojen domowych, czarnych przeciw czarnym, czarnych przeciw centkowanym, centkowanych przeciw centkowanym, mulatów przeciw mulatom: słowem, nieustająca rzeź w całem mocarstwie.
„Ledwieśmy wylądowali, hufiec czarnych, z partyi przeciwnej stronnictwu naszych korsarzy, zjawił się aby im wydrzeć zdobycz. Stanowiłyśmy, po złocie i dyamentach, najcenniejszą cząstkę łupu. W naszych oczach rozegrała się walka, jakiej nie widujecie nigdy w waszej Europie. Ludzie północy nie mają dość gorącej krwi; nie są tak zaciekli na punkcie kobiet, jak się to powszechnie spotyka w Afryce. Zdaje się, że wasi Europejczycy mają mleko w żyłach; natomiast ogień, witryol krąży w żyłach mieszkańców Atlasu i sąsiednich krajów. Walczyli z wściekłością lwów, tygrysów i wężów, rozstrzygając orężem komu mamy przypaść w udziele. Jakiś maur chwycił moją matkę za prawe ramię, porucznik przytrzymał ją za lewe; żołnierz mauretański ujął za jedną nogę, jeden z piratów za drugą. Toż samo wszystkie dziewczęta zaczęło szarpać po czterech żołnierzy. Kapitan osłonił mnie własną piersią; miał jatagan w dłoni i mordował wszystko co nastręczyło się jego wściekłości. W końcu, ujrzałam wszystkie Włoszki z mego orszaku, jak również matkę, poszarpane, pocięte w kawałki, zmasakrowane przez potworów którzy wydzierali je sobie. Jeńcy, moi towarzysze, ci którzy ich pojmali, żołnierze, majtki, pstrokaci, czarni, biali, mulaci, wreszcie i sam kapitan, wszystko padło bez życia, a ja, umierająca, ległam na stosie trupów. Podobne sceny rozgrywały się, jak wiadomo, na przestrzeni przeszło trzystu mil, przyczem nie opuszczono ni razu ani jednej z modlitw dziennych, nakazanych przez Mahometa.
„Wydobyłam się, z wielkim mozołem, z ciżby spiętrzonych i krwawiących trupów, i zawlokłam się pod drzewo pomarańczowe nad strumieniem; tam padłam zemdlona od grozy, znużenia, przestrachu, rozpaczy, wreszcie głodu. Niebawem, owładnął mną sen, podobniejszy do omdlenia niż do spoczynku. Pogrążona w tym stanie osłabienia i bezczucia, pomiędzy śmiercią a życiem, uczułam nagle ucisk czegoś poruszającego się na mem ciele; otwarłam oczy i ujrzałam białego, przyjemnej powierzchowności, który wzdychał i mruczał między zębami: O, che sciaqura d’essere senza coglioni![22].
„Zdumiona i uszczęśliwiona iż słyszę rodzinną mowę, zarazem zdziwiona treścią tego wykrzyknika, odpowiedziałam iż istnieją większe nieszczęścia niż to na które się żali; powiadomiłam go w krótkich słowach o okropnościach jakie przeszłam, i znowu popadłam w omdlenie. Zaniósł mnie do poblizkiego domu, kazał położyć do łóżka, nakarmić, usługiwał mi, pocieszał, pieścił, powiadał iż nic nie widział równie pięknego jak ja, i nigdy tyle nie żałował tego, czego nikt mu już nie może wrócić. „Urodziłem się w Neapolu, rzekł; kapłoni się tam corocznie dwa do trzech tysięcy dzieci; jedne giną, inne zyskują głos piękniejszy niźli niewieści, niektórzy dochodzą do władztwa krajem[23]. Poddano mnie tej operacyi z najlepszym skutkiem; zostałem śpiewakiem w kaplicy księżnej Palestryny. — Mojej matki! wykrzyknęłam. — Twojej matki! zawołał zalewając się łzami: jakto! byłażbyś pani tą młodą księżniczką, którą wychowywałem aż do szóstego roku życia i która zapowiadała że będzie tak piękną jak ty właśnie jesteś! — To ja, ja sama; matka znajduje się o sto kroków stąd, pocięta w kawałki, na stosie trupów...“
„Opowiedziałam wszystko co mi się trafiło; on również opowiedział mi swoje przygody, a mianowicie, w jaki sposób pewna potęga chrześcijańska wyprawiła go do króla Marokko[24], iżby, jej imieniem, zawarł z tym monarchą traktat, mocą którego potencya owa miała mu dostarczać prochu, armat, okrętów, aby dopomódz do zniszczenia handlu innych chrześcijan. „Misya moja ukończona, rzekł zbożny eunuch; spieszę wsiąść na okręt w Ceucie i odwiozę cię do Włoch. Ma che sciagura d’essere senza coglioni!“
„Podziękowałam ze łzami; on zaś, miast zawieźć mnie do Włoch, zawiózł do Algieru i sprzedał dejowi. Ledwie mnie tak zaprzedano, kiedy zaraza, która właśnie kolejno obiegła Afrykę, Azyę, Europę, wybuchła w Algierze z największą wściekłością. Widziałaś pani trzęsienia ziemi, ale czy zdarzyło ci się kiedy widzieć morową zarazę? — Nigdy, odparła baronówna.
„Gdybyś była widziała, podjęła stara, przyznałabyś, że to jest coś o wiele więcej niż trzęsienie ziemi. Choroba ta jest bardzo pospolita w Afryce; uległam jej. Wyobraź sobie, co za los dla córki papieża, w piętnastym roku życia, która, w ciągu trzech miesięcy, doświadczyła ubóstwa, niewoli, była gwałcona niemal codzień, patrzała jak ćwiartowano jej matkę, doznała głodu i wojny, i umierała na dżumę w Algierze! Nie umarłam wszelako; ale eunuch i dej i prawie cały seraj zginęli.
„Kiedy pierwsza groza straszliwej zarazy minęła, sprzedano niewolników deja. Pewien kupiec nabył mnie i zawiózł do Tunisu; tam sprzedał innemu kupcowi, który znowu odsprzedał mnie w Trypoli; z Trypoli sprzedano mnie do Aleksandryi; z Aleksandryi do Smyrny; ze Smyrny do Konstantynopola. Dostałam się w końcu pewnemu adze janczarów, którego wysłano niebawem aby bronił Azowu przeciw Rosyanom.
„Aga, który lubił dobrze żyć, zabrał z sobą cały seraj i umieścił nas w forteczce na Palus-Meotides, pod strażą dwóch czarnych eunuchów i dwudziestu żołnierzy. Narżnięto obficie Rosyan, ale oni oddali nam z nawiązką[25]: spustoszono Azów ogniem i mieczem, nie zważając na płeć ani wiek. Utrzymała się jedynie nasza forteczka; nieprzyjaciel zamierzył wziąć nas głodem. Dwudziestu janczarów przysięgło nie poddać się do ostatka. Przywiedzeni do ostateczności, zmuszeni byli zjeść dwóch eunuchów, aby ratować się od pogwałcenia przysięgi. Po upływie kilku dni, postanowili zjeść kobiety.
„Był z nami pewien iman, bardzo pobożny i miłosierny; ten wygłosił do janczarów piękną oracyę, w której skłonił ich aby nie zabijali nas całkowicie. — Wytnijcie, rzekł, każdej z pań na razie po jednym pośladku, będziecie mieli bardzo smaczną biesiadę; jeśli trzeba będzie powtórzyć, za kilka dni możecie znowuż sobie wyciąć porcyę; niebo poczyta wam za dobre tak litościwy uczynek i pewnie doznacie odeń pomocy.
„Iman był bardzo wymowny; przekonał ich. Poddano nas tej strasznej operacyi; iman przyłożył nam balsam którym opatruje się dzieci świeżo obrzezane: byłyśmy wszystkie wpół żywe.
„Ledwie janczarowie uporali się z posiłkiem, jakiegośmy im dostarczyły, Rosyanie wdarli się po pomostach do fortecy: ani jeden janczar nie uszedł. Rosyanie nie zwracali najmniejszej uwagi na nasz stan. Niemasz miejsca na świecie, gdzieby się nie znalazł chirurg francuzki: jeden taki, bardzo biegły w swej sztuce, zaopiekował się nami, uleczył nas: i, nie zapomnę tego póki życia, skoro rany moje zabliźniły się, uczynił pewne wymowne propozycye. Zresztą, tłómaczył nam, byśmy nie martwiły się zbytnio; upewnił, że podobne rzeczy dzieją się nieraz w czasie oblężenia, i że to jest prawo wojenne.
Skoro moje towarzyszki mogły chodzić, przepędzono je do Moskwy; ja przypadłam w udziele pewnemu bojarowi, który mnie zrobił ogrodniczką i dawał mi po dwadzieścia batogów dziennie; ponieważ jednak, w dwa lata później, magnatowi temu, wraz z trzydziestoma innymi bojarami, ucięto głowę, z przyczyny jakiejś dworskiej intrygi, skorzystałam z tej przygody i uciekłam. Przewędrowałam całą Rosyę; byłam długo służącą w szynkowni w Rydze, potem w Rostoku, Wismarze, Lipsku, Kassel, Utrechcie, Leydzie, Hadze, Rotterdamie: zestarzałam się w nędzy i hańbie, mając jedynie pół pośladka i pamiętając ciągle że jestem córką papieża; po sto razy chciałam się zabić, ale kochałam jeszcze życie. Ta śmieszna słabostka jest może czemś najbardziej opłakanem w naszej naturze; czyż może bowiem być co głupszego, niż dźwigać nieustannie ciężar który co chwilę chciałoby się zrzucić, mieć wstręt do swego jestestwa i upierać się przy niem; pieścić węża, który nas pożera, póki nie przeżre się aż do serca?
„W krajach, przez które los mnie przepędził i w karczmach w których sługiwałam, zdarzyło mi się widzieć niezliczoną mnogość osób czujących nienawiść do swej egzystencyi; ale spotkałam między niemi ledwie dwanaście, któreby dobrowolnie położyły koniec swej nędzy; trzech murzynów, czterech Anglików, czterech Genewczyków, i profesora niemieckiego nazwiskiem Robeck[26]. W końcu, dostałam się w służby żyda Issachara; umieścił mnie u ciebie, piękna panienko; przywiązałam się do ciebie i bardziej byłam przejęta dolą twą niż własną. Nie wspomniałabym nawet o swoich nieszczęściach, gdybyś mnie nie podrażniła nieco, i gdyby, podczas jazdy okrętem, nie było w zwyczaju opowiadać sobie historyjek dla rozrywki. Słowem, moja panienko, mam doświadczenie, znam świat; zrób sobie tę przyjemność, wezwij każdego z podróżnych aby opowiedział swe dzieje; jeżeli znajdzie się bodaj jeden któryby często nie przeklinał życia, ktoremuby się nie zdarzyło powiadać sobie w duchu że jest najnieszczęśliwszym z ludzi, wrzuć mnie, proszę, na łeb do morza“.
Piękna Kunegunda, wysłuchawszy dziejów staruszki, zaczęła się odnosić do niej ze względami należnymi osobie jej urodzenia i stanu. Podjęła propozycyę; wezwała wszystkich podróżnych, jednego po drugim, aby opowiedzieli swoje przygody. I Kandyd i ona sama musieli przyznać, że stara miała słuszność. „Wielka szkoda, rzekł Kandyd, że roztropnego Panglossa powieszono, wbrew obyczajom, w czas auto-da-fé; powiedziałby nam wspaniałe rzeczy o niedolach, od których roi się ziemia i morze; ja zaś zdobyłbym się na to, aby mu przedłożyć uniżenie niejakie wątpliwości“.
Podczas gdy każdy kolejno opowiadał swe dzieje, okręt posuwał się naprzód. Wylądowano w Buenos-Aires. Kunegunda, kapitan Kandyd i stara udali się do gubernatora, don Fernanda d’Ibaara y Figueora y Maskarenes y Lampurdos y Suza. Pan ów odznaczał się dumą, jaka przystała człowiekowi posiadającemu tyle imion. Przemawiał do ludzi z najszlachetniejszą wzgardą, zadzierając nos tak wysoko, podnosząc głos tak niemiłosiernie, przybierając ton tak górny i tak wyniosłą postawę, że wszyscy którzy składali mu pokłony, czuli niewymowną pokusę, aby wyłoić mu skórę. Dygnitarz ten lubił kobiety do szaleństwa. Kunegunda wydała mu się najpiękniejszą istotą na ziemi. Pierwszą rzeczą o którą zapytał było czy jest żoną kapitana. Ton, jakim zadał pytanie, przestraszył Kandyda: nie śmiał powiedzieć że jest żoną, ponieważ w istocie nią nie była; nie śmiał powiedzieć że siostrą, ponieważ nie była nią również; mimo że to wygodne kłamstwo było niegdyś bardzo w modzie u starożytnych i mogło się okazać z pożytkiem dla współczesnych, dusza jego była zbyt czysta, aby sprzeniewierzyć się prawdzie. „Panna Kunegunda, odpowiedział, ma zamiar zaszczycić mnie swą ręką, i błagamy Waszą Ekscelencyę aby raczyła zezwolić na nasz ślub“.
Don Fernando d’Ibaraa y Figueora y Maskarenes y Lampurdos y Suza podkręcił wąsa, uśmiechnął się dwuznacznie i nakazał kapitanowi Kandydowi, aby pospieszył odbyć przegląd swej kompanii. Kandyd usłuchał; gubernator został z Kunegundą. Wyjawił jej swą miłość, zaklął się iż nazajutrz zaślubi ją w obliczu Kościoła, lub też inaczej, wedle tego jakie będzie życzenie jej wdzięków. Kunegunda poprosiła o kwadrans czasu, aby się mogła skupić, naradzić ze starą i powziąć postanowienie.
Stara rzekła: „Panno Kunegundo, masz pani siedmdziesiąt i dwa pokoleń i ani szeląga; od ciebie jedynie zależy zostać żoną najmożniejszego pana południowej Ameryki, który ma w dodatku bardzo piękne wąsy; tobież przystało bawić się w niedorzeczną wierność? Zgwałcili cię Bułgarzy; żyd i inkwizytor cieszyli się twymi łaskami; nieszczęście uprawnia człowieka do wielu rzeczy. Przyznaję, iż, gdybym była na twojem miejscu, nie wahałabym się zaślubić gubernatora, oraz, tą samą okazyą, zapewnić los kapitanowi Kandydowi“. Podczas gdy stara przemawiała w ten sposób, z całą roztropnością jaką daje wiek i doświadczenie, zawinął do portu mały okręcik, wiozący na pokładzie alkada i algazilów; i oto co się okazało:
Stara dobrze odgadła, że to ów Franciszkanin ukradł pieniądze i klejnoty w Badajos, wówczas gdy uciekali tak spiesznie z Kandydem. Mnich próbował odprzedać nieco klejnotów złotnikowi. Złotnik rozpoznał je jako własność wielkiego Inkwizytora. Franciszkanin, nim go powieszono, przyznał się komu je ukradł; wskazał osoby i kierunek w którym się udały. Ucieczka Kandyda i Kunegundy była już wiadoma: tropiono ich aż do Kadyksu, oraz, nie tracąc czasu, wysłano okręt w pościg za nimi. Okręt ten był już w porcie Buenos-Aires. Rozeszła się pogłoska, że przybył alkad i poszukuje morderców wielkiego Inkwizytora. Przezorna staruszka osądziła w jednej chwili położenie. „Nie możesz uciekać, rzekła do Kunegundy: zresztą nie masz się czego obawiać; nie ty zabiłaś Jego Eminencyę. Gubernator kocha cię, nie pozwoli aby ci się stało co złego; zostań“. Następnie, stara pędzi co tchu do Kandyda: „Uciekaj, powiada, lub też, za godzinę, będziesz spalony żywcem“. Nie było chwili do stracenia; ale jak rozstać się z Kunegundą i gdzie się schronić?
Kandyd wziął z sobą z Kadyksu służącego, jakich spotyka się wielu na wybrzeżach Hiszpanii i w koloniach. Był to ćwierć-Hiszpan, urodzony z metysa w Tukumanie: bywał już chłopcem na chórze, zakrystyanem, majtkiem, mnichem, stręczycielem, żołnierzem, lokajem. Nazywał się Kakambo i bardzo kochał pana, ponieważ doświadczył jego prawdziwej dobroci. Osiodłał co żywo dwa andaluzyjskie konie. „Dalej, panie, idźmy za radą starej, siadajmy na koń, i jedźmy nie oglądając się za siebie“. Kandyd począł ronić łzy: „O, droga Kunegundo, trzebaż mi cię opuścić, w chwili gdy gubernator miał nam wyprawić wesele! Kunegundo, przywiedziona z tak daleka, cóż się z tobą stanie? — Stanie się, co się ma stać, rzekł Kakambo; kobieta nigdy nie jest w kłopocie o siebie; Bóg troszczy się o to plemię. Jedźmy. — Gdzie mnie prowadzisz? dokąd jedziemy? co poczniemy bez Kunegundy? powiadał Kandyd. — Na świętego Jakóba z Kompostelli! odrzekł Kakambo, miałeś pan walczyć przeciwko jezuitom, pójdźmyż walczyć po ich stronie; znam potrosze ten kraj, zawiodę pana do ich kapitana, który zna musztrę na sposób bułgarski; czeka cię nadzwyczajny los. Kiedy człekowi nie wiedzie się w jednym świecie, może się mu powieść w drugim. Niemała to rozkosz widzieć i przedsiębrać ciągle coś nowego.
— Byłeś już tedy w Paragwaju? rzekł Kandyd. — Ech, oczywiście! odparł Kakambo; byłem kuchtą w kolegium Wniebowzięcia i znam mocarstwo Ojczulków jak ulice Kadyksu. Cudowna rzecz, to ich królestwo. Ma więcej niż trzysta mil średnicy; podzielone jest na trzydzieści prowincyj. Ojcowie mają tam wszystko, a ludy nic: to arcydzieło rozumu i sprawiedliwości. Co do mnie, nie widzę nic równie boskiego jak los padres, którzy prowadzą tu wojnę z królem Hiszpańskim i Portugalskim, w Europie zaś uznają władzę tych królów; tutaj mordują Hiszpanów, a w Madrycie wysyłają ich do nieba: poprostu zachwycające! Jedźmy: staniesz się pan najszczęśliwszym z ludzi. Cóż za uciechę będą mieli los padres, skoro się dowiedzą że przybywa im rotmistrz który zna musztrę na sposób bułgarski!“
Skoro dotarli do pierwszej linii obronnej, Kakambo powiedział nadciągającej straży, że pewien kapitan pragnie mówić z Jego Eminencyą komendantem. Dano znać wielkiej gwardyi. Oficer paragwajski pospieszył do stóp komendanta udzielić mu tej wiadomości. Przedewszystkiem, rozbrojono Kandyda i Kakambę; zagarnięto im również andaluzyjskie wierzchowce. Następnie, wprowadzono cudzoziemców między dwa szeregi żołnierzy; na końcu znajdował się komendant, w trójgraniastym kapeluszu na głowie, z podkasaną sutanną, ze szpadą u boku, szpontonem w dłoni. Dał znak; natychmiast, dwudziestu czterech żołnierzy otoczyło nowoprzybyłych. Sierżant rzekł przybyszom, iż trzeba zaczekać: komendant nie może z nimi mówić, albowiem wielebny ojciec prowincyał nie pozwala, aby jakikolwiek Hiszpan otworzył usta inaczej niż w jego obecności, i aby przebywał w kraju więcej niż trzy godziny. „Ależ, rzekł Kakambo, pan kapitan, który umiera z głodu podobnie jak ja, nie jest Hiszpanem, jest Niemcem; czy nie moglibyśmy tedy pośniadać, czekając na Jego Wielebność?“
Sierżant udał się natychmiast do komendanta i zdał mu sprawę z tego oświadczenia. „Bogu chwała! rzekł tamten; skoro to Niemiec, mogę się z nim rozmówić; niech go zawiodą do namiotu“. Natychmiast zaprowadzono Kandyda do altany pokrytej zielenią, zdobnej bardzo piękną kolumnadą z zielonego i złotego marmuru, oraz klatkami w których mieściły się papugi, kolibry, rajskie ptaszyny, pantarki i inne co najrzadsze ptaki. Doskonałe śniadanie stało przygotowane w złotych wazach; i, podczas gdy Paragwajczycy jedli kukurudzę w drewnianych miskach, w szczerem polu, w skwarze słonecznym, wielebny ojciec komendant wstąpił do altany.
Był to piękny młodzieniec, o pełnej twarzy, rumiany i biały, krew smagła, oko żywe, ucho różowe, wargi pąsowe, mina dumna, ale jakimś odrębnym rodzajem dumy, ani hiszpańskiej ani jezuickiej. Zwrócono Kandydowi i Kakambie broń, którą im wprzód odjęto, jak również andaluzyjskie rumaki; Kakambo nasypał im owsa w pobliżu altany, ciągle mając na nie oko, z obawy jakiej pułapki.
Kandyd ucałował najpierw kraj szaty komendanta, następnie zasiedli do stołu. „Jesteś zatem Niemcem? rzekł jezuita w tym języku. — Tak, wielebny ojcze, odparł Kandyd. Wymawiając te słowa, patrzyli na siebie obaj z nadzwyczajnem zdumieniem, oraz wzruszeniem którego nie mogli opanować. „I z jakich stron? spytał jezuita. — Z plugawej Westfalii, rzekł Kandyd; urodziłem się na zamku Thunder-ten-tronckh. — O nieba! czy podobna! wykrzyknął komendant. — Cóż za cud! zawołał Kandyd. — Byłżebyś-to ty? rzekł komendant. — To niemożebne, rzekł Kandyd. Padają sobie w ramiona, ściskają się, wylewają strumienie łez. — Jakto! to ty, wielebny ojcze? ty, brat pięknej Kunegundy, ty, zamordowany przez Bułgarów! ty, syn pana barona! ty, jezuitą w Paragwaju! Trzeba przyznać, że ten świat osobliwą toczy się koleją. O, Panglossie, Panglossie, jakiż byłbyś rad, gdyby nie to iż powieszono cię tak przedwcześnie!“
Komendant kazał się usunąć czarnym oraz Paragwajczykom którzy podawali napitek w kryształowych puharach. Złożył tysiąckrotne dzięki Bogu i św. Ignacemu; ściskał Kandyda raz po razu, oblicza ich skąpały się we łzach. „Byłbyś jeszcze bardziej zdumiony, bardziej rozczulony, gdybym ci rzekł, że panna Kunegunda, siostra twoja którą mniemałeś zamordowaną, cieszy się najlepszem zdrowiem. — Gdzie? — W sąsiedztwie twojem, u gubernatora Buenos-Aires; wylądowałem tam właśnie aby prowadzić wojnę przeciw wam“. Każde słowo, które dorzucali w tej długiej rozmowie, piętrzyło dziw na dziwie. Cała ich dusza pomykała na język, czaiła się z wytężoną uwagą w uszach, błyszczała zaciekawieniem w oczach. Jako że to byli Niemcy, zabawiali się przy stole czas dłuższy, czekając na wielebnego ojca prowincyała; zaczem, komendant tak prawił, wpatrując się z czułością w drogiego Kandyda:
„Całe życie zostanie mi w pamięci obraz straszliwego dnia, gdy, w moich oczach, zamordowano rodziców i zgwałcono siostrę. Kiedy Bułgarzy odeszli, nie zdołano odnaleźć tej uroczej istoty; rzucono na jeden wóz matkę, ojca i mnie, dwie służące i trzech zarżniętych chłopaczków, aby nas pogrzebać w kaplicy OO. Jezuitów, o dwie mile od zamku przodków. Jakiś jezuita pokropił nas święconą wodą; była straszliwie słona; parę kropel dostało mi się do oczu; dobry ojciec spostrzegł że powieka poruszyła się nieco; położył mi rękę na sercu i uczuł lekkie bicie; zaopiekowano się mną, i, po upływie trzech tygodni rany zgoiły się bez śladu. Wiesz, drogi Kandydzie, że był ze mnie bardzo ładny chłopiec; wyrosłem na jeszcze ładniejszego; jakoż, wielebny ojciec Krust, superyor klasztoru, zapłonął do mnie najtkliwszą przyjaźnią: oblekł mnie w sukienkę nowicyusza, zaś, w jakiś czas potem, wysłano mnie do Rzymu. Ojciec generał potrzebował zastępu młodych niemieckich jezuitów. Zwierzchnicy Paragwaju, unikają, o ile mogą, przyjmowania nowicjuszów hiszpańskich; radziej widzą cudzoziemców, nad którymi bardziej czują się panami. Wielebny ojciec jenerał uznał mnie zdatnym do pracy w tej winnicy. Puściliśmy się w drogę: jeden Polak, jeden Tyrolczyk i ja. Wkrótce po przybyciu, uczczono mnie rangą dyakona i porucznika: dziś jestem pułkownikiem i kapłanem. Gotujemy się dzielnie przyjąć wojska hiszpańskiego króla: ręczę ci że czeka je ekskomunika i lanie. Opatrzność zsyła cię tu ku naszej pomocy. Ale czy, w istocie, prawdą jest, że ukochana siostra Kunegunda znajduje się w pobliżu, u gubernatora?“ Kandyd upewnił przysięgą, że jest to najprawdziwsza prawda. Łzy zaczęły im ciec z oczu na nowo.
Baron nie mógł się dosyć naściskać Kandyda; nazywał go bratem, zbawcą. „Ach, rzekł, być może, drogi Kandydzie, uda się nam razem wkroczyć jako zwycięzcom do miasta i odbić Kunegundę. — To jest mem najgorętszem pragnieniem, rzekł Kandyd; miałem ją bowiem zaślubić i żywię jeszcze tę nadzieję. — Ty, zuchwalcze? wykrzyknął baron, ty miałbyś tę bezczelność, aby zaślubić mą siostrę, która ma siedmdziesiąt i dwa pokoleń! Zaiste, wielki to bezwstyd z twej strony, aby mi mówić o podobnym zamiarze!“ Słysząc te słowa, Kandyd, osłupiały, tak odparł: „Wielebny ojcze, wszystkie pokolenia całego świata nie mają tu nic do gadania; wydobyłem twą siostrę z rąk żyda i inkwizytora, ma względem mnie dosyć zobowiązań, pragnie mnie zaślubić. Mistrz Pangloss powiadał mi zawsze, że ludzie są równi; słowem, upewniam cię że ją zaślubię. — Zobaczymy to, hultaju!“ odparł jezuita baron Thunder-ten-tronckh; i, równocześnie, wymierzył mu potężny cios płazem szabli w gębę. W tejże chwili, Kandyd dobywa szpady i zatapia ją po rękojeść w brzuch barona-jezuity; ale, ledwie wydobył ją, jeszcze dymiącą, zaczyna płakać: „Boże mój, Boże! zabiłem mego dawnego pana, przyjaciela, szwagra; jestem najlepszym człowiekiem w świecie i oto już zgładziłem trzech ludzi, a z tych dwóch księży“.
Kakambo, który czuwał na straży u bram altany, nadbiegł. „Nic nam nie pozostaje jak tylko drogo sprzedać życie, rzekł Kandyd; za chwilę ktoś nadejdzie; trzeba umrzeć z orężem w dłoni“. Kakambo, który widział już nie takie rzeczy, nie tracił bynajmniej głowy: ściągnął z barona sukienkę jezuity, oblekł w nią Kandyda, włożył mu rogatą czapeczkę nieboszczyka i wsadził na koń. Wszystko to odbyło się w jednem mgnieniu oka. „Ruszajmy w cwał, dobry panie: wszyscy wezmą cię za jezuitę niosącego jakieś rozkazy; miniemy granice, nim komu przyjdzie na myśl puścić się za nami“. Ostatnie słowa wymówił już w galopie; pędząc, krzyczał po hiszpańsku: „Miejsca, miejsca dla wielebnego ojca pułkownika!“
Kandyd i jego sługa znaleźli się już poza granicami, a nikt jeszcze w obozie nie wiedział o śmierci Niemca-jezuity. Przezorny Kakambo pamiętał o tem aby zgarnąć do sakwy nieco chleba, czekolady, szynki, owoców i parę miarek wina. Zapuścili się na swych andaluzyjskich rumakach w nieznany kraj, bez śladu jakiejś drogi. Wreszcie, ukazała się ich oczom piękna łąka poprzecinana strumieniami. Podróżni zsiadają, aby popaść wierzchowce. Kakambo namawia pana aby się pokrzepił, i sam daje przykład. „Jakże chcesz, powiadał Kandyd, abym jadł szynkę, kiedy oto zabiłem młodego barona, i skoro przeznaczeniem mojem jest nie oglądać już pięknej Kunegundy na oczy? na co mi przedłużać nędzne dni, skoro mam je wlec zdala od niej, w zgryzocie i rozpaczy?“
Tak powiadając, wziął się wszelako do jedzenia. Słońce miało się ku zachodowi. Zbłąkani podróżni usłyszeli jakieś krzyki, które zdawały się pochodzić od kobiet. Nie wiedzieli, czy krzyki te wyrażają ból czy radość; zerwali się wszelako spiesznie, zdjęci niepokojem i przestrachem, tak naturalnym u wędrowców w nieznanym kraju. Pokazało się, iż krzyki owe wydawały dwie nagie dziewczyny, które biegły chyżo skrajem łąki, podczas gdy dwie małpy pomykały za niemi, kąsając je w pośladki. Kandyda zdjęła litość; będąc u Bułgarów, nauczył się strzelać tak celnie, iż umiałby zestrzelić orzech w gęstwinie nie tknąwszy ani listeczka. Chwyta swą hiszpańską dubeltówkę, pociąga za cyngiel i zabija obie małpy. „Bogu niech będzie chwała, drogi Kakambo! ocaliłem je z wielkiego niebezpieczeństwa: jeśli popełniłem grzech zabijając inkwizytora i jezuitę, okupiłem go w zupełności ratując życie tym dziewczętom. Być może, są to jakieś córy znakomitego rodu: kto wie, ta przygoda gotowa nam wiele pomódz w tym kraju“.
Byłby mówił dalej, ale język mu skołczał, skoro ujrzał, jak dziewczęta zaczęły czule ściskać nieżywe małpy, oblewać łzami ich ciała, i napełniać powietrze okrzykami najżywszej boleści. „Nie spodziewałem się takiej dobroci serca“, rzekł wreszcie do Kakamby; tamten zaś odpowiedział: „Ładnie się pan spisałeś, drogi panie; zabiłeś oblubieńców tych oto panienek. — Oblubieńców! czyż podobna? chyba żartujesz, Kakambo; jakże można temu dać wiarę? — Drogi panie, odparł Kakambo, pan się wiecznie wszystkiemu dziwisz; dlaczego zdaje ci się tak szczególnem, iż, w niektórych krajach, mogą istnieć małpy, cieszące się względami pięknych dam? toć małpa to ćwierć-człowieka, jak ja jestem ćwierć-Hiszpana. — Ach! odparł Kandyd, przypominam sobie że słyszałem od Panglossa, jako niegdyś zdarzały się podobne wypadki: z takich krzyżowań (powiadał) powstały egipany, fauny, satyry; wielu znakomitych mędrców starożytności stwierdziło podobne fakta; ale brałem to wszystko za bajki. — Przekonał się pan teraz, odparł Kakambo, że to szczera prawda; widzisz, jak się na to zapatrują osoby, którym wychowanie nie zaszczepiło pewnych uprzedzeń. Ale obawiam się, aby te damy nie ściągnęły nam na głowę jakiego kłopotu“.
Te roztropne uwagi skłoniły Kandyda, iż opuścił łąkę i zagłębił się w las. Spożył, wraz z wiernym Kakambą, wieczerzę, poczem obaj, nakląwszy do syta inkwizytora, gubernatora i barona, usnęli na posłaniu z mchu. Obudziwszy się, uczuli że nie mogą się poruszać: a to iż, w ciągu nocy, Uszaki, mieszkańcy tej krainy, którym poszkodowane damy zdradziły obecność przybyszów, skrępowali ich łykiem z kory. Ujrzeli dokoła siebie z jakich pięćdziesięciu Uszaków, nagich, uzbrojonych w strzały, maczugi i siekiery z krzemienia; jedni rozpalali ogień pod ogromnym kotłem, inni gotowali rożen, a wszyscy krzyczeli: „Jezuita! Jezuita! pomścimy się i podjemy sobie smacznie; na rożen jezuitę! na rożen jezuitę!“
„Przepowiadałem, drogi panie, wykrzyknął smutnie Kakambo, że te dziewuchy spłatają nam jakiego figla“. Kandyd, spostrzegając kocioł i rożny, zawołał: „Z pewnością upieką nas, albo ugotują. Ach, coby rzekł mistrz Pangloss, gdyby widział jaką jest natura ludzka w pierwotnej czystości? Wszystko jest dobre; niech i tak będzie; ale wyznaję, że bardzo jest okrutne postradać Kunegundę i skończyć na rożnie Uszaków“. Kakambo nie tracił nigdy głowy. „Nie rozpaczaj pan, rzekł do zgnębionego Kandyda; znam potrosze narzecze tych ludów, pogadam z nimi. — Nie omieszkaj, rzekł Kandyd, przedstawić im, jak nieludzkiem okrucieństwem jest gotować ludzi, i jak bardzo to jest niechrześcijańskie.
— Panowie, rzekł Kakambo, pragniecie zatem pokosztować dziś jezuity? to bardzo pięknie; nic słuszniejszego niż poczynać sobie w ten sposób z nieprzyjaciółmi. W istocie, prawo naturalne uczy nas zabijać bliźniego; nie inaczej postępuje się na całym obszarze ziemi. Jeżeli nie korzystamy z prawa zjadania ich, to dlatego że mamy poddostatkiem innych smacznych potraw: ale panowie nie posiadacie zapewne tych samych zasobów co my. To pewna, iż lepiej jest zjeść wroga samemu, niż oddawać krukom i wronom owoc zwycięstwa. Ale, panowie, nie chcielibyście wszak zjadać swoich sprzymierzeńców? Sądzicie, iż nawdziejecie na rożeń jezuitę, a tymczasem upieklibyście jeno swego obrońcę, nieprzyjaciela waszych nieprzyjaciół. Co do mnie, urodzony jestem w waszym kraju; ten oto jegomość jest moim panem: nietylko nie jest jezuitą, ale dopiero co zgładził jezuitę i te szaty są jego łupem; oto przyczyna omyłki. Aby się przekonać o prawdzie, weźcie jego suknię, zanieście ją do granic królestwa los padres; dowiedzcie się, czy mój pan nie zabił oficera-jezuity. Zabierze to nieco czasu; ale zawsze starczy go na tyle, aby nas zjeść bez apelacyi, jeśli się przekonacie że skłamałem. Natomiast, jeśli powiedziałem prawdę, zanadto dobrze znacie zasady prawa narodów, obyczaje i kodeksy, aby nas nie ułaskawić“.
Mowa ta trafiła Uszakom do przekonania; wyprawili dwóch znaczniejszych ze szczepu, iżby się pilnie wywiedzieli o prawdzie. Posłowie wywiązali się z zadania z całą przemyślnością i wrócili niebawem przynosząc dobre wiadomości. Uszaki rozwiązali jeńców, podjęli ich najserdeczniej, ofiarowali im własne córki, częstowali smakołykami i odprowadzili aż do granic swej dziedziny, krzycząc radośnie: „Nie jezuita! nie jezuita!“
Kandyd nie mógł się uspokoić z podziwu nad sposobem w jaki odzyskali wolność. „Cóż za naród! mówił, co za ludzie! co za obyczaje! gdybym nie był miał szczęścia przedziurawić brzucha bratu Kunegundy, zjedzonoby mnie do tej chwili bez pardonu. Ale, koniec końców, pierwotna natura jest dobra, skoro ci ludzie nietylko mnie nie zjedli, ale podjęli serdecznie, upewniwszy się że nie jestem jezuitą“.
Skoro znaleźli się na granicy Uszaków, Kakambo rzekł: „Widzisz pan, że ta półkula niewiele więcej warta od tamtej; wierzaj mi, wracajmy najkrótszą drogą do Europy. — W jaki sposób, odparł Kandyd, dokąd? Jeśli wrócę do kraju, Bułgarzy i Abarowie mordują tam co popadnie; jeśli wrócę do Portugalii, czeka mnie spalenie; jeśli zostaniemy tutaj, możemy być w każdej chwili nawdziani na rożen. Ale jak mi opuszczać połać świata, w której mieszka Kunegunda?
— Wracajmy do Kajenny, rzekł Kakambo; znajdziemy tam Francuzów, którzy włóczą się po całym świecie; coś nam przecież poradzą. Może Bóg ulituje się nad nami“.
Nie było to łatwą rzeczą dostać się do Kajenny: wiedzieli wprawdzie mniejwięcej w którą stronę należy się kierować; ale góry, rzeki, przepaście, rozbójnicy, dzicy, wszystko to stanowiło straszliwe przeszkody. Konie popadały ze znużenia, zapasy wyczerpały się; żywili się przez cały miesiąc leśnym owocem: wkońcu trafili na rzeczkę ocienioną kokosami, które podtrzymały ich życie i nadzieje.
Kakambo, który dawał zawsze rady równie roztropne jak niegdyś starucha, rzekł: „Niepodobna dłużej iść, nogi nam omdlewają; ale widzę jakieś próżne czółno. Napełnijmy je kokosami, ułóżmy się wygodnie i dajmy się nieść prądowi; rzeka prowadzi zawsze do jakiegoś zamieszkałego miejsca. Jeśli nie znajdziemy nic miłego, znajdziemy w każdym razie coś nowego. — Dobrze więc, rzekł Kandyd, zdajmy się na wolę Opatrzności“.
Płynęli tedy kilka mil, wśród wybrzeży to ukwieconych, to jałowych, to równych to poszarpanych. Rzeka rozszerzała się ciągle; w końcu gubiła się pod sklepieniem straszliwych skał, wznoszących się het ku niebu. Podróżni mieli tę odwagę, aby, wraz z falą, puścić się pod sklepienie. Rzeka, ścieśniona w tem miejscu, niosła ich ze straszliwą chyżością i szumem. Po upływie doby, ujrzeli na nowo światło; ale czółno strzaskało się o rafy: trzeba było, całą milę, wlec się od skały do skały. W końcu, ujrzeli olbrzymi widnokrąg, otoczony niedostępnemi górami. Kraj był uprawny z widoczną troską o rozkosz zarówno jak o pożytek; wszędzie użyteczne złączyło się z przyjemnem. Drogi roiły się od pięknych i lśniących pojazdów, ciągnionych chyżo przez duże czerwone barany, które, co do szybkości, przewyższają najpiękniejsze rumaki Andaluzyi, Tetuanu i Mekinezu. W pojazdach tych siedzieli mężczyźni i kobiety osobliwszej urody.
„Oto mi kraj, rzekł Kandyd, ładniejszy nieco niżeli Westfalia“. Ujrzawszy w pobliżu jakąś wioskę, wygramolił się, wraz z Kakambą, na ląd. Kilkoro wiejskich dzieci, odzianych podartym w strzępy złotogłowiem, grało w palanta; podróżni nasi przypatrywali się im jakiś czas z zaciekawieniem: rakiety ich były dość szerokie, okrągłe, żółte, czerwone, zielone, i rzucały dookoła szczególny blask. Wędrowców wzięła ochota przyjrzeć się im bliżej: okazało się iż były ze złota, szmaragdów, rubinów, z których najmniejszy byłby ozdobą tronu wielkiego Mogoła. „Bez wątpienia, rzekł Kakambo, te dzieci, to muszą być synowie królewscy: grają tu sobie w palanta“. W tejże chwili zjawił się bakałarz wiejski, aby je zapędzić do szkoły. „Oto, rzekł Kandyd, preceptor królewskiej rodziny“.
Urwisze porzucili natychmiast grę, zostawiając na ziemi rakiety i inne drobiazgi. Kandyd zbiera je, bieży do preceptora, i podaje mu uniżenie, dając na migi do zrozumienia, że ich królewskie wysokości zapomniały swych cacek ze złota i dyamentów. Bakałarz, uśmiechając się, rzucił sprzęt na ziemię, popatrzał chwilę zdziwionym wzrokiem na Kandyda i ruszył dalej.
Mimo to, podróżni zbierali dalej złoto, rubiny i szmaragdy. „Gdzież my jesteśmy? wykrzyknął Kandyd. Dobrze chowają widocznie dzieci królewskie w tym kraju, skoro je uczą gardzić złotem i klejnotami“. Kakambo dziwił się niemniej od Kandyda. Zbliżyli się wreszcie do pierwszego domostwa: w Europie uchodziłoby za pałac. Ciżba ludzi tłoczyła się u drzwi, a jeszcze większa wewnątrz; słychać było muzykę nad wyraz przyjemną, a zarazem dawał się czuć rozkoszny zapach potraw. Kakambo zbliżył się do bramy i usłyszał iż rozmawiają po peruwiańsku; był to jego ojczysty język; wszystkim bowiem wiadomo, iż Kakambo urodził się w Tukumanie, w miejscowości gdzie mówiono tylko tym językiem. „Posłużę panu za tłómacza, rzekł do Kandyda; wejdźmy, to widocznie gospoda“.
Natychmiast dwóch chłopców i dwie służące, odziani w złotogłów, z włosem zaplecionym krasnemi wstążkami, zaprosili ich, aby zajęli miejsce u wspólnego stołu. Podano kilka rodzajów zup, z których każda okraszona była dwiema papugami; dalej gotowanego kondora ważącego z jakie dwieście funtów, dwie małpy pieczone nader delikatnego smaku, trzysta kolibrów na jednym półmisku i sześćset zimorodków na drugim; doskonałe frykasy, przednie ciasta, wszystko na misach rzeźbionych w jakimś gatunku skalnego kryształu. Chłopcy i dziewczęta obnosili różne napoje, sporządzone z trzciny cukrowej.
Biesiadnicy byli to po największej części kupcy i woźnice, wszyscy wyszukanie grzeczni; zadali Kakambowi parę oględnych i dyskretnych pytań i równie uprzejmie odpowiedzieli sami na jego pytania.
Skoro ukończono biesiadę, Kakambo, zarówno jak Kandyd, mniemając iż najlepiej zapłacą za gościnę, rzucili na stół duże kawały złota zebrane przed chwilą; ale gospodarz i gospodyni wybuchnęli śmiechem, i długo trzymali się za boki. W końcu, opamiętali się. „Panowie, rzekł gospodarz, widzimy dobrze że jesteście cudzoziemcami; nie często zdarza się nam gościć obcych. Darujcie, iż zaczęliśmy się śmiać, skoroście nam ofiarowali jako zapłatę kamyki z gościńca. Nie posiadacie zapewne tutejszej monety, ale nie trzeba jej zgoła aby mieć prawo tutaj się pokrzepić. Wszystkie gospody, założone dla dogodności miejscowego handlu, utrzymywane są przez rząd. Tutaj podjedliście bardzo skromnie, ponieważ jest to jedynie uboga wioska, ale wszędzie indziej spotkacie się z przyjęciem jakiego jesteście godni“. Kakambo tłómaczył Kandydowi słowa gospodarza, Kandyd zaś słuchał ich z takim samym podziwem i osłupieniem, z jakiem przyjaciel mu je powtarzał. „Cóż za kraj, powiadali obaj, nieznany reszcie ziemi, gdzie cała natura zdaje się tak bardzo odmienna od naszej? To snać ów kraj, gdzie wszystko jest dobrze: bezwarunkowo bowiem musi być bodaj jeden taki na świecie. Niema co: mimo wszystko co prawił mistrz Pangloss, często trzeba mi było zauważyć, że w Westfalii rzeczy szły dość kulawo“.
Kakambo zdradził gospodarzowi swą ciekawość, tamten zaś odpowiedział: „Jestem człowiek bardzo nieuczony, i dobrze mi się z tem dzieje; ale mamy tu starca, który żył niegdyś na dworze: jest to najuczeńszy człek w całem królestwie, i bardzo przystępny“. Zaczem, zaprowadził Kakambę do starca. Kandyd grał już jedynie podrzędną rolę i towarzyszył swemu słudze. Weszli do domostwa bardzo skromnego, brama była bowiem jedynie ze srebra, gzymsy zaś tylko ze złota, ale obrobione z takim smakiem, iż najbogatsze stiuki nie byłyby ich zaćmiły. Przedpokój był, poprawdzie, wykładany jedynie rubinami i szmaragdami; ale gust z jakim były rozmieszczone okupywał hojnie nadmierną prostotę.
Starzec przyjął cudzoziemców na sofie wyścielonej pierzem kolibrów, i podał im chłodniki w naczyniach rżniętych w dyamencie; poczem zaspokoił ich ciekawość w tych słowach:
„Liczę stosiedmdziesiąt i dwa lata, i słyszałem od nieboszczyka ojca, koniuszego królewskiego, o nadzwyczajnych przeobrażeniach krainy Peru, których on był świadkiem. Królestwo, w którem się znajdujemy, jest dawną ojczyzną Inkasów; opuścili je bardzo nieroztropnie z zamiarem ujarzmienia nowych krajów i w końcu ponieśli śmierć z ręki Hiszpanów.
„Ci książęta którzy zostali w ojczyźnie byli rozsądniejsi; nakazali, za zgodą narodu, iż żaden mieszkaniec nie wyjdzie nigdy poza granice królestwa; i oto co zachowało nam dawną niewinność i szczęśliwość. Hiszpanie mają niejasne wiadomości o tym kraju: nazywają go Eldorado; pewien Anglik, nazwiskiem kawaler Raleigh[28], zbliżył się nawet doń, mniejwięcej przed stu laty; ale, ponieważ kraj nasz otoczony jest niedostępnemi skałami i przepaściami, byliśmy, aż dotąd, bezpieczni od drapieżności narodów Europy, które są dziwnie łase na kamienie i muł naszej ziemi, i które, aby je posiąść, wymordowałyby nas do ostatniego“.
Rozmowa trwała długo: przedmiotem jej była forma rządu, obyczaje, kobiety, publiczne widowiska, sztuki. Wreszcie, Kandyd, który zawsze miał zamiłowanie do metafizyki, zapytał, przez Kakamba, czy mieszkańcy tego kraju mają jakowąś religię.
Starzec zarumienił się nieco. „Jakto! rzekł, możecie wątpić? Czy bierzecie nas za niewdzięczników? Kakambo spytał nieśmiało, co za religię wyznają w Eldorado. Starzec poczerwieniał znowu: „Czyż mogą być dwie religie? zawołał. Mamy, jak sądzę, religię całego świata; uwielbiamy Boga od wieczora do rana. — Czy uwielbiacie tylko jednego Boga? rzekł Kakambo, ciągle służąc za tłómacza wątpliwościom Kandyda. — Oczywiście, rzekł starzec, że niema ich dwóch, trzech, ani czterech. Przyznam się, że ludzie z waszego świata zadają dosyć osobliwe pytania.“
Kandyd nie przestawał zasypywać pytaniami dobrego starca; chciał wiedzieć w jaki sposób zanosi się prośby do Boga w Eldorado. „Nie zanosimy ich wcale, rzekł dobry i czcigodny mędrzec; nie mamy go o co prosić, dał wszystko czego nam trzeba; dziękujemy mu bez przerwy“. Kandyd ciekaw był zobaczyć kapłanów: zapytał, przez Kakambę, gdzie się znajdują. Dobry starzec uśmiechnął się. „Moi przyjaciele, rzekł, wszyscy tu jesteśmy kapłanami; król i wszyscy ojcowie rodzin śpiewają uroczyście dziękczynne pieśni co rano, a chór kilkutysięczny towarzyszy im. — Jakto! nie macie mnichów, którzy nauczają, dysputują, rządzą, knują i palą żywcem ludzi będących innego zdania? — Chybabyśmy oszaleli, odparł starzec; wszyscy jesteśmy tu jednego zdania: nie rozumiem, co to za mnichy, o których mówisz“. Słysząc to, Kandyd rozpływał się w zachwycie i powiadał sobie w duchu: „To grubo odmienne niż Westfalia i zamek wielmożnego barona: gdyby przyjaciel Pangloss widział Eldorado, nie byłby już powiadał, że zamek Thunder-ten-tronckh jest możliwie najlepszym tworem na ziemi; to pewna, że podróże kształcą“.
Po długiej rozmowie, dobry starzec kazał zaprządz karocę w sześć baranów, i przydał podróżnym dwunastu ludzi, aby ich zawieźli do dworu. „Darujcie, rzekł, iż wiek pozbawia mnie zaszczytu towarzyszenia wam. Król przyjmie was w sposób na który nie będziecie się pewnie uskarżać, a jeśli to lub owo nie przypadnie wam u nas do smaku, raczycie wybaczyć“. Kandyd i Kakambo wsiedli do karocy; barany pomknęły jak wiatr. W niespełna cztery godziny, zajechali przed pałac królewski, położony na krańcu stolicy. Pałac wysoki był na sto dwadzieścia stóp, a na sto szeroki; niepodobna opisać, z jakiej materyi był zbudowany. Łatwo sobie każdy wyobrazi, o ile musiała ona przewyższać kamyki i piasek, które nazywamy złotem i drogimi kamieniami.
Dwadzieścia pięknych dziewcząt, sprawujących straż, przyjęły Kandyda i Kakambę w progu, zawiodły do łaźni, ubrały w suknie utkane z puchu kolibra; poczem, wielcy oficjerowie i wielkie oficjerki korony zaprowadzili ich do komnat Jego Królewskiej Mości. Szli, wedle tamecznego obyczaju, pomiędzy dwoma rzędami muzykantów; każdy z tysiąca ludzi. Kiedy zbliżali się do sali tronowej, Kakambo zapytał ochmistrza, w jaki sposób należy pozdrawiać Majestat; czy padając na ziemię kolanami czy brzuchem; czy przykładając ręce do głowy czy do pośladków; czy zlizując proch z podłogi; jednem słowem, jaki jest ceremoniał. „Zwyczaj jest, odparł ochmistrz, uścisnąć króla i ucałować w oba policzki“. Kandyd i Kakambo rzucili się na szyję Majestatowi, który przyjął ich z nieopisaną uprzejmością i zaprosił grzecznie na wieczerzę.
Tymczasem oprowadzono ich po mieście, pokazano budowle publiczne wznoszące się pod chmury, stopnie ozdobione tysiącznemi kolumnami, fontanny z czystej wody, fontanny z wody różanej, ze słodkich likierów, które płynęły ustawiczne po wielkich placach wyłożonych jakimś drogim kamieniem, wydającym zapach podobny woni goździków i cynamonu. Kandyd zapragnął widzieć gmachy sądowe, pałac sprawiedliwości; powiedziano mu, że nic podobnego nie istnieje i że w tym kraju nie znają procesów. Zapytał, czy istnieją więzienia; powiedziano że nie. Co go najwięcej i najprzyjemniej zdziwiło, to pałac Nauk, z galeryą długą na dwa tysiące kroków, szczelnie zapełnioną matematycznymi i fizycznymi przyrządami.
Oprowadziwszy gości, w ciągu popołudnia, po tysiącznej może części całego miasta, zawiedziono ich z powrotem do pałacu. Kandyd zasiadł do stołu w towarzystwie króla, sługi swego Kakamby, i licznych dam. Nigdy nie widziano znakomitszej zastawy, i nigdy nikt nie iskrzył się tak dowcipem przy wieczerzy, jak królowej krainy. Kakambo tłómaczył Kandydowi wszystkie trefne odezwania króla, które, nawet przetłómaczone, nie traciły swej trefności. Ze wszystkich rzeczy które zdumiewały Kandyda, ta pewnie nienajmniejszy dawała mu powód do zdziwienia.
Spędzili miesiąc w tej gościnie. Kandyd bezustanku powtarzał: „To prawda, przyjacielu, jeszcze raz ci przyznaję, że zamek, w którym się urodziłem, nie umył się do tej rozkosznej krainy; ale cóż! niema tu Kunegundy, a i ty również zostawiłeś pewnie jaką damę serca w Europie. Jeśli zostaniemy tutaj, będziemy poprostu tem co drudzy; natomiast, jeśli wrócimy do kraju, bodaj tylko z tuzinem baranów obładowanych tutejszymi kamykami, staniemy się bogatsi niż wszyscy królowie razem, nie będziemy się potrzebowali obawiać inkwizytorów i z łatwością zdołamy odzyskać Kunegundę“.
Ten pogląd spodobał się Kakambie; tak miło jest uganiać po świecie, odgrywać ważną rolę wśród swoich, popisywać się tem co się widziało w podróżach, iż dwaj szczęśliwcy postanowili wyrzec się swego szczęścia i poprosić najjaśniejszego króla o pozwolenie odjazdu.
„Robicie głupstwo, rzekł król; wiem dobrze że w moim kraju niema nic nadzwyczajnego; ale, kiedy człowiekowi jest gdzieś znośnie, trzeba się tego trzymać. Nie mam oczywiście prawa zatrzymywać cudzoziemców; byłaby to tyrania obca zarówno naszym prawom jak i obyczajom; wszyscy ludzie są wolni; jedźcie kiedy zechcecie; ale wydostać się stąd jest dosyć trudno. Niepodobna jest płynąć pod prąd bystrej rzeki, którą dostaliście się tu cudem i która kryje się pod sklepieniem skał. Góry, które otaczają całe królestwo, mają dziesięć tysięcy stóp i strome są jak ściana: każda ma w obwodzie więcej niż dziesięć mil; zejścia z nich nie masz, chyba prosto w przepaść. Mimo to, skoro koniecznie chcecie jechać, dam rozkaz swoim inżynierom, aby zbudowali machinę, któraby was mogła wygodnie stąd przenieść. Skoro się znajdziecie poza pasmem gór, nikt z tutejszych nie będzie wam mógł towarzyszyć; poddani moi bowiem uczynili ślub nie opuszczać nigdy tej doliny, a zbyt są roztropni aby go łamać. Pozatem, możecie mnie prosić o wszystko co się wam spodoba. „Prosimy waszą królewską mość, rzekł Kakambo, jedynie o kilka baranów, obładowanych żywnością, kamykami i błotem tego kraju“. Król zaśmiał się: „Nie rozumiem, rzekł, co za upodobanie mają wasi ziomkowie w Europie do naszego żółtego błota; ale weźcie ile się wam podoba, i niech wam służy“.
Wydał natychmiast rozkaz inżynierom, aby zbudowali machinę celem wywiedzenia tych pomyleńców poza granice królestwa. Trzy tysiące dzielnych fizyków wzięło się do pracy; dzieło było gotowe po upływie dwóch tygodni, a kosztowało nie więcej niż dwadzieścia milionów funtów szterlingów wedle miejscowej monety obiegowej. Usadowiono na machinie Kandyda i Kakambę; prócz tego przydano im dwa wielkie czerwone barany, osiodłane i zaopatrzone we wszystko co trzeba aby służyły za wierzchowce cudzoziemcom, skoro przebędą góry; dalej dwadzieścia baranów jucznych, obładowanych żywnością; trzydzieści dźwigających dary, złożone ze wszystkiego co było najosobliwszego w tym kraju; pięćdziesiąt wreszcie obładowanych złotem, drogimi kamieniami i dyamentami. Król uściskał serdecznie obieżyświatów.
Piękne to było widowisko ten odjazd! Nic nie da się porównać z przemyślnością, z jaką wywindowano ich, wraz z całem stadkiem baranów, na szczyt góry. Odstawiwszy ich w bezpieczne miejsce, fizykowie pożegnali cudzoziemców, Kandyd zaś nie miał już od tej chwili innego pragnienia i celu, jak tylko zawieść swoje barany do stóp panny Kunegundy. „Mamy, powiadał, czem opłacić gubernatora, jeżeli może istnieć jakaś cena zdolna opłacić łaski panny Kunegundy. Idźmy w kierunku Kajenny, wsiądziemy na okręt; zobaczymy później, jakie królestwo uda się nam zakupić“.
Pierwszy dzień upłynął podróżnym dość przyjemnie. Krzepiła ich myśl, iż są oto posiadaczami większej mnogości skarbów, niżby ich mogły zgromadzić Azya, Europa i Afryka razem. Kandyd, uszczęśliwiony, rył imię Kunegundy na przydrożnych drzewach. Drugiego dnia, dwa barany ugrzęzły w bagnie i utonęły wraz z ładunkiem; w kilka dni potem, dwa inne padły ze znużenia; siedm czy ośm zginęło z głodu w pustyni; inne znalazły śmierć w przepaściach. Wreszcie, po stu dniach wędrówki, zostały im tylko dwa barany. Kandyd rzekł: „Widzisz, przyjacielu, jak znikome są bogactwa świata; niemasz nic trwałego, prócz cnoty, oraz szczęścia oglądania z powrotem panny Kunegundy. — Przyznaję, odparł Kakambo; ale zostały nam jeszcze dwa barany, z większą mnogością skarbów niż ich kiedykolwiek zdoła posiąść król Hiszpański; a oto widzę w oddali miasto, o którem przypuszczam, że to jest Surinam, własność Holendrów. Jesteśmy u kresu niedoli i u początku naszego szczęścia.“
Zbliżając się do miasta, ujrzeli murzyna rozciągniętego na ziemi i odzianego jedynie w gatki z niebieskiego płótna; nieborak pozbawiony był lewej nogi i prawej ręki. „Och, mój Boże! rzekł Kandyd po holendersku, cóż ty tu robisz, przyjacielu, w tym straszliwym stanie? — Czekam na mego pana, p. Vanderdendur, słynnego przedsiębiorcę. — Czy to p. Vanderdendur, rzekł Kandyd, obszedł się z tobą w ten sposób? — Tak, panie, odparł murzyn, taki zwyczaj. Dają nam, za całe odzienie, gatki płócienne dwa razy do roku. Kiedy pracujemy w cukrowniach i tryby chwycą nam palec, ucinają nam rękę: kiedy próbujemy uciekać, ucinają nogę: mnie zdarzyło się jedno i drugie. Oto cena, za którą jadacie cukier w Europie. Wszelako, kiedy matka sprzedawała mnie za dziesięć patagońskich talarów na wybrzeżu Gwinei, mówiła mi: „Moje drogie dziecko, błogosław naszych fetyszów, oddawaj im zawsze cześć, a ześlą ci szczęśliwy żywot; masz zaszczyt być niewolnikiem białych panów, i w ten sposób zapewniasz dostatek rodzicom“. Nie wiem czy oni zaznali szczęścia, ale to pewna że ja nie. Psy, małpy, papugi są z pewnością tysiąc razy mniej nieszczęśliwe od nas. Fetysze holenderscy, którzy mnie nawrócili, prawią mi co niedzielę, że wszyscy jesteśmy dziećmi Adama, biali i czarni. Nie jestem genealogistą; ale, jeżeli mówią prawdę, jesteśmy wszyscy potrosze ciotecznymi czy stryjecznymi braćmi. Owóż, przyznacie, nie można w ohydniejszy sposób obchodzić się ze swojem krewieństwem.
— O, Panglossie! wykrzyknął Kandyd, nie przeczuwałeś tej ohydy; przepadło; trzeba mi w końcu wyrzec się twego optymizmu. — Co to takiego optymizm? spytał Kakambo. — Ach, odparł Kandyd, to obłęd dowodzenia, że wszystko jest dobrze, kiedy nam się dzieje źle“. Tak mówił Kandyd i wylewał obficie łzy, spoglądając na murzyna; popłakując, zaszedł do miasta Surinam.
Pierwsza rzecz, o którą zasiągnęli języka, to czy niema jakiego okrętu, któryby można wysłać do Buenos-Aires. Człowiek, do którego się zwrócili, był to właśnie przedsiębiorca hiszpański, który ofiarował się załatwić sprawę uczciwym targiem. Naznaczył, w tym celu, schadzkę w poblizkiej gospodzie. Kandyd i wierny Kakambo zjawili się w umówionej porze wraz ze swymi dwoma baranami.
Kandyd, zawsze prostoduszny jak dziecko, opowiedział Hiszpanowi wszystkie przygody, i zwierzył iż zamierza uprowadzić pannę Kunegundę. „Niech mnie Bóg strzeże, abym was miał zawieźć do Buenos-Aires, rzekł patron: powieszonoby mnie i was także: piękna Kunegunda jest ukochaną faworytą Jego Dostojności“. Słowa te podziałały na Kandyda jak grom; długo wylewał łzy, w końcu odciągnął na stronę Kakambę. „Musisz, drogi przyjacielu, wyświadczyć mi przysługę. Mamy w kieszeniach dyamentów za jakich pięć lub sześć miljonów; jesteś zręczniejszy odemnie; jedź wyrwać Kunegundę z Buenos-Aires. Jeżeli gubernator będzie robił trudności, daj mu miljon; jeśli mało, daj dwa; ty nie masz na sumieniu śmierci inkwizytora, nie mają cię o co zaczepić. Ja narządzę drugi statek, i udam się do Wenecyi, gdzie będę czekał na ciebie: jestto kraj wolny i niema się tam czego obawiać ani od Bułgarów, ani od Arabów, ani od Żydów, ani od inkwizytorów“. Kakambo przyklasnął temu mądremu postanowieniu. Ciężko mu było rozstać się z dobrym panem, który stał się jego serdecznym przyjacielem; ale przyjemność oddania mu usługi zwyciężyła boleść rozłączenia. Uściskali się lejąc łzy: Kandyd zalecił jeszcze aby nie zapomniał o poczciwej starej. Kakambo ruszył tegoż samego dnia w drogę: był to bardzo zacny człowiek, ten Kakambo.
Kandyd został jeszcze jakiś czas w Surinam, i czekał aby inny kapitan zechciał go przewieźć do Włoch, wraz z dwoma baranami które mu zostały. Zgodził służących i zakupił wszystko potrzebne na tak długą podróż; wreszcie p. Vanderdendur, właściciel dużego statku, zgłosił swą gotowość. „Ile pan żądasz, zapytał Kandyd, aby mnie zawieźć prosto do Wenecyi, mnie, moich ludzi, toboły, i te dwa barany?“ Właściciel zacenił dziesięć tysięcy piastrów; Kandyd zgodził się bez wahania.
„Och, och, rzekł sobie w duchu przemyślny Vanderdendur, ten cudzoziemiec daje tak, bez targu, dziesięć tysięcy! musi być djablo bogaty“. Zaczem, wrócił za chwilę i oznajmił, iż nie może jechać za mniej niż dwadzieścia tysięcy. „Dobrze więc, będziesz je pan, miał, odparł Kandyd.
— Ej, pomyślał kupiec, ten człowiek daje dwadzieścia tysięcy równie łatwo jak dziesięć“. Wrócił jeszcze, i rzekł, że nie może go zawieźć do Wenecyi taniej niż za trzydzieści tysięcy piastrów. „Daję trzydzieści tysięcy, odparł Kandyd.
— Och, och, pomyślał znowuż Holender, trzydzieści tysięcy piastrów nie kosztują nic tego człowieka; bezwątpienia te barany muszą dźwigać ogromne skarby; nie nalegajmy więcej, kaźmy sobie, na razie, zapłacie trzydzieści tysięcy, a potem, zobaczymy“. Kandyd sprzedał dwa małe dyamenty, z których mniejszy wart był więcej niż cena przewozu. Zapłacił z góry. Oba barany załadowano na statek. Kandyd jechał za nimi w szalupie; zbliżał się już do statku; ale patron nie traci czasu, rozwija żagle, podnosi kotwicę, wiatr sprzyja jego zamysłom. Kandyd, osłupiały i zdumiony, traci go niebawem z oczu. „Och, och, wykrzyknął. Oto sztuczka, godna Starego Świata“. Wraca do brzegu, powalony boleścią, postradał bowiem skarby, zdolne zapewnić szczęście dwudziestu monarchów.
Udaje się do holenderskiego sędziego, że zaś był nieco podniecony, puka gwałtownie do drzwi; wchodzi, przedstawia rzecz, krzycząc nieco głośniej niż wypadało. Sędzia skazał go przedewszystkiem na dziesięć tysięcy piastrów grzywny za hałas jakiego narobił; następnie, wysłuchawszy cierpliwie, przyrzekł rozpatrzyć sprawę natychmiast skoro kupiec wróci, oraz kazał sobie zapłacić drugie dziesięć tysięcy za koszta posłuchania.
Postępowanie to dopełniło miary rozpaczy Kandyda. Prawda, iż przebył już w życiu tysiąc razy dotkliwsze nieszczęścia; wszelako zimna krew sędziego, jak również kupca który go okradł tak haniebnie, poruszyły jego żółć, i pogrążyły go w najczarniejszej melancholii. Złość ludzka ujawniła się jego oczom w całej szpetocie, i przejęła go smutnemi myślami. Wreszcie, znalazł okręt francuzki, odpływający właśnie do Bordeaux. Ponieważ nie posiadał już do przewozu baranów obładowanych dyamentami, wynajął za przyzwoitą cenę kajutę, i ogłosił w mieście, że zapłaci drogę, życie i doda jeszcze dwa tysiące piastrów uczciwemu człowiekowi, który zechce mu towarzyszyć, pod warunkiem, że człowiek ten będzie najbardziej zmierżony swoim stanem i najnieszczęśliwszy w całym kraju.
Zgłosiła się taka ciżba kandydatów, iż cała flota nie byłaby jej uniosła. Kandyd, chcąc wybrać między najprzyzwoitszymi, wydzielił jakie dwadzieścia osób, które zdawały się zasługiwać na sympatyę, a które wszystkie obstawały przy prawie pierwszeństwa. Zebrał ich w gospodzie, zaprosił na wieczerzę, pod warunkiem, iż każdy, pod przysięgą, opowie wiernie swą historyę; poczem on sam wybierze tego, który wyda mu się najbardziej godnym pożałowania, najbardziej i z największą słusznością niezadowolonym ze swego stanu; innym zaś da jakieś odszkodowanie.
Posiedzenie trwało do czwartej rano. Słuchając wszystkich przygód, Kandyd wspominał to, co mówiła staruszka w drodze do Buenos-Aires, oraz zakład jaki chciała przyjąć, że nie znajdzie się na okręcie osoby, którejby się nie zdarzyło w życiu jakieś wielkie nieszczęście. Za każdą nową opowieścią, przychodził mu na myśl Pangloss. „Mistrz Pangloss, mówił, byłby w wielkim kłopocie, gdyby mu przyszło dowieść swego systemu. Chciałbym, aby był tutaj. To pewna, że, jeżeli wszystko idzie dobrze, to chyba w Eldorado, ale nie na reszcie ziemi“. Wreszcie, rozstrzygnął wybór na korzyść biednego uczonego, który pracował przez dziesięć lat dla Amsterdamskich księgarzy. Osądził, iż niema na świecie rzemiosła, któreby mogło bardziej dać się we znaki.
Ten uczeniec, pozatem bardzo zacny człowiek, doznał wielu nieszczęść: żona go okradała, syn grzmocił, córka opuściła go i uciekła z jakimś Portugalczykiem. Wkońcu, pozbawiono go małej posadki która dawała mu środki do życia, predykanci zaś Surynamscy prześladowali go, ponieważ brali go za Socynianina[29]. Trzeba przyznać, że inni byli conajmniej równie nieszczęśliwi jak on; ale Kandyd miał nadzieję iż uczony będzie go rozrywał w ciągu drogi. Wszyscy rywale osądzili, iż Kandyd wyrządza im wielką niesprawiedliwość; ułagodził ich, dając każdemu po sto piastrów.
Stary uczony, imieniem Marcin, puścił się tedy z Kandydem do Bordeaux. Obaj wiele widzieli i przecierpieli; gdyby nawet okręt miał odbyć drogę z Surinam do Japonii przez Przylądek Dobrej Nadziei, nie zbrakłoby im tematu do rozmowy o wszelakich fizycznych i moralnych niedolach.
Jednakże, Kandyd miał nad Marcinem jedną wielką przewagę: mianowicie ciągle spodziewał się ujrzeć Kunegundę, Marcin zaś nie spodziewał się już niczego; co więcej, Kandyd miał złoto i dyamenty. Mimo iż stracił setkę baranów obładowanych największymi skarbami ziemi, mimo że zawsze miał na sercu łajdactwo Holendra, wszelako, kiedy myślał o tem co mu zostało w kieszeniach i kiedy mówił o Kunegundzie, zwłaszcza pod koniec obiadu, przechylał się ku systemowi Panglossa.
„A pan, panie Marcinie, rzekł do uczonego, co rozumiesz o tem? jakie jest pańskie zapatrywanie na moralne i fizyczne zło? — Panie, odparł Marcin, klechy oskarżały mnie że jestem socynianem, ale, jeżeli mam rzec prawdę, jestem manichejczykiem[30]. — Żartujesz ze mnie, rzekł Kandyd; niema już na świecie manichejczyków. — Ja nim jestem, odparł Marcin; nie wiem co na to poradzić, ale nie umiem myśleć inaczej. — Musisz być tedy opętany przez djabła, rzekł Kandyd. — Mięsza się on tak pilnie do spraw tego świata, rzekł Marcin, że mógłby łatwo znaleźć się we mnie, jak i wszędzie indziej: ale przyznam się, iż, obejmując wzrokiem ten świat, albo raczej ten światek, myślę że Bóg wydał go na łup jakiejś złośliwej istocie; z wyjątkiem chyba jednego Eldorado. Nie widziałem miasta, któreby nie pragnęło zagłady sąsiedniego miasta; rodziny, któraby nie chciała wygubić innej. Wszędzie słabi dławią w sobie nienawiść do możnych, przed którymi pełzają; możni zaś patrzą na nich jak na barany z których sprzedaje się wełnę i mięso. Milion regularnych morderców, przeciągając z jednego końca Europy na drugi, praktykuje, z całą systematycznością, mord i łupieztwo, aby zarobić na chleb, ponieważ nie posiada uczciwszego zatrudnienia; w miastach zaś które rzekomo kosztują pokoju i gdzie kwitną nauki i sztuki, zawiść, troska i zamęt ducha bardziej nękają ludzi, niż wszystkie zarazy i klęski oblężonej fortecy. Tajemne zgryzoty są jeszcze okrutniejsze niż publiczne nędze. Jednem słowem, tyle widziałem i doświadczyłem, że jestem manichejczykiem.
— Istnieją wszakże i dobre strony, rzekł Kandyd. — Być może, mówił Marcin, ale ja ich nie znam“.
Wśród tej dysputy, dał się słyszeć huk armatni. Huk ten wzmagał się z minuty na minutę. Każdy chwyta za lunetę. Ukazują się dwa statki, walczące z sobą w oddaleniu około trzech mil: wiatr przypędził je tak blizko, iż pasażerowie francuskiego okrętu mieli przyjemność oglądania walki jak na dłoni. Wreszcie, jeden ze statków wsunął drugiemu pocisk tak nizko i tak celny, że go zatopił. Kandyd i Marcin ujrzeli wyraźnie na pokładzie setkę osób skazanych na pewną śmierć; biedacy podnosili ręce do nieba, i wydawali straszliwe krzyki: w jednej chwili wszystko znikło.
„Ot, masz pan, rzekł Marcin, oto jak ludzie obchodzą się z sobą wzajem. — To prawda, rzekł Kandyd, jest coś djabelskiego w tej sprawie“. Tak mówiąc, spostrzegł jakiś przedmiot żywo-czerwonego koloru, pływający koło statku. Spuszczono szalupę, aby zobaczyć co to takiego; był to jeden z eldoradzkich baranów. Kandyd uczuł większą radość odnajdując tego barana, niżeli doznał strapienia niegdyś, straciwszy ich setkę obładowaną wszystkimi skarbami Eldorado.
Francuzki kapitan rozpoznał niebawem, że kapitanem zwycięzkiego okrętu był hiszpan, kapitanem zaś okrętu zatopionego pirata holenderski, ten sam który okradł Kandyda. Olbrzymie bogactwa które sobie przywłaszczył zbrodniarz, znalazły, wraz z nim, grób na dnie morza; tylko jeden baran ocalał. „Widzisz, rzekł Kandyd do Marcina, iż zbrodnia bywa niekiedy ukarana; opryszek znalazł los na który zasługiwał. — Tak, odparł Marcin, ale trzebaż było, aby podróżni jadący na statku zginęli również? Bóg ukarał tego hultaja, djabeł zatopił resztę“.
Tymczasem statek francuski i hiszpański płynęły swoją drogą, Kandyd zaś wiódł dalej rozprawy z Marcinem. Dysputowali tak przez dwa tygodnie jednym ciągiem, i, po upływie dwóch tygodni, byli wciąż w tym samym punkcie. Ale, ostatecznie, nagadali się, wymieniali myśli, pocieszali się wzajem. Kandyd pieścił swego barana. „Skoro ciebie odnalazłem, powiadał, może mi się uda odnaleźć i Kunegundę“.
Wreszcie ukazały się wybrzeża Francji. „Byłeś kiedy we Francyi, Marcinie? rzekł Kandyd. — Owszem, odparł Marcin, zwiedziłem rozmaite okolice tego kraju. Są takie, w których połowa mieszkańców ma bzika; inne znowuż gdzie są za mądrzy; inne, gdzie ludzie na ogół są dość łagodni: inne, gdzie silą się na dowcip; we wszystkich zaś, pierwszem zatrudnieniem jest miłość, drugiem obmowa, a trzeciem gadanie głupstw. — A powiedz mi, Marcinie, czy widziałeś Paryż? — Owszem, widziałem; łączy potrochu wszystkie te rodzaje; chaos, ciżba, w której wszystko co żyje goni za przyjemnością, a nikt jej nie znajduje, przynajmniej o ile mnie się zdało. Bawiłem tam krótko: zaraz po przybyciu, hultaje jarmarczni okradli mnie ze wszystkiego co posiadałem; mnie samego wzięto za złodzieja i przetrzymano tydzień w więzieniu; poczem, zgodziłem się na korektora w drukarni, aby zarobić tyle, bym mógł pieszo wrócić do Holandyi. Poznałem kanalię piszącą, kanalię intrygującą i kanalię w konwulsyach[31]. Powiadają, iż są w tem mieście ludzie nader uprzejmi: pragnę temu wierzyć.
— Co do mnie, nie jestem zgoła ciekaw Francyi, rzekł Kandyd; domyślasz się łatwo, że, skoro kto spędził miesiąc w Eldorado, nie dba na ziemi o nic prócz panny Kunegundy. Będę jej czekał w Wenecyi; przejedziemy przez Francyę aby się udać do Włoch; czy zechcesz mi towarzyszyć? — Bardzo chętnie, rzekł Marcin: powiadają, że Wenecya dobra jest jedynie dla szlachty wenecyańskiej, że wszelako przyjmują tam bardzo dobrze cudzoziemców, o ile mają dużo pieniędzy; ja nie mam, ale ty masz: pójdę za tobą wszędzie. — Ale, ale, rzekł Kandyd, czy myślisz, że ziemia była pierwotnie morzem, jak zapewnia wielka książka[32] będąca własnością kapitana okrętu? — Nie wierzę w to, odparł Marcin, równie jak w inne brednie jakiemi nas karmią od pewnego czasu. — Ale, ostatecznie, w jakim celu stworzono ten świat? rzekł Kandyd. — Abyśmy się wściekali, odparł Marcin. — Czy nie dziwi cię, ciągnął Kandyd, miłość, jaką dwie dziewczyny z krainy Uszaków pałały do małp, jak ci to opowiadałem swego czasu? — Zgoła nie, odparł Marcin; nie widzę coby w tem miało być osobliwego: widziałem tyle rzeczy nadzwyczajnych, że nic już nie jest dla mnie nadzwyczajne. — Czy wierzysz, rzekł Kandyd, że ludzie zawsze mordowali się wzajem, jak to dziś czynią? że zawsze byli kłamliwi, chytrzy, przewrotni, niewdzięczni, drapieżni, słabi, zmienni, tchórzliwi, zazdrośni, chciwi, łakomi, opoje, skąpi, ambitni, krwiożerczy, potwarczy, rozpustni, fanatycy, obłudni i głupi? — Czy wierzysz, rzekł Marcin, że kobuzy zawsze zjadały gołębie, kiedy je napotkały? — Bezwątpienia, rzekł Kandyd. — No więc, odparł Marcin, jeżeli kobuzy zawsze mają ten sam charakter, dlaczego miałby się zmieniać u ludzi? — Och, rzekł Kandyd, jest gruba różnica: bądź co bądź, wolna wola...“ Tak rozprawiając, dobili do Bordeaux.
Kandyd zatrzymał się w Bordeaux tylko tyle, ile trzeba było aby sprzedać parę kamyków z Dorado, i zaopatrzyć się w wygodny pojazd na dwie osoby; nie umiał się już bowiem obejść bez filozofa Marcina. Zmartwiony był tylko bardzo, że musi rozstać się z baranem, którego zostawił Akademii nauk w Bordeaux. Ta ogłosiła jako przedmiot dorocznego konkursu zagadnienie, czemu ów baran ma czerwoną wełnę; nagrodę przyznano pewnemu uczonemu z północy, który udowodnił, przez A plus B, minus C, podzielone przez D, że baran musiał być czerwony i umrzeć na księgosusz.
Wszelako, wszyscy podróżni których Kandyd spotkał w gospodach po drodze, powiadali: „Jedziemy do Paryża“. Ta powszechna skwapliwość obudziła w nim wreszcie ochotę ujrzenia stolicy; nie było to wielkiem zboczeniem z drogi do Wenecyi.
Wjechał do miasta od przedmieścia Saint-Marceau; doznał wrażenia, że znajduje się w najszpetniejszej mieścinie Westfalii.
Zaledwie Kandyd dobił do gospody, uczuł objawy lekkiej choroby, spowodowanej zmęczeniem. Ponieważ miał na palcu olbrzymi dyament, a również zauważono w jego pojeździe nader ciężką szkatułę, znalazło się natychmiast dwóch lekarzy, których wcale nie wzywał, paru serdecznych przyjaciół nie odstępujących go ani na chwilę, i dwie dewotki które grzały mu polewkę. Marcin powiadał: „Przypominam sobie, iż, podczas pierwszej podróży, również zachorzałem w Paryżu; byłem bardzo ubogi; to też, nie miałem na usługi ani przyjaciół, ani dewotek, ani lekarzy, i wyzdrowiałem“.
Wszelako, pod wpływem lekarstw i puszczania krwi, choroba Kandyda pogorszyła się znacznie. Pewien poczciwy obywatel, zamieszkały w tejże dzielnicy, przyszedł, z całą słodyczą, domagać się odeń obligu płatnego na okaziciela[33] na tamten świat. Kandyd nie chciał o tem słyszeć; dewotki upewniały że to nowa moda; Kandyd odpowiedział, że nie należy do ludzi upędzających się za modą. Marcin chciał wyrzucić natręta oknem. Klecha przysięgał, że nie zechcą pochować Kandyda. Marcin klął się, iż wnet pochowa samego klechę, jeśli nie zostawi ich w spokoju. Kłótnia stawała się coraz żywsza; Marcin wziął go za kark i wyrzucił bez ceremonii, co spowodowało wielkie zgorszenie, i, w następstwie, protokół w policyi.
Kandyd wyzdrowiał; podczas rekonwalescencyi miewał u siebie na wieczerzy nader wykwintne towarzystwo. Grywano dość grubo. Kandyd był wielce zdziwiony, że nigdy nie widział w swojej karcie asów; Marcin nie dziwił się zgoła.
Pośród nowo poznanych osób, które zaopiekowały się Kandydem ze szczególną troskliwością, znajdował się młody labuś, jeden z owych ludzi wścibskich, zawsze gorliwych, zawsze usłużnych, bezczelnych, obleśnych, narzucających się: z tych co to czyhają na świeżo przybyłych podróżnych, opowiadają im najnowsze skandaliki, i stręczą uciechy za wszelką cenę. Najpierw zaprowadził Kandyda i Marcina do teatru. Grano właśnie nową tragedyę. Kandydowi wypadło miejsce w pobliżu kółka znawców. To nie przeszkodziło, iż wylewał łzy w najpiękniejszych miejscach, ile że były doskonale odegrane. Jeden ze znawców, siedzący obok, rzekł w międzyakcie: „Zupełnie niewłaściwie pan płaczesz: aktorka jest bardzo licha; partner jej jeszcze lichszy; sztuka jeszcze gorsza niż aktorzy; autor nie umie ani słowa po arabsku a wszakże scena rozgrywa się w Arabii; co więcej, jestto człowiek który nie wierzy we wrodzone pojęcia; przyniosę panu jutro dwadzieścia broszur przeciw niemu. — Racz mi pan powiedzieć, ile posiadacie sztuk teatralnych we Francyi?“ zapytał Kandyd labusia; ów odpowiedział: „Pięć do sześciu tysięcy. — To dużo, rzekł Kandyd: a ile między niemi dobrych? — Z jakich piętnaście, odparł tamten. — To dużo“, rzekł Marcin.
Kandyd był bardzo pod wrażeniem aktorki, która grała królowę Elżbietę w pewnej dość płaskiej tragedyi[34], wystawianej od czasu do czasu. „Ta aktorka, rzekł do Marcina, podoba mi się bardzo, przypomina cośkolwiek pannę Kunegundę; chętniebym się z nią poznał“. Labuś ofiarował się go wprowadzić. Kandyd, wychowany w Niemczech, zapytał, jaka jest etykieta i jak traktuje się we Francyi królowe angielskie. „Zależy jak i gdzie, rzekł labuś; na prowincyi, prowadzi się je do gospody, w Paryżu uwielbia się je, jeżeli ładne, a po śmierci rzuca do kloaki. — Królowe do kloaki! rzekł Kandyd. — Nie inaczej, odpad Marcin;. ten pan ma słuszność; byłem w Paryżu, kiedy panna Monima[35] przeniosła się, jak to mówią, do lepszego świata; odmówiono jej tego, co ludzie tutejsi nazywają honorami pogrzebu, to znaczy prawa do gnicia na szpetnym cmentarzu razem ze wszystkimi dziadami całej dzielnicy. Pogrzebano ją całkiem osobno, gdzieś w rogu ulicy Burgundzkiej, co musiało jej sprawić niezmierną boleść, była to bowiem wielce szlachetnie myśląca osoba. — To bardzo nieuprzejmie, rzekł Kandyd. — Co pan chcesz, rzekł Marcin, tutejsi ludzie mają takie zapatrywania. Wyobraź sobie wszystkie możliwe sprzeczności, wszystkie przeciwieństwa, a znajdziesz je w rządzie, w trybunałach, w kościołach, w widowiskach tego osobliwego narodku. — Czy to prawda, że w Paryżu zawsze się śmieją? rzekł Kandyd. — Tak, odparł labuś, ale wściekając się równocześnie; tutaj bowiem wyrzekają na wszystko trzymając się za boki od śmiechu; ba, śmiejąc się, czynią rzeczy najbardziej haniebne.
— Kto jest, spytał Kandyd, ten gruby wieprz, co oto tak wymyślał na sztukę na której się spłakałem, i na aktorów którzy sprawili mi tyle przyjemności? — To wieczny malkontent, odparł labuś, który zarabia na życie mówieniem źle o każdej sztuce i książce; nienawidzi wszystkiego co ma powodzenie, jak eunuchy nienawidzą ludzi posiadających siłę męzką; to jeden z owych płazów literackich żywiących się błotem i trucizną; zwykła wesz kałamarzowa. — Co nazywasz pan wszą kałamarzową? rzekł Kandyd. — To, odparł księżyk, ot, taki skryba dziennikarski, taki Fréron[36][37].
W ten sposób Kandyd, Marcin i labuś rozprawiali na schodach, przyglądając się publiczności opuszczającej teatr. „Mimo że wielce pragnę ujrzeć pannę Kunegundę, rzekł Kandyd, chciałbym wszelako zjeść wieczerzę w towarzystwie panny Clairon, była bowiem zachwycająca“.
Labuś nie był człowiekiem mogącym mieć przystęp do panny Clairon, która obracała się jedynie w dobrem towarzystwie. »Zajęta jest dziś wieczór, rzekł; ale miło mi będzie zaprowadzić cię do pewnej dystyngowanej damy: tam poznasz Paryż, jakgdybyś żył w nim od czterech lat“.
Kandyd, z natury ciekawy, pozwolił się zaprowadzić do owej damy, mieszkającej w dzielnicy św. Honoryusza. Towarzystwo siedziało właśnie przy faraonie; każdy z tuzina smętnych poniterów trzymał w ręce plik karteczek, żałosny rejestr niepowodzeń wieczoru. Panowało głębokie milczenie, bladość obsiadła czoła poniterów, niepewność czoło trzymającego bank; zaś gospodyni domu, siedząc obok nieubłaganego bankiera, śledziła oczyma rysia wszystkie parole, wszystkie stawki graczy; wszelkie zakusy wyłamania się z prawideł poskramiała z uwagą surową lecz grzeczną, nie okazując gniewu, z obawy aby nie postradać klienteli. Dama ta kazała się nazywać margrabiną de Parolignac. Córka jej, piętnastoletnia panienka, siedziała wśród poniterów i mrugnięciem oka ostrzegała o oszukaństwach nieboraków, którzy starali się naprawiać okrucieństwa losu. Labuś, Kandyd i Marcin weszli; nikt się nie podniósł z miejsca, nie pozdrowił, nie spojrzał na nich; wszyscy byli głęboko zajęci kartami. „Pani baronowa de Thunder-ten-tronckh była uprzejmiejsza“, pomyślał Kandyd.
Tymczasem, labuś nachylił się do ucha margrabiny, która podniosła się z lekka, uczciła Kandyda wdzięcznym uśmiechem, Marcina zaś dystyngowanem skinieniem głowy. Kazała podać krzesło i karty Kandydowi, który, w dwóch taliach, przegrał pięćdziesiąt tysięcy; poczem wszyscy zasiedli bardzo wesoło do wieczerzy. Wszyscy dziwili się, że Kandyd nie był wzburzony po stracie; lokaje szeptali między sobą ze swą lokajską filozofią: „To musi być z pewnością jakiś milord angielski“.
Wieczerza toczyła się jak zazwyczaj w Paryżu: zrazu milczenie, potem gwar słów niepodobnych do rozróżnienia, następnie koncepty, po największej części bez smaku, fałszywe nowinki, niedorzeczne rozprawy, trochę polityki i dużo obmowy; mówiono nawet o nowych książkach. „Czy czytał kto z państwa, rzekł labuś, romans imć Gauchat[38], doktora teologii? — Owszem, odparł jeden z biesiadników, ale nie mogłem go dokończyć. Mnóstwo mamy niedorzecznych gryzmołów, ale wszystkie razem nie dają wyobrażenia o bredniach pana Gauchat, doktora teologii. Jestem tak przesycony bezmiarem ohydnych książek który zalewa nas codziennie, że wolałem zabrać się do poniterki przy faraonie. — A cóż powiecie na Mięszaniny archidyakona Trublet[39]? rzekł księżyk. — Och, rzekła pani de Parolignac, cóż za śmiertelna nuda! jak on bystro roztrząsa rzeczy wszystkiem wiadome! jak ciężko rozprawia o tem co nie jest warte ani lekkiej wzmianki! jak, bez cienia dowcipu, przywłaszcza sobie dowcip drugich! jak psuje wszystko co łupi z innych! coż za obrzydliwość, ale nie złapie mnie już więcej; wystarczy przeczytać parę stronic tego miłego archidyakona“.
Był przy stole człowiek uczony i pełen smaku, który potwierdzał wszystko co mówiła margrabina. Rozmowa zeszła na tragedye; dama zapytała, dlaczego istnieją tragedye, które grywa się niekiedy, a których niepodobna przeczytać. Znawca wytłómaczył jej bardzo zręcznie, że sztuka może budzić pewne zaciekawienie a nie posiadać żadnej wartości; wykazał, w zwięzłych słowach, że niedość jest powtórzyć jedną z owych pospolitych sytuacyi, które spotyka się w każdym romansie i które zawsze przykuwają widzów, ale że trzeba być oryginalnym bez dziwactwa, często wzniosłym, zawsze naturalnym, znać serce ludzkie i umieć mówić jego głosem; być wielkim poetą, tak wszelako aby nigdy żaden z bohaterów sztuki sam nie zdał się poetą; znać doskonale język, władać nim czysto, harmonijnie, tak aby nigdy rym nie bogacił się kosztem treści. „Ktokolwiek, dodał, nie przestrzega wszystkich tych prawideł, może zyskać poklask w teatrze jedną lub drugą tragedyą, ale nigdy nie będzie liczony w poczet wielkich pisarzy. Bardzo mało mamy dobrych tragedyj: jedne to dyalogowane idylle, dobrze napisane i gładko rymowane; drugie, usypiające rozprawy polityczne, albo też niecierpliwiące gadulstwo; inne, majaki obłąkańca, o barbarzyńskim stylu, z wątkiem rwącym się co chwila, długie apostrofy do bogów ponieważ autor nie umie mówić do ludzi, fałszywe maksymy, napuszone komunały“.
Kandyd wysłuchał tych uwag z nabożeństwem i powziął wielki szacunek dla mowcy; że zaś margrabina raczyła go posadzić koło siebie, nachylił się nieco i odważył się spytać, kto jest ten człowiek wygłaszający tak światłe zdania. „To uczony, rzekła dama; nie grywa w karty, ale labuś przyprowadza go niekiedy na wieczerzę. Zna się wyśmienicie na teatrze i na książkach; napisał sam tragedyę którą wygwizdano, i książkę, która rozeszła się w jednym egzemplarzu, ofiarowanym mi przez autora. — Wielki człowiek! rzekł Kandyd, to drugi Pangloss“.
Zaczem, obracając się ku niemu, rzekł: „Jest pan zapewne zdania, że wszystko idzie jak najlepiej w świecie fizycznym i moralnym, i że nic nie mogłoby się dziać inaczej? — Ja? odparł uczony, ani odrobinę; uważam iż wszystko idzie u nas na opak; nikt nie zna ani swojej rangi ani stanowiska, nie wie ani co czyni ani co powinien czynić. Z wyjątkiem kolacyi które bywają dość wesołe i w czasie których panuje jakaś harmonia, resztę czasu trawi się na niedorzecznych kłótniach: jansenistów przeciw molinistom, sądowników przeciw klechom, literatów przeciw literatom, dworaków przeciw dworakom, finansistów przeciw ludowi, mężów przeciw żonom, krewnych przeciw krewnym; jedna ustawiczna wojna“.
Kandyd odpowiedział: »Widziałem gorsze rzeczy; ale pewien mędrzec, którego, na nieszczęście, potem powieszono, pouczył mnie, że to wszystko jest właśnie doskonale: to są cienie na pięknym obrazie. — Pański wisielec kpił sobie chyba z ludzi, rzekł Marcin; te jego cienie, to ohydne plamy. — To ludzie robią te plamy, rzekł Kandyd, i nie mogą inaczej. — Zatem, to nie ich wina“, rzekł Marcin. Gracze, nie rozumiejący przeważnie nic z tego języka, pili; Marcin zapuścił się w dysputę z uczonym, Kandyd zaś opowiedział pani domu to i owo ze swych przygód.
Po wieczerzy, margrabina zaprowadziła Kandyda do buduaru i posadziła na kanapie. „I cóż! rzekła, ciągle zatem kochasz bez opamiętania pannę Kunegundę von Thunder-ten-tronckh? — Tak, pani“, odparł Kandyd. Margrabina rzekła z tkliwym uśmiechem: „Odpowiadasz jak galant z Westfalii; Francuz powiedziałby: Prawda, kochałem pannę Kunegundę; ale, widząc ciebie, pani, lękam się że już jej nie kocham. — Ach, pani, odparł Kandyd, odpowiem jak zechcesz. — Twoja miłość dla niej, rzekła margrabina, obudziła się gdyś jej podnosił chusteczkę: otóż, pozwalam abyś mi podniósł podwiązkę. — Z całego serca“, rzekł Kandyd; i tak uczynił. „A teraz, zapnij mi ją“, rzekła dama; Kandyd znów był posłuszny. „Widzisz, młodzieńcze, rzekła dama, jesteś tutaj obcy; paryskim wielbicielom każę niekiedy wzdychać przez dwa tygodnie, ale tobie gotowam uledz zaraz pierwszej nocy, trzebaż bowiem okazać gościnność młodzieńcowi przybyłemu z Westfalii“. Tu, piękna dama, spostrzegłszy dwa olbrzymie dyamenty na rękach młodego cudzoziemca, zaczęła wychwalać je tak szczerze, że, niebawem, z palców Kandyda przeszły na palce margrabiny.
Wracając do domu z labusiem, Kandyd odczuwał niejakie wyrzuty, iż sprzeniewierzył się pannie Kunegundzie. Labuś współczuł z jego troską: zbyt skąpo bowiem przypuszczono go do udziału w pięćdziesięciu tysiącach zostawionych przez Kandyda na zielonym stoliku i w wartości dwóch brylantów, wpół danych, wpół wymuszonych. Miał najszczerszy zamiar wyzyskać, ile się da, tę cenną znajomość. Raz po razu zagadywał Kandyda o pannę Kunegundę; Kandyd zwierzył mu się, że, skoro ją ujrzy w Wenecyi, nieomieszka błagać o przebaczenie za swą niewierność.
Frant rozwijał coraz więcej grzeczności i nadskakiwań, okazując serdeczne zainteresowanie dla wszystkiego co Kandyd mówi, czyni, zamierza.
„Zatem, drogi panie, rzekł, masz się spotkać w Wenecyi ze swą ukochaną? — Tak, odparł Kandyd, dołożę wszelkich starań aby odszukać pannę Kunegundę“. Zaczem, porwany przyjemnością mówienia o tem co kochał, opowiedział, wedle zwyczaju, część swoich przygód z dostojną Westfalką.
— Sądzę; rzekł labuś, że panna Kunegunda musi błyszczyć nieporównanym dowcipem i że pisze czarujące listy. — Niestety! nie wiem, odparł Kandyd; wyobraź pan sobie, iż, gdy mnie wypędzono z zamku za naszą miłość, nie miałem sposobu nawiązania korespondencyi. Wkrótce później dowiedziałem się że zginęła; następnie odnalazłem ją i straciłem znowu. Obecnie, wysłałem do niej o dwa tysiące pięćset mil umyślnego posłańca, i oczekuję jego powrotu“.
Księżyk słuchał uważnie i zadumał się nieco. Niebawem, pożegnał się z cudzoziemcami, wyściskawszy ich czule. Nazajutrz, wczesnym rankiem, Kandyd otrzymał list, skreślony w tych słowach:
„Drogi mój panie i kochanku, od tygodnia leżę chora w tem mieście; dowiaduję się że i ty tu bawisz. Pomknęłabym w twoje ramiona, gdybym się mogła ruszać. Dowiedziałam się w Bordeaux o twoim przejeździe, zostawiłam tam wiernego Kakambę i starą, którzy niebawem podążą tu za mną. Gubernator Buenos-Aires zabrał mi wszystko; ale zostaje mi twoje serce. Przybywaj; obecność twoja wróci mi życie, lub też zabije mnie z rozkoszy“.
Ten uroczy list, spadający tak niespodzianie, napełnił Kandyda nieopisaną radością; równocześnie, choroba drogiej Kunegundy zasmuciła go głęboko. Szarpany temi dwoma uczuciami, bierze wszystko złoto i dyamenty i każe się prowadzić, wraz z Marcinem, do wskazanej w liście gospody. Wchodzi, drżąc ze wzruszenia; serce mu bije, głos trzęsie się od łkania; chce rozsunąć zasłony; chce wołać o światło. „Nie waż się pan, mówi garderobiana; światło ją zabija“. To mówiąc, co żywo zaciąga firanki. „Droga Kunegundo, rzekł Kandyd płacząc, jak się miewasz? jeżeli mnie nie możesz widzieć, przemów przynajmniej. — Nie może mówić“, odparła pokojówka. Wówczas, dama wysuwa z łóżka utoczoną rączkę, którą Kandyd długo skrapia łzami, i którą napełnia następnie garścią dyamentów, zostawiając równocześnie woreczek złota na fotelu.
Wpośród tych uniesień, zjawia się sierżant policyi, w towarzystwie znanego nam labusia, oraz oddziału straży. „To są, rzecze, owi podejrzani cudzoziemcy“. Każe natychmiast ująć obu, i rozkazuje swym zuchom aby ich powlekli do więzienia. „Nie tak obchodzą się z podróżnymi w Eldorado, rzekł Kandyd. — Jestem bardziej manichejczykiem niż kiedykolwiek, rzekł Marcin. — Ależ panie, dokąd pan nas prowadzi? spytał Kandyd. — Do dziury“, odparł sierżant.
Marcin, odzyskawszy zimną krew, osądził, iż dama odgrywająca rolę Kunegundy była hultajką; labuś hultajem, który, w najkrótszej drodze, skorzystał z naiwności Kandyda; sierżant zaś trzecim hultajem, którego z łatwością można się będzie pozbyć.
Woląc nie udawać się pod opiekę trybunałów, Kandyd, oświecony radą przyjaciela, i zresztą wciąż dyszący niecierpliwością oglądania prawdziwej Kunegundy, ofiaruje sierżantowi trzy małe dyamenty, każdy wartości około trzech tysięcy pistolów. „Och, panie, rzekł stróż bezpieczeństwa, gdybyś nawet popełnił wszystkie możliwe zbrodnie, jesteś dla mnie najuczciwszym człowiekiem w świecie; trzy dyamenty! każdy po trzy tysiące pistolów! Panie! dałbym się zabić za pana, zamiast pana prowadzić do więzienia. Aresztują wszystkich cudzoziemców, ale zdaj się pan na mnie, mam brata w Dieppe, w Normandyi; doprowadzę tam panów, a jeżeli macie jeszcze jaki dyamencik na zbyciu, będzie miał o was pieczę jak o mnie samego.
— Dlaczegoż-to aresztują wszystkich cudzoziemców?“ spytał Kandyd. Labuś odpowiedział: „Dlatego, że jakiemuś włóczykijowi rodem z Atrebacyi[40] nagadano bredni: to popchnęło go do ojcobójstwa, nie takiego jak w 1610, w maju, ale jak w 1594[41] w grudniu; takiego, jakie, w różnych latach i miesiącach, popełniali i inni urwipołcie, którzy również nasłuchali się bredni“.
Zaczem, sierżant wytłumaczył o co chodzi. „Och! potwory! zawołał Kandyd; jakto! takie okropności w narodzie który bez przerwy tańczy i śpiewa? Corychlej trzeba nam opuścić ziemię, w której małpy drażnią tygrysów! W moim kraju widziałem niedźwiedzi; ludzi widziałem tylko w Dorado. Na miłość Boga, mości sierżancie, zawieź mnie do Wenecyi, gdzie mam oczekiwać panny Kunegundy. — Mogę pana zawieźć jedynie do Normandyi“, rzekł policyant. Natychmiast każe mu zdjąć kajdany, powiada iż się omylił, odprawia strażników, wiezie Kandyda i Marcina do Dieppe i powierza ich pieczy brata. Stał tam właśnie pod żaglem okręcik holenderski. Normandczyk, który, dzięki trzem dalszym dyamentom, okazał się człowiekiem najuczynniejszym w świecie, wsadza Kandyda i jego służbę na okręt, odpływający do Portsmouth w Anglii. Nie była to droga do Wenecyi; ale Kandyd miał uczucie iż wyzwolono go z piekła; zresztą, miał zamiar podążyć do Wenecyi przy najbliższej sposobności.
„Och, Panglossie! Panglossie! Och, Marcinie! Marcinie! Och, droga Kunegundo! czemże jest ten świat? powiadał Kandyd, stojąc na pokładzie. — Czemś bardzo niedorzecznem i bardzo ohydnem, odpowiadał Marcin. — Znasz Anglię; czy ludzie są tam równie pomyleni jak we Francyi? — To znowuż inny rodzaj szaleństwa, rzekł Marcin. Wiesz, że te dwa narody są z sobą w wojnie[42] o parę morgów śniegu gdzieś wpodle Kanady, i że wydają na tę wojnę o wiele więcej niż cała Kanada warta. Określić szczegółowo, czy w jakimś kraju więcej jest kandydatów do kaftana bezpieczeństwa niżeli w drugim, na to moja słaba wiedza nie pozwala; wiem tylko, że, naogół, ludzie, których mamy niebawem oglądać, są wielce żółciowi“.
Tak rozmawiając, przybili do Portsmouth; mnogość ludu cisnęła się na wybrzeżu i przyglądała się z zajęciem dość otyłemu człeczynie[43], który klęczał z zawiązanemi oczami na pokładzie jednego z okrętów. Czterech żołnierzy, ustawionych naprzeciw nieboraka, wpakowało mu, z największym spokojem, każdy po trzy kule w głowę; poczem, całe zgromadzenie rozeszło się wielce zadowolone. „Cóż to znowu znaczy? rzekł Kandyd; co za demon sprawuje wszędy swe władztwo?“ Zapytał, kim był ów grubas, którego zgładzono właśnie w sposób tak ceremonialny. „To pewien admirał, odpowiedziano mu. — I za cóż zabito tego admirała? — Dlatego, objaśniono go, że on nie zabił dosyć ludzi: wydał bitwę admirałowi francuskiemu; otóż, osądzono, iż niedosyć się doń zbliżył. — Ależ, rzekł Kandyd, admirał francuski musiał być równie daleko od angielskiego, jak ten od niego? — Zapewne, odpowiedziano, ale w tym kraju uważają, iż dobrze jest, od czasu do czasu, uśmiercić admirała aby zachęcić innych“.
Kandyd był tak oszołomiony i zgorszony, że nie chciał nawet wysiąść na ląd; ułożył się z właścicielem statku (choćby go nawet miał okraść, jak ów w Surinam), aby go zawiózł bez zwłoki do Wenecyi.
W ciągu dwóch dni okręt był gotów do drogi. Przemknęli wzdłuż wybrzeży Francyi, minęli Lizbonę na której widok Kandyd zadrżał, wreszcie dotarli do Wenecyi. „Bogu chwała! rzekł Kandyd ściskając Marcina, mam nadzieję iż w tem mieście ujrzę piękną Kunegundę. Ufam Kakambie, jak samemu sobie. Wszystko jest dobre, wszystko idzie dobrze, wszystko idzie najlepiej jak tylko być może“.
Znalazłszy się w Wenecyi, Kandyd kazał szukać Kakamby w gospodach, kawiarniach, zamtuzach, i nie znalazł. Co dnia posyłał do portu na spotkanie wszystkich lądujących okrętów i szalup: żadnej wiadomości. „Jakto! mówił do Marcina, ja miałem czas przebyć drogę z Surinam do Bordeaux, dotrzeć z Bordeaux do Paryża, z Paryża do Dieppe, z Dieppe do Portsmouth, objechać Hiszpanię i Portugalię, całe morze śródziemne, spędzić kilka miesięcy w Wenecyi; a pięknej Kunegundy niema jeszcze! Zamiast niej, spotkałem jedynie paryską łajdaczkę i perygordzkiego labusia! Kunegunda nie żyje, to pewna; nie pozostaje mi nic jak też umrzeć. Ach, lepiej było zostać w rajskiem Dorado, niż wracać do tej przeklętej Europy. Jakąż ty masz słuszność, drogi Marcinie! wszystko jest jeno złudą i utrapieniem ducha“.
Popadł w czarną melancholię, nie brał żadnego udziału w operze alla moda; ani w innych uciechach karnawału; ni jedna z miejscowych piękności nie obudziła w nim pokusy. Marcin rzekł: „Jesteś, w istocie, bardzo naiwny, aby sobie wyobrazić, iż sługa-metys, mając parę milionów w kieszeni, pójdzie ci szukać kochanki gdzieś na końcu świata i przywiezie do Wenecyi. Jeśli ją znajdzie, zatrzyma dla siebie; jeśli nie znajdzie, weźmie sobie inną; radzę ci zapomnieć żeś miał kiedy sługę Kakambę i ukochaną Kunegundę“. Słowa Marcina nie były pocieszające. Melancholia Kandyda wzmogła się, Marcin zaś nie ustawał w wykazywaniu iż cnota i szczęście na ziemi są rzadkie, wyjąwszy może Eldorado, dokąd nikt nie może się dostać.
Rozprawiając o tej ważnej materyi i oczekując Kunegundy, Kandyd spostrzegł na placu św. Marka, młodego teatyna, prowadzącego się pod ramię z dziewuszką. Zakonnik zdawał się rumiany, pulchny i krzepki; oczy miał błyszczące, wejrzenie pewne siebie, wyniosłą minę, dumną postawę. Dziewczyna była bardzo ładna; podśpiewywała sobie, spoglądała miłośnie na teatyna, i, od czasu do czasu, szczypała go w pulchne policzki. „Przyznaj choć, rzekł Kandyd, że ta para jest szczęśliwa. Aż dotąd, na całej zamieszkałej ziemi, z wyjątkiem Eldorado, widziałem jedynie nieszczęśliwych; ale założę się, że ta dziewucha i teatyn, to para istot doskonale zadowolonych z losu. — Założę się że nie, rzekł Marcin. — Najlepiej zaprośmy ich na obiad, rzekł Kandyd; zobaczysz czy się mylę“.
Przystępuje do nich, pozdrawia wielce uprzejmie i prosi aby zechcieli spożyć z nim talerz makaronu, lombardzką kuropatwę, jaja z truflami, jak również wychylić szklaneczkę Montepulciano, lacrima Christi, cypryjskiego i Samos. Panienka zarumieniła się, teatyn przyjął zaproszenie; zaczem, dziewczyna udała się za nim, spoglądając na Kandyda zdziwionym i pomięszanym wzrokiem, ba nawet ze łzami w oczach. Zaledwie weszła do izby, rzekła: „Jakto! pan Kandyd nie poznaje już Pakity?“ Na te słowa, Kandyd, który, aż do tej chwili, nie przyjrzał się jej uważnie, ponieważ w myśli miał jedynie Kunegundę, wykrzyknął: „Co! biedne dziecko, więc to ty!, ty, która wpędziłaś doktora Panglossa w piękny stan, w którym go oglądałem?
— Niestety, panie, to ja, ta sama, odparła Pakita; widzę że pan wie o wszystkiem. Słyszałam o straszliwych nieszczęściach, jakie spadły na cały dom pani baronowej i pięknej Kunegundy. Przysięgam panu, że moje losy były niemniej smutne. Wówczas kiedy mnie pan znałeś, byłam bardzo niewinna. Franciszkanin, który był moim spowiednikiem, uwiódł mnie z łatwością. Skutki okazały się straszne; musiałam opuścić zamek w krótki czas po owem zajściu, w którem pan baron wypędził pana z domu zapomocą nogi wymierzonej w pośladki. Gdyby pewien znakomity lekarz nie ulitował się nademną, byłoby po mnie. Przez jakiś czas, przez wdzięczność, byłam kochanką tego lekarza. Żona, zazdrosna do szaleństwa, biła mnie co dnia bez litości: istna furya. Ów lekarz był potworem brzydoty, a ja najnieszczęśliwszą istotą pod słońcem: znosić nieustanne bicie dla człowieka którego się nie kocha! Wiadomo panu, jak niebezpiecznem jest dla kobiety o przykrym charakterze być żoną lekarza. Ten, doprowadzony do rozpaczy breweryami żony, pewnego dnia, pragnąc ją wyleczyć z małego kataru, dał jej lekarstwo tak skuteczne, że, w ciągu dwóch godzin, umarła w straszliwych konwulsyach. Krewni nieboszczki wytoczyli mężowi proces; wolał wziąć nogi za pas; w jego miejsce mnie wtrącono do więzienia. Niewinność nie byłaby mnie ocaliła, gdyby mi nie pomógł nieszpetny buziaczek. Sędzia uwolnił mnie, pod warunkiem że będzie następcą lekarza. Niebawem, wygryziona z domu przez rywalkę, znalazłam się bez żadnego wynagrodzenia, na ulicy, zmuszona dalej prowadzić ohydne rzemiosło, które wam, mężczyznom, wydaje się tak rozkoszne, a które dla nas jest jeno otchłanią nędzy. Udałam się w tym celu do Wenecyi. Och, panie, jeżeli możesz sobie wyobrazić co to znaczy musieć, bez różnicy, pieścić starego kupca, adwokata, mnicha, gondoliera, księdza; być wystawioną na wszystkie zniewagi, wszystkie bezeceństwa; być często zmuszoną pożyczać spodnicę, aby ją zdejmować dla mężczyzny do którego czuje się wstręt; patrzeć jak jeden kradnie to co się zarobiło od drugiego; być bez ustanku łupioną, okładaną haraczem przez służbę policyjną i mieć, jako jedyną przyszłość, ohydną starość, szpital i śmietnik, oceniłbyś pan, że jestem jedną z najnieszczęśliwszych istot na świecie“.
Tak otwierała Pakita serce przed dobrym Kandydem, w alkierzu, w przytomności Marcina, który powiadał: „Widzisz, że już wygrałem połowę zakładu“.
Brat Żyrofla został tymczasem w jadalni i popijał sobie, czekając aż podadzą obiad. „Ależ, rzekł Kandyd do Pakity, wydawałaś się tak wesoła, tak zadowolona kiedy cię spotkałem, śpiewałaś, pieściłaś tego mnicha z tak szczerego serca; zdawałaś się równie szczęśliwą jak twierdzisz że jesteś strapioną. — Ach, panie, rzekła Pakita, to także jedna z niedoli rzemiosła. Wczoraj okradł mnie i wybił oficer; dziś muszę udawać wesołość, aby się przychlebić mnichowi“.
Kandyd nie żądał więcej; przyznał że Marcin ma słuszność. Siedli wszyscy czworo do stołu; obiad płynął wcale uciesznie, i, pod koniec, biesiadnicy gwarzyli z sobą dość poufnie. „Mój ojcze, rzekł Kandyd do mnicha, zdajesz się cieszyć losem którego cały świat może ci pozazdrościć; samo zdrowie tryska z twojej twarzy, fizyognomia zwiastuje szczęście; masz oto, dla uciechy, bardzo ładną dziewczynę i wydajesz się wcale rad ze swego teatyńskiego stanu.
— Dalibóg, drogi panie, rzekł brat Żyrofla, życzyłbym aby wszyscy teatyni spoczywali na dnie morza. Po sto razy miałem pokusę podłożyć ogień pod klasztor, a samemu iść ochrzcić się na Turka. Rodzice zmusili mnie, w piętnastym roku, abym włożył tę nienawistną suknię, iżby mogli zostawić większy majątek przeklętemu starszemu bratu, niechaj go Bóg zatraci! Zazdrość, niezgoda, wściekłość, oto co mieszka w klasztorach. Prawda, że człowiek odwali co dnia parę lichych kazań za te marne trochę grosza, z którego przeor odkrada połowę a reszta idzie na dziewczęta: ale, kiedy wracam wieczorem do klasztoru, miałbym ochotę roztrzaskać sobie głowę o mury dormitoryum; a ręczę panu, że wszyscy moi współbracia myślą tak samo“.
Tu Marcin, zwracając się do Kandyda ze zwykłą zimną krwią, rzekł: “I cóż, czy nie wygrałem?“ Kandyd dał dwa tysiące piastrów Pakicie, a tysiąc teatynowi. „Ręczę ci, rzekł, że z tem będą szczęśliwi. — Nie przypuszczam, rzekł Marcin; być może, zapomocą swoich piastrów, uczynisz ich jeszcze o wiele nieszczęśliwszymi. — Będzie co będzie, odparł Kandyd; ale jedna rzecz mnie pociesza: widzę iż często zdarza się spotkać w życiu ludzi, których nie miało się nadziei spotkać nigdy; skorom odnalazł czerwonego barana i Pakitę, odnajdę może również i Kunegundę. — Życzę, rzekł Marcin, aby kiedyś mogła ci dać szczęście, ale wątpię o tem silnie. — Twardy jesteś, rzekł Kandyd. — Znam życie, odparł Marcin.
— Ale spojrz na tych gondolierów, rzekł Kandyd; czyż nie śpiewają bezustanku? — Nie widzisz ich w domu, w otoczeniu żony i pędraków, odparł Marcin. Doża ma swoje utrapienia, gondolier swoje. — Prawda, iż, wszystko razem wziąwszy, los gondoliera lepszy jest od losu doży; ale różnica wydaje mi się tak nieznaczna, iż nie warto się nad nią zastanawiać.
— Mówią, rzekł Kandyd, o senatorze Prokurancie, który mieszka w pięknym pałacu na Brenta i przyjmuje dość chętnie cudzoziemców. Powiadają, że to jest człowiek, który nigdy nie miał zmartwień, — Chciałbym widzieć to rzadkie zjawisko, rzekł Marcin“. Zaczem Kandyd kazał poprosić pana Prokuranta o pozwolenie odwiedzenia go nazajutrz.
Kandyd i Marcin udali się w gondoli na Brentę i przybyli do pałacu szlachetnego Prokuranta. Ogród był rozległy i strojny pięknymi marmurowymi posągami; pałac budowany ozdobną architekturą. Pan domu, człowiek sześćdziesięcioletni, bardzo bogaty, przyjął ciekawskich nader grzecznie, ale bez zbytniej skwapliwości, co zbiło z tropu Kandyda, a dość przypadło do smaku Marcinowi.
Najpierw, ładne i schludnie odziane dziewczęta podały pienistą czekoladę. Kandyd nie mógł się wstrzymać od oddania pochwały ich urodzie, wdziękowi i zwinności. „Tak, wcale niezłe, rzekł senator; biorę je niekiedy do łóżka; przesycony jestem bowiem damami wielkiego świata, ich zalotnością, zazdrościami, sprzeczkami, humorami, małostkami, ich pychą, błazeństwem, oraz sonetami jakie trzeba dla nich układać lub zamawiać; ale, z tem wszystkiem, te małe też zaczynają nudzić mnie już mocno“.
Po śniadaniu, Kandyd, przechadzając się w długiej galeryi, zdumiał się pięknością obrazów. Zapytał, czyjego pędzla są te dwa które miał przed sobą. „Rafaela, odparł senator; kupiłem je bardzo drogo, przez próżność, już będzie kilka lat. Powiadają, że to najpiękniejsze w całych Włoszech, ale mnie nie podobają się zgoła: barwy zciemniałe, postacie niedość plastyczne i niedość wydobyte z płótna, draperye niepodobne do żywej materyi: słowem, cobądźby kto mówił, nie widzę tu prawdziwego naśladowania natury. Lubiłbym obraz jeno wówczas, gdyby mi dawał zupełne złudzenie: ale niema takich. Mam wiele obrazów, ale nie patrzę na nie“.
Czekając na obiad, Prokurant zarządził koncert. Muzyka zdała się Kandydowi czarującą. „Ten hałas, rzekł Prokurant, może bawić pół godziny; ale, jeśli trwa dłużej, męczy, mimo że nikt nie ośmiela się tego przyznać. Muzyka jest dziś jedynie sztuką wykonywania rzeczy trudnych, a to co jest tylko trudne, nie może się podobać na dłuższą metę.
„Wolałbym może raczej operę, gdyby nie to iż uczyniono z niej monstrum, które mnie wstrętem przejmuje. Niech tam kto inny chodzi oglądać liche tragedye podłożone pod muzykę, gdzie sceny sklecone są jedynie po to, aby sprowadzić bardzo niezdarnie parę śmiesznych aryjek, których znów celem jest uwydatnić sprawność gardzieli śpiewaków; niechaj kto chce, albo kto może, omdlewa z rozkoszy, patrząc jak kapłon jakiś wyciąga rolę Cezara lub Katona, plącząc się niezgrabnie po scenie; co do mnie, oddawna już wyrzekłem się tych lichot które tworzą dziś chlubę Italii, i które monarchowie opłacają tak drogo“. Kandyd spierał się nieco, ale z umiarkowaniem. Marcin dzielił w zupełności zdanie senatora.
Siedli tedy do stołu, zaś, po wybornym obiedzie, przeszli do biblioteki. Widząc wspaniale oprawnego Homera, Kandyd pochwalił Jego Dostojność za dobry gust. „Oto, rzekł, książka, która stanowiła rozkosz wielkiego Panglossa, najtęższego filozofa z całych Niemiec. — Ja tam nie znajduję w niej żadnej rozkoszy, rzekł zimno Prokurant. Niegdyś wmówiono we mnie, że, czytając ją, doznaję przyjemności; ale to ustawiczne powtarzanie bitew podobnych do siebie jak dwie krople wody; ci bogowie, którzy szamocą się ciągle nie mogąc się zdobyć na nic rozstrzygającego; ta Helena, będąca przedmiotem wojny, a zaledwie odgrywająca w akcyi jakąś rolę; ta Troja, którą wiecznie się oblega, a nigdy zdobyć nie może, wszystko to przyprawia mnie dziś o śmiertelną nudę. Pytałem niekiedy uczonych, czy równie jak ja nudzą się przy tej lekturze: wszyscy ludzie szczerzy wyznali mi że książka wypada im z rąk od senności, ale że trzeba ją zawsze mieć w bibliotece jako pomnik starożytności, coś jak owe zardzewiałe medale, niezdatne już służyć za obiegową monetę“.
— Wasza Dostojność nie myśli tegoż samego o Wergilim? zapytał Kandyd. — Przyznaję, odparł Prokurant, że druga, czwarta i szósta księga Eneidy są wyborne; ale, co się tyczy nabożnego Eneasza, i silnego Kloanta, i przyjaciela Achata, i małego Askaniusza, i niedołężnego króla Latyna, i mieszczki Amaty i nudnej Lawinii, nie wyobrażam sobie aby mogło istnieć coś bardziej zimnego i niesmacznego. Wolę raczej Tassa albo owe klituś bajduś Aryosta.
— A mógłbym zapytać, rzekł Kandyd, czy nie znajdujesz wielkiej przyjemności w czytaniu Horacego? — Są tam, rzekł Prokurant, maksymy, z których człowiek żyjący w świecie może wyciągnąć pewne korzyści, i, które, ściśnięte w jędrny rytm wiersza, łatwiej wbijają się w pamięć; ale mało mnie obchodzi jego podróż do Brindisi, i opis lichego obiadu, i ordynarna kłótnia między jakimś tam Pupilusem, którego słowa, jak mówi, pełne były plugastwa, a drugim, którego słowa pełne były octu[44]. Z najwyższym jeno wstrętem przebrnąłem przez jego grubijańskie wiersze przeciw starym babom i czarownicom; nie widzę też, co w tem jest tak pięknego, aby mówić swemu przyjacielowi Mecenasowi, że, skoro ów raczy go postawić w rzędzie poetów lirycznych, uderzy o gwiazdy wyniosłem czołem. Głupcy podziwiają wszystko u autora z reputacyą. Ja czytam jeno dla siebie; lubię jedynie to, co mnie trafia do smaku“. Kandyd, którego przyuczono o niczem nie sądzić z samego siebie, wielce zdumiewał się tem co słyszy; Marcinowi natomiast wydał się ten sposób myślenia wcale roztropny.
„Oho, widzę Cycerona, rzekł Kandyd; co się tyczy tego wielkiego człowieka, sądzę iż odczytywanie go nigdy pana nie znuży. — Bo też nie czytam go nigdy, odparł Wenecyanin. Co mnie obchodzi, czy on bronił Rabiryusza czy też Kluencyusza? Dość mam procesów które sam sądzę. Bardziej już odpowiadałyby mi jego dzieła filozoficzne; ale, skoro spostrzegłem iż wątpi o wszystkiem, doszedłem do wniosku że wiem zupełnie tyle co on, i że nie trzeba mi niczyjej pomocy aby być ignorantem.
— A, oto ośmdziesiąt tomów zbiorów Akademii Nauk, wykrzyknął Marcin; może tam będzie coś dobrego. — Byłoby może, odparł Prokurant, gdyby który z autorów tych bajek wynalazł bodaj sposób fabrykowania szpilek; ale to wszystko jedynie czcze systemy, ani jednej rzeczy pożytecznej.
— Cóż za obfitość sztuk teatralnych! rzekł Kandyd: włoskie, hiszpańskie, francuzkie! — Tak, rzekł senator; trzy tysiące, w tem ani tuzina dobrych. Co się tyczy zbiorów kazań, które, ściśnięte razem, nie warte są jednej stronicy z Seneki, oraz wszystkich tych grubych dzieł teologicznych, domyślacie się łatwo że ich nie otwieram; ani ja, ani nikt“.
Marcin zauważył półki z dziełami angielskiemi. „Sądzę, rzekł, że mieszkaniec republiki musi sobie podobać w większości tych dzieł, pisanych z taką swobodą. — Tak, odparł Prokurant, pięknie jest pisać to co się myśli; to przywilej człowieka. W całej Italii pisze się tylko to, czego się nie myśli; mieszkańcy ojczyzny Cezarów i Antoniuszów, nie śmią powziąć jednej myśli bez zezwolenia jakobińskiego kaptura. Podobałaby mi się swoboda jaką natchnione są dzieła geniuszów Anglii, gdyby namiętność partyjna nie psuła wszystkiego co jest godnego szacunku w tej cennej swobodzie“.
Kandyd, spostrzegłszy dzieła Miltona, zapytał gospodarza czy nie uważa tego autora za wielkiego człowieka. „Kogo? rzekł Prokurant; tego barbarzyńcę, który, do pierwszego rozdziału Genezy, spisał komentarz bez końca w dziesięciu księgach chropawych wierszy? grubego naśladowcę Greków, który zniekształca dzieło stworzenia, i który, podczas gdy Mojżesz przedstawia Istotę wieczną wyprowadzającą świat ze Słowa, on każe Mesyaszowi szukać w szafie niebieskiej wielkiego kompasu aby wykreślić swe dzieło? Ja miałbym cenić tego, który zepsuł piekło i dyabła Tassa; który przebiera Lucypera to za ropuchę, to za pygmeja; każe mu wałkować po sto razy te same rozprawy; dysputować o teologii; który, naśladując z całą powagą zabawny wymysł z bronią palną Aryosta, każe dyabłom strzelać do nieba z armaty? Ani ja, ani nikt w całych Włoszech nie zdołał zasmakować w tych ponurych bredniach. Małżeństwo Grzechu i Śmierci, oraz te jaszczurki które rodzi grzech, przyprawiają o wymioty każdego człowieka o bodaj trochę wybredniejszym smaku; długi zaś opis szpitala może bawić chyba grabarzy. Ten ciemny, wymęczony i niesmaczny poemat przyjęto ze wzgardą zaraz przy urodzeniu; ja patrzę nań dziś tak, jak nań patrzali współcześni w jego ojczyźnie. Zresztą, mówię co myślę, i nie stoję bynajmniej o to, aby inni myśleli jak ja“. Kandyd z przykrością słuchał tych wywodów: miał cześć dla Homera, a dosyć cenił Miltona. „Ach, szepnął do Marcina, obawiam się bardzo, iż ten człowiek musi mieć w ostatecznej pogardzie naszych niemieckich poetów. — Nie byłoby nieszczęścia, rzekł Marcin. — Och, cóż za niepospolity człowiek, szeptał Kandyd sam do siebie, cóż za wielki geniusz ten Prokurant! nic nie może mu trafić do smaku!“
Odbywszy tak potrosze przegląd wszystkich książek, zeszli do ogrodu. Kandyd zaczął wysławiać jego powaby. „Nie wyobrażam sobie nic w równie złym smaku jak te fidrygałki, rzekł gospodarz; ale, od jutra, mam zamiar kazać wytyczyć ogród szlachetniejszego rysunku“.
Skoro podróżni pożegnali Ekscelencyę, Kandyd rzekł do Marcina: „Musisz chyba przyznać, że to jest najszczęśliwszy ze wszystkich ludzi, jest bowiem wyższy ponad wszystko co posiada. — Czyż nie widzisz, odparł Marcin, że on zmierżony jest wszystkiem co posiada? Dawno już temu powiedział Platon, że nie są najlepsze te żołądki, które zwracają wszelki pokarm. — Ale, rzekł Kandyd, czy to nie jest przyjemnie wszystko krytykować, widzieć braki tam, gdzie inni ludzie mniemają widzieć piękności? — To znaczy, że przyjemnie jest nie odczuwać przyjemności? — Ha! rzekł Kandyd, w takim razie, jedynym szczęśliwym będę ja, skoro ujrzę pannę Kunegundę. — Dobrze jest nie tracić do końca nadziei“, odparł Marcin.
Tymczasem dnie, tygodnie mijały; Kakambo nie wracał, Kandyd zaś tak był pogrążony w swej boleści, iż nie zauważył zgoła, że Pakita i brat Żyrofla nie przyszli mu nawet podziękować.
Jednego dnia, kiedy Kandyd, w towarzystwie Marcina, miał zasiąść do stołu z cudzoziemcami zamieszkałymi w gospodzie, jakiś człowiek z twarzą koloru sadzy przystąpił doń z tyłu, i, biorąc Kandyda za ramię, rzekł: „Gotuj się pan do drogi, i to natychmiast“. Obraca się i spostrzega Kakambę. Tylko widok Kunegundy zdołałby go bardziej zdumieć i ucieszyć. Omal że nie oszalał z radości. Chwycił drogiego przyjaciela w objęcia. „Kunegunda jest tu, prawda? Gdzież ona? Prowadź mnie do niej, niech skonam z radości na jej widok. — Niema jej tu, odparł Kakambo; jest w Konstantynopolu. — Och, nieba! w Konstantynopolu! ale, gdyby nawet była w Chinach, pędzę tam; lećmy! — Pojedziemy po wieczerzy, odparł Kakambo: nie mogę rzec więcej; jestem niewolnikiem, pan mój czeka na mnie, muszę iść usłużyć mu do stołu; nie mów ani słowa, kończ wieczerzę i bądź gotowy“.
Kandyd, zdjęty równocześnie radością i bólem, uszczęśliwiony iż widzi z powrotem wiernego posłańca, zdumiony iż ogląda go niewolnikiem, pełen myśli o odzyskaniu ukochanej, ze wzruszenem sercem, z myślami pełnemi niepokoju, zasiadł do stołu wraz z Marcinem, który patrzał z zimną krwią na wszystkie te przygody, oraz z sześcioma cudzoziemcami, przybyłymi na karnawał do Wenecyi.
Kakambo, który usługiwał jednemu z nich, nachylił się, pod koniec uczty, do ucha swego chlebodawcy, i rzekł: „Najjaśniejszy panie, Wasza mość może ruszyć kiedy zechce, okręt gotów“. Rzekłszy te słowa, wyszedł. Zdumieni biesiadnicy spoglądali po sobie w milczeniu, gdy wtem drugi sługa, zbliżając się do pana, rzekł: „Najjaśniejszy panie, karoca Waszej Miłości czeka w Padwie, a łódź jest gotowa“. Pan odpowiedział skinieniem, i sługa znikł. Biesiadnicy znowuż spoglądali po sobie, a zdumienie powszechnie rosło. Trzeci sługa, podszedłszy do trzeciego pana, rzekł: „Najjaśniejszy panie, wierzaj mi, Wasza Miłość nie może tu pozostać dłużej; spieszę przygotować wszystko do odjazdu“; to rzekłszy, wyszedł.
Kandyd i Marcin nie wątpili już, że to karnawałowa maskarada. Czwarty sługa rzekł do czwartego pana: „Najjaśniejszy panie, Wasza Miłość może odjechać kiedy zechce“; i wyszedł jak tamci. Piąty rzekł toż samo piątemu panu. Aliści, szósty sługa przemówił odmiennie do szóstego pana, który siedział obok Kandyda; rzekł doń: „Dalibóg, Najjaśniejszy panie, nie chcą już nic dać na borg ani Waszej Miłości ani mnie, i mogliby nas łacno przymknąć obu tej nocy; co do mnie, dbam o swoją skórę; upadam do nóżek“.
Skoro wszyscy słudzy znikli, sześciu podróżnych, Kandyd i Marcin trwali w głębokiem milczeniu. Wreszcie, Kandyd przerwał ogólną ciszę: „Moi panowie, to, widzę, są szczególne żarty. Skąd wy wszyscy jesteście królami? co do mnie, wyznaję, że ani ja, ani mój towarzysz Marcin, nie mamy pretensyi do tronu“. Wówczas, pan Kakamby ozwał się poważnie po włosku: „To nie są wcale żarty. Nazywam się Achmet III[45]; byłem wiele lat sułtanem, zrzuciłem z tronu brata; bratanek strącił mnie z kolei z tronu; ucięto głowę moim wezyrom; kończę żywot w starym seraju. Bratanek mój, sułtan Mahmud, pozwala mi niekiedy przejechać się dla zdrowia; owóż, przybyłem spędzić karnawał w Wenecyi“.
Młody człowiek, siedzący koło Achmeta, przemówił z kolei i rzekł: „Nazywam się Iwan[46]; byłem cesarzem Wszech-Rosyi; zdetronizowano mnie w kołysce; ojca i matkę wtrącono do turmy; wychowano mnie w więzieniu; niekiedy wojno mi podróżować w towarzystwie moich stróżów; owóż, przybyłem spędzić karnawał w Wenecyi“.
Trzeci rzekł: „Jestem Karol-Edward[47], król angielski; ojciec przekazał mi prawa do królestwa; walczyłem aby je przeprzeć; wydarto serca ośmiuset moim stronnikom i wychłostano ich niemi po policzkach; wtrącono mnie do więzienia; udaję się do Rzymu, aby złożyć wizytę ojcu, zdetronizowanemu podobnie jak ja i dziadek; owóż, wstąpiłem, aby spędzić karnawał w Wenecyi“.
Wówczas, czwarty zabrał głos i rzekł: „Jestem królem polskim[48]; losy wojny pozbawiły mnie dziedzicznego państwa; ojciec mój doświadczył tych samych nieszczęść; zgodziłem się z wolą Opatrzności, podobnie jak sułtan Achmet, cesarz Iwan i król Karol-Edward, któremu niechaj Bóg da najdłuższe życie; i też przybyłem spędzić karnawał w Wenecyi“.
Piąty rzekł: „Jestem również królem polskim[49]; utraciłem królestwo dwa razy; ale Opatrzność dała mi inny posterunek, na którym uczyniłem więcej dobrego, niż wszyscy królowie Sarmatów mogli kiedykolwiek zdziałać na brzegach Wisły. I ja pogodziłem się z wolą Opatrzności i przybyłem spędzić karnawał w Wenecyi“.
Kolej przyszła na szóstego króla. „Panowie, rzekł, nie jestem tak wielkim panem jak wy, ale, ostatecznie, i ja byłem królem jak inni. Nazywam się Teodor[50]; wybrano mnie królem w Korsyce; nazywano mnie Królewską Mością, obecnie zaś ledwie raczą tytułować Szanownym panem; miałem prawo wybijania monety i, w rezultacie, nie posiadam ani szeląga; miałem dwóch sekretarzów stanu, dziś ledwie że mam służącego; zasiadałem na tronie, i oto, przez długi czas, spałem w Londynie na słomie w więzieniu; obawiam się, aby i tu mnie nie spotkał ten los, mimo że przybyłem, jak i Wasze królewskie Moście, spędzić karnawał w Wenecyi“.
Reszta królów słuchała tej mowy ze szlachetnem współczuciem. Każdy wręczył królowi Teodorowi dwadzieścia cekinów na odzież i koszule; Kandyd darował mu dyament, wartości dwóch tysięcy cekinów. „Któż to zacz, powiadali królowie, ów człowiek, który jest w stanie dać i daje w istocie sto razy tyle, co każdy z nas? Czy i pan jesteś królem? — Nie, panowie, i nie mam na to najmniejszej ochoty“.
W chwili gdy wstawano od stołu, zjawiły się w tejże gospodzie cztery Książęce Wysokości, które również straciły swoje państwa w kolejach wojennych; ale Kandyd nie zwrócił nawet uwagi na nowych przybyszów. Myślał jedynie o tem, aby pospieszyć czemprędzej do ukochanej Kunegundy, do Konstantynopola.
Wierny Kakambo wyjednał już u kapitana tureckiego, który miał odwieźć sułtana Achmeta do Konstantynopola, że weźmie Kandyda i Marcina na statek. Rozgościli się na pokładzie, uderzywszy czołem przed Jego mizernym Majestatem. Po drodze, Kandyd powiadał do Marcina: „Patrz! Otośmy wieczerzali z sześcioma królami pozbawionymi tronu! a jednemu z tych sześciu dałem nawet jałmużnę. Być może, jest na świecie wielu jeszcze monarchów bardziej nieszczęśliwych. Co do mnie, straciłem jedynie sto baranów, i spieszę w objęcia Kunegundy. Drogi Marcinie, jeszcze raz powtarzam, Pangloss miał słuszność, wszystko jest dobrze. — Życzę z serca aby tak było, rzekł Marcin. — Ale, rzekł Kandyd, trzeba przyznać, że ta ostatnia przygoda zaledwie jest do wiary! Nikt jeszcze nie widział ani słyszał, aby sześciu zdetronizowanych królów wieczerzało razem w jednej gospodzie. — Niema w tem nic osobliwszego, rzekł Marcin, niż w wielu innych rzeczach, które się nam trafiły. Bardzo pospolicie się zdarza, iż królowie zlatują z tronu; co się zaś tyczy rzekomego zaszczytu wieczerzania z nimi, to bagatela, która nie zasługuje na uwagę. Cóż znaczy z kim się wieczerza, byle kuchnia była dobra?“
Zaledwie Kandyd znalazł się na okręcie, rzucił się na szyję dawnemu słudze, przyjacielowi Kakambie. „I cóż, zawołał, co robi Kunegunda? czy zawsze jest tym samym cudem piękności? czy zawsze mnie kocha? jak się miewa? Kupiłeś jej zapewne pałac w Konstantynopolu?
— Drogi panie, odparł Kakambo, Kunegunda pomywa naczynie na brzegu Propontydy[51], u księcia posiadającego bardzo szczupłą zastawę; jest niewolnicą w domu pewnego dawnego panującego, nazwiskiem Rakoczy[52], któremu sułtan daje trzy talary dziennie na utrzymanie; w dodatku, co smutniejsze, postradała zupełnie dawną piękność i stała się haniebnie szpetna. — Ha! piękna czy brzydka, rzekł Kandyd, jestem uczciwym człowiekiem i obowiązkiem moim jest kochać ją zawsze. Ale, w jaki sposób mogła spaść do tak niskiego stanu, przy pięciu czy sześciu milionach któreś zabrał z sobą? — Dobryś, rzekł Kakambo; czyż nie musiałem oddać dwa sennorowi don Fernando d’Ibaara y Figueora y Maskarenes y Lampurdos y Souza, gubernatorowi Buenos-Aires, w zamian za pozwolenie zabrania panny Kunegundy? a potem czyż pewien pirata nie odebrał nam sumiennie całej reszty? Czy tenże pirata nie włóczył nas do przylądka Matapan, do Milo, do Nikaryi, do Samos, do Petra, do Daranelów, do Marmara, do Skutari? Kunegunda i stara służą u Rakoczego, ja zaś jestem niewolnikiem zdetronizowanego sułtana. — Cóż za łańcuch straszliwych klęsk, nanizanych jak na jeden sznurek! rzekł Kandyd. Ale mam jeszcze trochę dyamentów; wykupię z łatwością Kunegundę. Wielka szkoda, że taka brzydka“.
Następnie, zwracając się do Marcina, rzekł: „Jak sądzisz, kto jest godniejszy ubolewania, sułtan Achmet, car Iwan, król Karol-Edward, czy ja? — Nie wiem zgoła, odparł Marcin; aby to ocenić, trzebaby mieszkać w waszych sercach. — Ach, rzekł Kandyd, gdyby Pangloss był tutaj, wiedziałby i pouczyłby nas o tem. — Nie wiem, odparł Marcin, na jakiej wadze wasz Pangloss zdołałby zważyć niedole ludzi i oszacować ich cierpienia. Wszystko co mogę przypuszczać, to że istnieją na ziemi miliony ludzi bardziej godnych pożałowania niż król Karol-Edward, car Iwan i sułtan Achmet. — Bardzo możebne“, rzekł Kandyd.
Niebawem wpłynęli w cieśninę Morza Czarnego. Kandyd wykupił Kakambę za bardzo drogie pieniądze; następnie, nie tracąc czasu, dopadł, wraz z towarzyszami, łodzi, aby spieszyć na brzeg Propondyty szukać Kunegundy, choćby nawet i najbrzydszej w świecie.
Byli w szalupie dwaj galernicy, którzy wiosłowali bardzo licho, i którym kapitan rzepił, od czasu do czasu, po parę bykowców na gołe; Kandyd, z natury miłosierny, zauważył, ich, i zbliżył się ze współczuciem. Pewne rysy ich zeszpeconych twarzy zdradzały niejakie podobieństwo z Panglossem i z owym nieszczęśliwym jezuitą, baronem, bratem panny Kunegundy. Myśl ta wzruszyła go i zasmuciła. Przyjrzał się im jeszcze baczniej. „W istocie, rzekł do Kakamby, gdybym nie patrzał na egzekucyę mistrza Panglossa i gdybym sam, niestety, nie zgładził barona, myślałbym że to oni wiosłują na tej szalupie“.
Słysząc swoje imiona, dwaj skazańcy wydali głośny krzyk, znieruchomieli na ławie i opuścili wiosła. Dozorca przypadł ku nim i razy bykowca poczęły sypać się w podwójnej porcyi. „Stój! stój! wołał Kandyd; dam ci tyle pieniędzy ile sam zapragniesz. — Ha! to Kandyd! wołał jeden ze skazańców; — Och! to Kandyd! wykrzykiwał drugi. — Czy to sen! mówił Kandyd, czy też jawa? czy w istocie znajduję się na tej szalupie? Czy to baron którego zabiłem? czy to mistrz Pangloss którego widziałem na szubienicy?
— To my, my sami, odpowiadali tamci. — Jakto! to jest ów wielki filozof? powiadał Marcin. — Dalej, panie kapitanie, rzekł Kandyd, ile chcesz pan za okup pana Thunder-ten-tronckh, jednego z pierwszych baronów cesarstwa, i za mistrza Panglossa, najgłębszego metafizyka z całych Niemiec? — Psie chrześcijański, odpowiadał kapitan, skoro te dwa psy, galerniki chrześcijańskie, są baronami i metafizykami, co musi być niewątpliwie wysoką godnością w ich kraju, zapłacisz pięćdziesiąt tysięcy cekinów. — Dostaniesz je, wieź mnie z chyżością błyskawicy do Konstantynopola, tam zapłacę ci bezzwłocznie. Albo nie, wieź mnie do panny Kunegundy“. Na pierwsze słowa Kandyda, kapitan obrócił dziób ku miastu i pomykał szybciej niż ptak pruje przestwory niebieskie.
Kandyd ściskał po sto razy barona i Panglossa. „W jakiż sposób nie zabiłem ciebie, drogi baronie? a ty, drogi Panglossie, jakim cudem jesteś przy życiu, skoro cię powieszono? skąd znaleźliście się obaj na galerach? — Czy to prawda, że droga siostra jest w tym kraju? powiadał baron. — Tak, odrzekł Kakambo. — Widzę zatem mego ukochanego Kandyda!“ wykrzykiwał Pangloss. Kandyd przedstawił im Marcina i Kakambę. Ściskali się wszyscy, mówili wszyscy naraz. Galera pomykała, wpływali już do portu. Sprowadzono żyda, Kandyd sprzedał mu za pięćdziesiąt tysięcy cekinów dyament który wart był sto tysięcy; żyd zaklinał się na Abrahama, że nie może dać więcej. Kandyd zapłacił bezzwłocznie okup za barona i Panglossa. Ten rzucił się do stóp zbawcy i skąpał je łzami; baron podziękował skinieniem głowy i przyrzekł zwrócić pieniądze przy sposobności. „Ale, czy to podobna, aby siostra była w Turcyi? rzekł. — Nic podobniejszego, odparł Kandyd; pomywa naczynie u księcia Siedmiogrodu“. Sprowadzono natychmiast dwóch żydów; Kandyd sprzedał jeszcze dwa dyamenty, poczem wszyscy wsiedli na drugą galerę, aby uwolnić Kunegundę.
„Przebacz mi jeszcze raz, rzekł Kandyd do barona, przebacz, wielebny ojcze, tę dziurę w brzuchu którą ci wywierciłem. — Nie mówmy już o tem, odparł baron; byłem nieco nagły, przyznaję. Jeżeli chcesz wiedzieć, jaki przypadek sprowadził mnie na tę galerę, powiem ci, iż starania brata aptekarza wyleczyły mnie z ran; następnie, napadło mnie i uprowadziło stronnictwo hiszpańskie; wtrącono mnie do więzienia w Buenos-Aires, właśnie w tym samym czasie kiedy siostra opuszczała miasto. Wyprosiłem u ojca generała pozwolenie na powrót do Rzymu. Przeznaczono mnie do Konstantynopola, jako jałmużnika przy ambasadorze Francyi. Zaledwie od tygodnia pełniłem obowiązki, kiedy, pewnego dnia, spotkałem młodego ikoglana, bardzo ładnego chłopca. Było straszliwie gorąco; młody człowiek pragnął się wykąpać; skorzystałem z jego towarzystwa aby wykąpać się również. Nie wiedziałem, że to jest śmiertelna zbrodnia, kiedy chrześcijanina przydybią nago z młodym muzułmanem. Kadi kazał mi wyliczyć sto bambusów w pięty i skazał na galery. Nie wyobrażam sobie, aby kiedykolwiek ktoś padł ofiarą okrutniejszej niesprawiedliwości. Ale, chciałbym wiedzieć, czemu siostra znajduje się w kuchni monarchy siedmiogrodzkiego, zbiegłego do Turcyi?
— A ty, drogi Panglossie, rzekł Kandyd, jakimż cudem cię oglądam? — To prawda, rzekł Pangloss, powieszono mnie w twoich oczach; po formie powinni mnie byli spalić; ale przypominasz sobie, iż w dniu tej ceremonii deszcz lał jak z cebra. Burza była tak gwałtowna, iż niepodobna było myśleć o rozpaleniu ognia; powieszono mnie, ponieważ nie dało się lepiej. Pewien chirurg kupił moje ciało, zabrał mnie do domu i wziął się do krajania. Najpierw, podłużnem cięciem, naciął mi skórę od pępka aż do obojczyków. Otóż, trzeba ci wiedzieć, iż powieszono mnie bardzo niedbale. Naczelny egzekutor św. Inkwizycyi, w stopniu poddyakona, palił ludzi, trzeba mu to przyznać, znakomicie, ale nie był przyzwyczajony wieszać; sznur był mokry i ześlizgnął się, węzeł źle zawiązany; słowem, oddychałem jeszcze. Owo nacięcie wydarło mi z piersi tak przeraźliwy okrzyk, iż chirurg przewrócił się na wznak, i, w mniemaniu że dostał pod nóż samego dyabła, uciekł w śmiertelnym strachu, przewracając się jeszcze raz na schodach. Na ten hałas, nadbiegła żona z alkierza; ujrzawszy mnie na stole, z nawpół rozciętym brzuchem, przeraziła się jeszcze więcej od męża, uciekła i upadła na niego. Skoro przyszli trochę do siebie, usłyszałem, jak chirurżyna mówiła do chirurga: „Moje serce, czego ty się bierzesz do krajania heretyka? Nie wiesz, że w tych ludziach siedzi djabeł? idę co żywo po księdza, aby odprawił egzorcyzmy“. Zadrżałem na te słowa, i zebrałem ostatek sił, aby krzyknąć: „Miejcie litość nademną!“ Wreszcie, ów cyrulik opamiętał się, zaszył mi z powrotem skórę, żona jego nawet zaopiekowała się mną; wstałem z łóżka po dwóch tygodniach. Cyrulik wyszukał mi zatrudnienie, umieścił mnie jako lokaja u pewnego kawalera maltańskiego jadącego do Wenecyi: że jednak mój pan mi nie płacił, wstąpiłem w służby weneckiego kupca i udałem się z nim do Konstantynopola.
„Pewnego dnia, przyszła mi ochota wejść do meczetu: był tam tylko stary iman i młoda, bardzo ładna nabożnisia, odmawiająca swoje ojczenaszki. Szyjkę miała głęboko obnażoną; między dwojgiem piersiątek tkwił bukiet z tulipanów, anemonów, róż i hyacyntów. Upuściła bukiet; podniosłem go i podałem z pełną szacunku skwapliwością. Tyle czasu zajęło mi umieszczanie go na dawnem miejscu, że podrażniony tem iman, widząc w dodatku że jestem chrześcijaninem, zaczął wołać o pomoc. Zaprowadzono mnie do kadiego, który kazał mi dać sto bizunów w pięty i wysłał na galery. Przykuto mnie do tej samej galery, na tejże samej ławce, co pana barona. Było na tej galerze paru młodych Marsylijczyków, kilku księży z Neapolu i dwóch mnichów z Korfu, którzy objaśnili nas, że podobne przygody zdarzają się codziennie. Baron twierdził, że jego spotkała większa niesprawiedliwość; ja znów twierdziłem że mniejszą zbrodnią jest włożyć parę kwiatków za gors kobiety, niż przebywać goło z młodym ikoglanem. Sprzeczaliśmy się bez przerwy i dostawaliśmy po dwadzieścia bykowców dziennie, gdy oto łańcuch wydarzeń tego świata sprowadził cię na galerę z której nas wykupiłeś.
— I cóż, drogi Panglossie, rzekł Kandyd; gdy cię tak wieszano, krajano, ćwiczono batogiem, wreszcie gdy wiosłowałeś na galerach, czy ciągle byłeś zdania, że wszystko w świecie dzieje się jaknajlepiej? — Ciągle trwam w pierwotnem mniemaniu, odparł Pangloss; toć niedarmo jestem filozofem: nie przystoi mi odmieniać zdania. Leibnitz nie może się mylić; pra-istniejąca harmonia jest najpiękniejszym wymysłem na świecie, zarówno jak pełń i materya subtelna“.
Podczas gdy Kandyd, baron, Pangloss, Marcin i Kakambo opowiadali swoje przygody, rozprawiali nad możebnemi i niemożebnemi zjawiskami tego świata, podczas gdy dysputowali nad łańcuchem przyczyn i skutków, moralnem i fizycznem złem, wolną wolą i koniecznością, nad pociechami jakie można znaleźć w sobie wiosłując na tureckiej galerze, przybili do wybrzeży Propontydy, do domu księcia Siedmiogrodu. Pierwszym przedmiotem jaki nastręczył się ich oczom, były Kunegunda i staruszka, które, susząc bieliznę, rozwieszały ją na sznurkach.
Baron zbladł na ten widok. Czuły kochanek Kandyd, widząc swą piękną Kunegundę o spalonej cerze, kaprawych oczach, wyschłej piersi, pomarszczonych licach, czerwonych i szorstkich ramionach, cofnął się o trzy kroki zdjęty grozą; następnie posunął się naprzód przez delikatność. Kunegunda uściskała Kandyda i brata; ci uściskali staruszkę; Kandyd wykupił obie.
Był w pobliżu do nabycia maleńki folwarczek; stara poddała Kandydowi aby go wziął tymczasem, nim cała gromadka nie doczeka się lepszej doli. Kunegunda nie wiedziała nic że zbrzydła; nikt jej o tem nie objaśnił: przypomniała Kandydowi jego przyrzeczenia tonem tak pełnym wiary, że dobry Kandyd nie śmiał odmówić. Oznajmił tedy baronowi, iż ma zamiar zaślubić jego siostrę. „Nie ścierpię nigdy, rzekł baron, takiego poniżenia z jej strony, a takiego zuchwalstwa z twojej; nie pokaże się, aby mi kto mógł zarzucić podobną hańbę: dzieci mej siostry nie mogłyby zasiadać w kapitułach niemieckich. Nie, siostra nie zaślubi nikogo innego, tylko barona cesarstwa“. Kunegunda rzuciła się do jego stóp i zlewała je łzami: był nieugięty. „Szaleńcze wściekły, rzekł mu Kandyd, uratowałem cię z galer, zapłaciłem okup za ciebie, za twoją siostrę; była tutaj pomywaczką, jest szpetna, jestem na tyle dobry iż godzę się wziąć ją za żonę; i ty jeszcze będziesz się sprzeciwiał! zabiłbym cię jeszcze raz, gdybym poszedł za głosem mego gniewu. — Możesz mnie zabić ile razy chcesz, odparł baron, ale nie zaślubisz siostry, pókim żyw.“
Kandyd, w głębi serca, nie miał żadnej ochoty żenić się z Kunegundą; niedorzeczne wszelako zacietrzewienie barona skłaniało go do tego małżeństwa, Kunegunda zaś nalegała tak żywo, że nie mógł się wymówić. Poradził się Panglossa, Marcina i wiernego Kakamby. Pangloss ułożył piękny memoryał, w którym udowadniał, że baron nie ma żadnej władzy nad siostrą, i że, wedle wszelkich praw cesarstwa, może ona zaślubić Kandyda morganatycznie. Marcin był za tem, aby barona wrzucić w morze; Kakambo osądził, iż trzeba go oddać dawnemu właścicielowi i wtrącić z powrotem na galery, poczem odeśle się go do Rzymu ojcu generałowi pierwszym statkiem. Rada zdała się wszystkim dobra; stara przychwaliła ją; nie powiedziano nic siostrze; przy pomocy pieniędzy, rzecz powiodła się wyśmienicie, i nasi przyjaciele mieli tę przyjemność, iż zadrwili sobie z jezuity i ukarali pychę niemieckiego barona.
Byłoby zupełnie naturalnem wyobrażać sobie, że, po tylu nieszczęściach, Kandyd, zaślubiwszy ukochaną, żyjąc z filozofem Panglossem, filozofem Marcinem, roztropnym Kakambą i dobrą staruszką, przywiózłszy zresztą tyle dyamentów z ojczyzny dawnych Inkasów, będzie wiódł żywot najprzyjemniejszy pod słońcem; ale żydki tak się koło niego zakrzątnęły, że, niebawem, nie zostało mu nic, prócz owego folwarczku. Żona, z każdym dniem brzydsza, stała się swarliwa i nieznośna; stara zniedołężniała mocno i była zazwyczaj w jeszcze kwaśniejszym humorze. Kakambo, który pracował w ogrodzie i chodził sprzedawać jarzyny do Konstantynopola, był przeciążony pracą i złorzeczył swemu losowi. Pangloss rozpaczał, iż nie błyszczy w którym z niemieckich uniwersytetów. Co do Marcina, był on niezłomnie przekonany, że człowiekowi jest jednako źle wszędzie i znosił swój los z rezygnacyą. Kandyd, Marcin i Pangloss dysputowali niekiedy o kwestyach metafizycznych i moralnych. Często widać było pod oknami ich domku przepływające okręty, pełne baszów, effendich, kadich, których wyprawiano na wygnanie na Lemnos, do Mityleny, do Erzerum; widzieli innych kadich, baszów, effendich, którzy zajmowali miejsca wygnanych, aby niebawem doznać takiegoż samego losu; widzieli ucięte głowy, wypchane słomą, które niesiono aby przedstawić je Wysokiej Porcie. Te widowiska dodawały ognia filozoficznym dysputom; kiedy zaś nie spierali się, panowała tak straszliwa nuda, że, jednego dnia, stara odważyła się powiedzieć: „Chciałabym wiedzieć, co jest gorsze, czy być zgwałconą sto razy przez murzyńskich piratów, mieć wyrznięty pośladek, przejść przez pałki Bułgarów, wziąść plagi i zadyndać na szubienicy podczas autodafé, znaleść się na stole sekcyjnym, wiosłować na galerach, słowem doświadczyć wszystkich nieszczęść przez któreśmy przeszli, czy też tkwić tutaj tak bezczynnie? — To wielkie pytanie“, rzekł Kandyd.
Odezwanie to dało powód do nowych dociekań; Marcin zwłaszcza dochodził do wniosku, że człowiek zrodzony jest, aby żyć w konwulsyach niepokoju, lub też w letargu nudy. Kandyd nie godził się z tem, ale nic nie twierdził stanowczo. Pangloss przyznawał, że życie jego było jedną straszliwą męką; ale, ponieważ raz orzekł że wszystko jest doskonałe, utrzymywał to ciągle i nie chciał słyszeć o niczem.
Jedna rzecz zwłaszcza utwierdziła Marcina w jego szkaradnych zasadach, zdwoiła wahania Kandyda i wprawiła Panglossa w zakłopotanie. Jednego dnia, zjawili się we wrotach Pakita i brat Żyrofla, oboje w ostatecznej nędzy. Przejedli bardzo szybko swoje trzy tysiące piastrów, rozstali się, zeszli znowu, pokłócili się, dostali do więzienia, uciekli, i wreszcie brat Żyrofla sturczył się. Pakita uprawiała wszędzie swoje rzemiosło, i niczego się nie mogła dorobić. „Przewidywałem, rzekł Marcin do Kandyda, że twoje dary niebawem się ulotnią i wtrącą ich jedynie w tem głębszą nędzę. Dławiliście się od milionów piastrów, ty i Kakambo, i nie jesteście szczęśliwsi niż brat Żyrofla i Pakita. — Ha, ha! rzekł Pangloss do Pakity, niebo sprowadza cię między nas. Biedne dziecko! czy ty wiesz, że kosztowałaś mnie koniuszek nosa, jedno oko i jedno ucho? Jak ty wyglądasz! ha! oto świat!” To nowe wydarzenie pobudziło ich do tem zawziętszego filozofowania.
Żył w sąsiedztwie pewien bardzo sławny derwisz, który uchodził za największego filozofa w całej Turcyi; udali się doń po radę. Pangloss ozwał się w imieniu wszystkich i tak przemówił: „Mistrzu, przyszliśmy cię prosić, abyś nam powiedział, w jakim celu zostało stworzone tak osobliwe zwierzę jak człowiek?
— W co ty się wtrącasz? odparł mu derwisz; czy to do ciebie należy? — Ale bo, wielebny ojcze, rzekł Kandyd, strasznie dużo jest zła na ziemi. — I cóż znaczy, odparł derwisz, wasze zło czy dobro? Kiedy Jego Wysokość wysyła okręt do Egiptu, zali kłopocze się o to, czy myszy będące na statku mają wygodne pomieszczenie? Cóż zatem trzeba czynić? rzekł Pangloss. — Milczeć, odparł derwisz. — Pochlebiałem sobie, rzekł Pangloss, że będę mógł z tobą porozprawiać nieco o przyczynach i skutkach, o najlepszym z możliwych światów, o pochodzeniu zła, o przyrodzie duszy, i o pra-istniejącej harmonii“. Na te słowa, derwisz zamknął im drzwi przed nosem.
Podczas tej rozmowy, rozeszła się wieść, że uduszono właśnie w Konstantynopolu dwu wielkich wezyrów i muftiego, oraz wbito na pal licznych ich przyjaciół. Katastrofa ta narobiła na kilka godzin wielkiego hałasu. Wracając do folwarczku, Pangloss, Kandyd i Marcin spotkali dobrego starca, który, siedząc przed domem, zażywał chłodu w cieniu drzew pomarańczowych. Pangloss, równie ciekawy jak skłonny do rozumowań, zapytał staruszka jak się nazywał mufti którego właśnie uduszono. „Nie wiem, dobry panie, odparł człeczyna: nigdy nie znałem imienia żadnego muftiego ani wezyra. Nie wiem nic zgoła o tem wydarzeniu. Rozumiem, iż, w ogólności, ci, którzy trudnią się sprawami publicznemi, giną niekiedy nędznie i że zasługują na to; ale nie pytam się nigdy o to, co się dzieje w Konstantynopolu; zadowalam się tem, iż posyłam tam na sprzedaż owoce z ogródka który uprawiam“. Rzekłszy te słowa, wprowadził cudzoziemców do zagrody; dwie córki i dwóch synów zerwało się na ich przyjęcie; podali im sorbety domowego wyrobu, kaimak zaprawiony skórką kandyzowanego cedratu, pomarańcze, cytryny, limony, ananasy, daktyle, pistacje, przednią kawę Mokka nie zaprawną żadną domieszką lichszego gatunku. Poczem, córki dobrego muzułmana napoiły wonnościami brody przybyszów.
„Musisz posiadać, rzekł Kandyd do Turka, rozległe i wspaniałe majętności? — Tylko ten oto kawałek ogrodu; uprawiam go wraz z dziećmi; praca oddala od nas trzy wielkie niedole: nudę, występek i ubóstwo“.
Wracając na folwark, Kandyd głęboko zastanawiał się nad słowami Turka, poczem rzekł: „Zdaje mi się, że ten dobry starzec stworzył sobie los o wiele lepszy, niż wszyscy ci królowie z którymi mieliśmy zaszczyt wieczerzać. — Wielkości, rzekł Pangloss, są bardzo niebezpieczne, wedle zgodnego sądu wszystkich filozofów; ostatecznie bowiem, Eglon, król Moabitów, zginął zamordowany przez Aoda; Absalon powiesił się na własnych kudłach, przeszyty w dodatku trzema grotami; króla Nadaba, syna Jeroboama, zamordował Baasa; króla Elę, Zambri; Ochozyasza, Jehu; Atalię, Joad; królowie Joachim, Jechoniasz, Sedecyasz popadli w niewolę. Wiadomo wam jak zginęli Krezus, Astyages, Daryusz, Dyonizy z Syrakuz, Pyrrhus, Perseusz, Hannibal, Jugurta, Aryowist, Cezar, Pompejusz, Neron, Otto, Witeliusz, Domicyan, Ryszard II angielski, Edward II, Henryk VI, Ryszard III, Marya Stuart, Karol I, trzej Henrykowie francuscy, cesarz Henryk IV? Wiecie... — Wiem również, rzekł Kandyd, że trzeba uprawiać nasz ogródek. — Masz słuszność, rzekł Pangloss; albowiem, kiedy człowieka wprowadzono do ogrodów Edenu, umieszczono go tam ut operaretur eum: aby pracował; co dowodzi, że człowiek nie jest stworzony dla spoczynku. — Pracujmy nie rozumując, rzekł Marcin, to jedyny sposób aby życie uczynić znośnem“.
Cała gromadka dostroiła się do tego chwalebnego zamiaru; każdy zaczął rozwijać swe talenta. Mały kawałek ziemi przyniósł nadspodziewanie duży dochód. Kunegunda była, poprawdzie, bardzo brzydka, ale stała się doskonałą gospodynią; Pakita haftowała, stara krzątała się koło bielizny. Nawet brat Żyrofla nie jadł darmo chleba; wykształcił się na doskonałego stolarza, a nawet stał się uczciwym człowiekiem; Pangloss zaś powiadał niekiedy do Kandyda: „Wszystkie wydarzenia wiążą się z sobą w tym najlepszym z możebnych światów; ostatecznie bowiem, gdyby cię nie wygnano z zamku, nogą w siedzenie, za afekt do panny Kunegundy, gdybyś nie popadł w ręce Inkwizycyi, nie zwędrował piechotą Ameryki, nie postradał wszystkich baranów z pięknej krainy Eldorado, nie jadłbyś teraz tutaj kandyzowanych cedratów i pistacyj. — Masz słuszność, odparł Kandyd, ale trzeba uprawiać nasz ogródek“.
Uroku źrenic, męczarnio serc, światło dowcipu, nie całuję prochu twoich stóp, ponieważ zgoła nie chodzisz, lub też stąpasz jedynie po dywanach Iranu lub różach. Ofiaruję ci przekład książki dawnego mędrca, który, mając to szczęście iż nie miał nic do roboty, napisał, ku swej rozrywce, historyę Zadiga, dzieło które powiada więcej niżby się zdawało. Proszę, odczytaj je i osądź; mimo bowiem że jesteś w wiośnie życia, mimo iż wszystkie rozkosze ścielą się do twych stóp, mimo że jesteś piękna, że talenty twoje przydają blasku urodzie, mimo że chwalą cię od wieczora do rana, i że, dla wszystkich tych racyi, masz prawo nie posiadać oleju w głowie, mimo to, umysł masz nader roztropny a smak nader wykwintny; nieraz słyszałem z ust twych rozumniejsze słowa niż z ust starych derwiszów o długiej brodzie i szpiczastej czapce. Jesteś dyskretna, a nie jesteś nieufna; łagodna bez słabości; dobroczynna z rozeznaniem, kochasz przyjaciół, a nie czynisz sobie nieprzyjaciół. Dowcip twój nie czerpie nigdy pokarmu w złośliwości i obmowie; nie mówisz, ani nie czynisz nic złego, mimo łatwości z jakąby ci to przyszło. Słowem, dusza twoja wydała mi się zawsze czystą jak twoja piękność. Posiadasz nawet zapasik filozofii, który każe mi mniemać, iż więcej niż kto inny znajdziesz upodobania w tem dziele mędrca.
Spisano je pierwotnie w języku starochajdejskim, którego ani ja, ani ty, pani, nie rozumiemy. Przełożono je na arabskie, aby zabawić sławnego sułtana Ulug-beya. Było to w czasie, kiedy Arabi i Persowie zaczynali pisać Tysiąc i jedną noc, Tysiąc i jeden dni etc. Ulug wolał Zadiga, ale sułtanki wolały owe Tysiące. „Jak możecie, mówił roztropny Ulug, dawać pierwszeństwo opowieściom bez sensu i myśli? — Właśnie dlatego je lubimy“, odpowiadały sułtanki.
Pochlebiam sobie, iż ty, pani, nie będziesz podobna do nich i że będziesz prawdziwym Ulugiem. Spodziewam się nawet, że, kiedy znużą cię światowe rozmówki, które dosyć podobne są do tych Tysiąców, z tą różnicą że są mniej zabawne, zdołam uzyskać minutkę posłuchania dla mych rozsądnych baśni. Gdybyś była ową Talestris, z czasów Skandera, syna Filipa, gdybyś była królową Saby z czasów Soleimana, pewien jestem iż ci królowie sami podjęliby pierwsi trudy podróży.
Upraszam cnót niebieskich, aby twoje uciechy były bez skazy, twoja piękność trwałą, a twoje szczęście bez końca.
Za czasu króla Moabdara, żył w Babilonie młody człowiek, imieniem Zadig, o naturze zacnej z urodzenia, a uszlachetnionej jeszcze wychowaniem. Mimo iż bogaty i młody, umiał miarkować swoje namiętności; nie nosił się zbyt górnie, nie chciał mieć zawsze racyi i umiał szanować ludzkie słabostki. Zdumiewającem było, jak, mimo bystrego dowcipu, nie obrażał nikogo szyderstwem, jak unikał owych tak mętnych, dorywczych, hałaśliwych sądów, tej płochej obmowy, tych stanowczych a tępych wyroków, tego grubego błazeństwa, tego pustego zgiełku słów, które w Babilonie nazywano rozmową. Z pierwszej księgi Zoroastra nauczył się, że miłość własna jestto balon wzdęty wiatrem, z którego, skoro go nakłuć, wylatują burze. Nie chełpił się zwłaszcza nigdy, iż gardzi kobietami i że ma je u swoich stóp. Był wspaniałomyślny; nie lękał się dobrze czynić niewdzięcznikom, idąc w tem za wielką nauką Zoroastra: kiedy jesz, daj pojeść psom, choćby cię miały ukąsić. Był tak mądry, jak tylko jest człeku możebne starał się bowiem żyć z mędrcami. Biegły w wiedzy dawnych Chaldejczyków, nie był nieświadom fizycznych zasad natury, o tyle o ile je znano wówczas; z metafizyki zaś wiedział to co ludzie wiedzieli we wszystkich wiekach, to znaczy bardzo mało. Był silnie przekonany, mimo nowej filozofii owego czasu, że rok ma trzysta sześćdziesiąt pięć dni i ćwierć i że słońce jest środkiem świata; kiedy zaś najwyżsi magowie powiadali mu, z obrażającą wyniosłością, że grzeszy przeciw cnocie i nieprzyjacielem państwa jest, kto wierzy iż słońce obraca się dokoła własnej osi a rok ma dwanaście miesięcy, zachowywał milczenie bez gniewu i wzgardy.
Posiadając wielkie bogactwa, a co zatem idzie, przyjaciół, posiadając zdrowie, ujmującą powierzchowność, umysł bystry i pełen miary, serce szlachetne i szczere, mniemał iż zdoła być szczęśliwym. Miał zaślubić Semirę, którą piękność jej, ród i majątek czyniły pierwszą partyą w Babilonie. Żywił dla niej trwałe i bogobojne przywiązanie, Semira zaś kochała go namiętnie. Zbliżali się do szczęsnej chwili która miała ich połączyć, kiedy, wybrawszy się razem na przechadzkę w stronę jednej z bram Babilonu, w cieniu palm które zdobiły brzeg Eufratu, ujrzeli zbliżających się ludzi uzbrojonych w szable i groty. Byli to zausznicy młodego Orkana, siostrzeńca ministra, w którego dworacy wmówili, iż wszystko mu wolno. Nie posiadał uroków ani cnót Zadiga; ale, przekonany o swej wyższości, wściekły był, że nie jego wybrała Semira. Zazdrość ta, której źródłem była próżność, wzbudziła w nim przekonanie iż bez pamięci kocha narzeczoną Zadiga. Umyślił ją porwać. Zbiry pochwyciły Semirę i, wśród gwałtownej walki, zranili ją, rozlewając krew istoty której widok byłby rozczulił tygrysy z góry Imaus. Ona podniosła lament aż do nieba. Wołała: „O, drogi małżonku; wydzierają mnie przedmiotowi mego ukochania!“ Nie pamiętała o swojem niebezpieczeństwie; myślała jedynie o Zadigu. Równocześnie, on bronił jej z siłą jaką rodzi odwaga i miłość. Mając, za całą pomoc, jedynie dwóch niewolników, zmusił zbirów do ucieczki; odniósł do domu zakrwawioną i zemdloną Semirę, która, otwarłszy oczy, ujrzała swego oswobodziciela. Rzekła: „O, Zadigu! kochałam cię jak małżonka: dziś kocham jak człowieka, któremu zawdzięczam cześć i życie“. Nigdy niczyje serce nie było równie przepełnione czułością, jak serce Semiry. Nigdy bardziej czarujące usta nie wyraziły bardziej wzruszających uczuć wdzięczności i przywiązania. Rana Semiry była lekka, niebawem dama ta przyszła do zdrowia. Stan Zadiga był bardziej niebezpieczny; grot zadał mu głęboką ranę tuż koło oka. Semira błagała bogów o wyzdrowienie kochanka. Dzień i noc, oczy jej tonęły we łzach: czekała chwili, w której źrenice Zadiga będą mogły ucieszyć się jej spojrzeniem. Ale, w pobliżu zranionego oka, zebrał się wrzód, budzący poważne obawy. Posłano aż do Memfisu, po wielkiego lekarza Hermesa: przybył otoczony liczną świtą. Obejrzał chorego i oświadczył iż postrada oko; przepowiedział nawet dzień i godzinę, w której nastąpi ten żałosny wypadek. „Gdyby chodziło o prawe oko, rzekł, byłbym go uzdrowił; ale rany lewego oka są nieuleczalne“. Cały Babilon, litując się losu Zadiga, podziwiał głębokość nauki Hermesa. W dwa dni później, wrzód przebił sam z siebie; Zadig odzyskał zdrowie. Hermes napisał książkę, w której dowiódł iż nie powinien był wyzdrowieć. Zadig nie czytał tej książki; ale, skoro tylko mógł opuścić mieszkanie, pomknął odwiedzić tę, która była nadzieją i szczęściem jego życia, i dla której jednej pragnął zachować oczy. Semira bawiła na wsi od trzech dni. Zadig dowiedział się w drodze, iż piękna dama, oświadczywszy głośno iż ma niezwyciężony wstręt do jednookich, wyszła tejże samej nocy za Orkana. Na tę wiadomość, upadł bez zmysłów; boleść omal nie wtrąciła go do grobu; długo chorował; ale, w końcu, rozsądek wziął górę nad zgryzotą. Sam nadmiar bólu dopomógł mu do wyleczenia.
„Skoro, rzekł, doświadczyłem tak okrutnej niestałości ze strony panny chowanej na dworze, trzeba mi wziąć mieszczankę“. Wybrał Azorę, najcnotliwszą i najbogobojniej wychowaną w całem mieście; zaślubił ją i żyli z sobą miesiąc w słodyczach najtkliwszego związku. Zauważył jedynie, że jest nieco pusta i osobliwie skłonna aby w każdym ładnym chłopcu dopatrywać się głębokich zalet umysłu i charakteru.
Jednego dnia, Azora wróciła z przechadzki, rozjątrzona mocno, wydając głośne okrzyki. „Co tobie, rzekł, droga małżonko? co mogło cię tak podrażnić? — Ach, rzekła, byłbyś oburzony jak ja, gdybyś oglądał widowisko którego byłam świadkiem. Poszłam pocieszać młodą wdowę Kosru, która, przed dwoma dniami, wzniosła swemu małżonkowi grobowiec, tuż koło strumienia okalającego łąkę. W boleści swojej, przyrzekła bogom, iż wytrwa przy tym grobowcu póty, póki wody strumienia będą przepływać tamtędy. — I cóż! rzekł Zadig, to mi zacna niewiasta, szczerze przywiązana do męża! — Ha! odparła Azora, gdybyś wiedział, co robiła kiedym ją przyszła odwiedzić! — Co takiego, piękna Azoro? — Pracowała nad tem, aby odwrócić łożysko strumienia“. Azora pomstowała na młodą wdowę tak długo i tak gwałtownie, że ten nadmiar cnoty zaczął się niepodobać Zadigowi.
Miał on przyjaciela, imieniem Kador, z liczby owych młodzieńców, w których żona Zadiga dopatrywała się osobliwych zalet ducha; Zadig zwierzył mu swoje obawy, zapewniwszy sobie, o ile to możliwe, wierność jego zapomocą znacznego podarku. Spędziwszy dwa dni u przyjaciółki na wsi, Azora wróciła trzeciego dnia do domu. Służba, zalana łzami, oznajmiła pani iż mąż jej umarł nagle tej nocy; nie śmieli jej zanieść żałobnej nowiny i pogrzebali Zadiga w grobowcu przodków, w głębi ogrodu. Azora płakała, wydzierała sobie włosy i przysięgła umrzeć. Wieczorem, Kador poprosił o pozwolenie odwiedzenia jej: płakali oboje. Nazajutrz, płakali mniej i spożyli obiad razem. Kador zwierzył się, iż zmarły przyjaciel zostawił mu znaczną część majątku; poczem dał do zrozumienia młodej wdowie, iż byłoby dlań największem szczęściem podzielić z nią swój dostatek. Dama płakała, pogniewała się, zmiękła; wieczerza przeciągnęła się dłużej niż obiad, rozmowa toczyła się poufniej; Azora wysławiała zmarłego, ale przyznała iż miał wady od których Kador jest wolny.
W połowie wieczerzy, Kador zaczął się skarżyć na gwałtowny ból śledziony; dama, niespokojna i troskliwa, kazała przynieść wszystkie swoje esencye i pachnidła, aby spróbować czy które z nich nie okaże się skuteczne na ból śledziony; żałowała bardzo, że niema w Babilonie wielkiego Hermesa; raczyła nawet dotknąć boku, w którym Kador doświadczał tak żywych boleści. „Często pana nawiedza to okrutne cierpienie? spytała ze współczuciem. — Niekiedy przywodzi mnie niemal do grobu, odparł Kador, a istnieje tylko jedno lekarstwo zdolne je uśmierzyć: mianowicie przyłożyć na chory bok nos świeżo zmarłego człowieka. W istocie, dziwne lekarstwo, rzekła Azora. — Nie dziwniejsze, odparł, niż woreczki imćpana Arnoult[56] przeciw apopleksyi“. Argument ten, w połączeniu z nadzwyczajnemi zaletami młodego człowieka, zrodził w damie postanowienie. „Ostatecznie, rzekła, kiedy mój mąż będzie przechodził ze świata wczorajszego w świat jutrzejszy przez most Czinawar[57], zali anioł Azrael będzie się wahał przepuścić go, dlatego iż nos jego będzie nieco krótszy w drugiem niż w pierwszem życiu“? Wzięła tedy brzytwę; udała się na grób męża, skropiła go łzami, i zbliżyła się aby obciąć nos Zadigowi, który leżał wyciągnięty w trumnie. Zadig podniósł się, trzymając nos jedną ręką, drugą zaś uchylając brzytwę. „Pani, rzekł, nie pomstuj już tyle na młodą Kosru; zamach na mój nos nie ustępuje w niczem odwróceniu strumienia“.
Zadig doświadczył, iż pierwszy miesiąc małżeństwa jest, jak to napisano w księdze Zend, miesiącem miodu, drugi zaś miesiącem piołunu. W jakiś czas potem, zmuszony był odtrącić Azorę, ile że stała się zbyt trudną w pożyciu. Postanowił szukać szczęścia w zgłębianiu przyrody. „Niemasz piękniejszej doli, rzekł, nad życie filozofa, czytającego w wielkiej księdze którą Bóg roztoczył naszym oczom. Prawdy, które odkrywa, należą do niego: karmi i kształci swą duszę; żyje spokojny; nie lęka się niczego od świata, a czuła małżonka nie zapragnie mu obcinać nosa“.
Pełen tych myśli, zagrzebał się na wsi, nad brzegiem Eufratu. Tam, nie zajmował się obliczaniem ile cali wody przepływa, w ciągu sekundy, pod arkadami mostu, ani też czy ilość deszczowych opadów jest o jedną kubiczną linię większa w miesiącu Myszy niż w miesiącu Barana. Nie roił o tem, aby wyrabiać jedwab z pajęczyny[58], ani też porcelanę ze stłuczonych butelek; ale studyował szczególnie własności zwierząt i roślin, i nabył niebawem bystrości osłaniającej mu tysiączne różnice tam, gdzie inni widzą samą jednostajność.
Jednego dnia, kiedy przechadzał się po lasku, wpadł na niego zdyszany eunuch królowej, w ślad za nim zaś liczni oficerowie. Wszyscy zdawali się mocno zaniepokojeni; biegali tam i sam, jak ludzie wpółprzytomni szukający jakiejś niezmiernie cennej zguby. „Młodzieńcze, rzekł pierwszy eunuch, czy nie widziałeś psa królowej?“ Zadig odpowiedział skromnie: „To była suka, nie pies. — Masz słuszność, odparł pierwszy eunuch. — Suczka bonońska, bardzo mała, dodał Zadig. Niedawno miała młode, kuleje na przednią lewą łapkę, i uszy ma bardzo długie. — Widziałeś ją tedy? rzekł pierwszy eunuch, z wysiłkiem chwytając powietrze. — Nie, odparł Zadig, nie widziałem nigdy i nie wiedziałem nawet że królowa ma suczkę“.
Właśnie w tym samym czasie, zwyczajnym kaprysem losu, najpiękniejszy koń stajni królewskiej wyrwał się z rąk masztalerza i pomknął w równiny Babilonu. Wielki łowczy i inni słudzy pałacowi biegli za nim, z takimż samym niepokojem co pierwszy eunuch za suczką. Wielki łowczy zwrócił się do Zadiga i spytał, czy nie widział konia królewskiego. „Koń ten, odparł Zadig, niezrównany jest w galopie; pięć stóp wysokości, bardzo małe kopyto; ogon na trzy i pół stopy; guzy u munsztuka są z dwudziestotrzykaratowego złota, podkowy zaś z jedenastodenarowego srebra. — W jaką stronę pognał? gdzie jest? spytał wielki łowczy. — Nie widziałem go, odparł Zadig, i nigdy nawet nie słyszałem o nim“.
Wielki łowczy i pierwszy eunuch nie wątpili iż Zadig ukradł konia i suczkę; kazali go zaprowadzić przed zgromadzenie wielkiego Desterhamu, który skazał go na knut i na dożywotni pobyt na Syberyi. Ledwie ogłoszono wyrok, odnalazł się koń i suka. Sędziowie znaleźli się w bolesnej konieczności cofnięcia wyroku; ale skazali Zadiga na zapłacenie czterystu uncyj złota, za to iż powiedział że nie widział tego co widział. Trzeba było najpierw zapłacić grzywnę, poczem pozwolono mu bronić swej sprawy przed radą wielkiego Desterhamu. Zadig przemówił w te słowa:
„Gwiazdy sprawiedliwości, otchłanie wiedzy, zwierciadła prawdy, którzy posiadacie wagę ołowiu, twardość żelaza, blask dyamentu i wiele powinowactwa ku złotu! Skoro mi wolno przemówić przed tem dostojnem zgromadzeniem, przysięgam na Orosmada, że nigdy nie oglądałem na oczy szanownej suczki królowej, ani też poświęcanego konia króla królów. Oto, co mi się zdarzyło. Przechadzałem się w okolicy lasku, gdzie spotkałem później czcigodnego eunucha i bardzo dostojnego wielkiego łowczego. Ujrzałem na piasku ślady, i poznałem bez trudu, iż są to ślady małego pieska. Wiotkie a długie bruzdy, wyżłobione na lekkich wyniosłościach piasku między śladami łapek, dały mi poznać, iż była to suka, o obwisłych wymionach, zatem oszczeniła się niedawno. Inne ślady, o odmiennym charakterze, jak gdyby ustawicznie zamiatające piasek tuż obok przednich łapek, pouczyły mnie iż ma bardzo długie uszy; że zaś zauważyłem iż jeden ze śladów był stale płytszy niż trzy inne, domyśliłem się, że suka dostojnej królowej jest nieco chroma, jeżeli wojno się tak wyrazić.
„Co się tyczy konia króla królów, wiedzcie, iż, przechadzając się po lesie, ujrzałem ślady podków: odstępy między nimi były zupełnie równe. „Oto, pomyślałem sobie, koń, który ma doskonałego galopa“. Na wąskiej dróżce, liczącej ledwo siedm stóp szerokości, suche liście były nieco zamiecione na prawo i lewo, na trzy i pół stóp od środka drogi. „Ten koń, pomyślałem sobie, ma ogon na trzy i pół stóp długi, i jego-to ruchy pozmiatały te liście“. Pod drzewami, tworzącymi sklepienie na pięć stóp wysokie, ujrzałem świeżo opadłe liście; zgadłem iż to koń postrącał je, miał zatem pięć stóp wysokości. Co do munsztuka, musi być dwudziestotrzykaratowy, otarł się bowiem guzami o kamień, który rozpoznałem jako kamień probierczy i który poddałem próbie. Wreszcie, po śladach podków na innych znów kamieniach, poznałem że koń jest podkuty jedenastodenarowem srebrem“. Zdumieli się sędziowie nad głębokim i bystrym osądem Zadiga; wieść o nim doszła aż do króla i królowej. W przedpokojach, pokojach i gabinecie mówiono jedynie o Zadigu; mimo iż wielu magów twierdziło że należałoby go spalić jako czarnoksiężnika, król nakazał aby mu zwrócono grzywnę. Pisarz, woźny, prokuratorowie przybyli z wielką pompą, odnosząc czterysta uncyj; zatrzymali jedynie trzysta dziewięćdziesiąt ośm na koszta sądowe; lokaje zaś upomnieli się w ich imieniu o honorarya.
Zadig spostrzegł jak niebezpiecznem jest być niekiedy zbyt uczonym, i przyrzekł sobie, przy najbliższej okazyi, nie mówić tego co widział.
Okazya nastręczyła się niebawem. Wymknął się więzień stanu; przebiegł pod oknami Zadiga. Zapytany, nie odpowiedział nic; ale udowodniono mu że wyglądał oknem. Skazano go, za tę zbrodnię, na pięćset uncyj złota; wedle obyczajów babilońskich, podziękował sędziom za pobłażliwość. „Wielki Boże, rzekł w duchu, jakże pożałowania godnym jest człowiek, przechadzający się po lesie, w którym zabłąka się suczka królowej albo też koń królewski! jak niebezpiecznie jest wyglądać oknem i jak trudno być szczęśliwym w tem życiu!“
Zadig zapragnął w filozofii i przyjaźni szukać pociechy po tych złośliwościach losu. Posiadał on, w jednej z dzielnic Babilonu, ozdobiony ze smakiem dom, gdzie gromadził wszelkie sztuki i uciechy godne szlachetnie myślącego człowieka. Rano, biblioteka jego była otwarta dla uczonych; wieczorem, stół ugaszczał najlepsze towarzystwo; ale poznał niebawem jak niebezpiecznie jest przestawać z uczonymi. Wszczęła się dysputa nad prawem Zoroastra, które zabraniało jadać gryfa. „Jak można zabraniać gryfa, mówili jedni, skoro to zwierzę nie istnieje? — Musi snadź istnieć, powiadali drudzy, skoro Zoroaster nie życzy sobie aby go jeść“. Zadig chciał ich pogodzić, powiadając: „Jeżeli istnieją gryfy, nie jedzmy ich; jeżeli nie istnieją, tembardziej nie będziemy ich jeść; w ten sposób, wszyscy będziemy posłuszni woli Zoroastra“.
Pewien uczony, który napisał trzynaście tomów o właściwościach gryfa, i który, co więcej, był wielkim teurgitą, pospieszył oskarżyć Zadiga przed archimagiem, imieniem Yebor[59], najgłupszym i, temsamem, największym fanatykiem wśród Chaldejczyków. Człowiek ten byłby zdolny wbić Zadiga na pal, ku większej chwale słońca, poczem odmówiłby brewiarz Zoroastra z tem doskonalszem zadowoleniem. Przyjaciel Kador (jeden przyjaciel wart więcej niż stu klechów) udał się przed oblicze starego Yebora i rzekł: „Niech żyje słońce i gryfy! strzeż się karać Zadiga: to święty człowiek; chowa gryfy na podwórzu, a nie je ich; jego zaś oskarżyciel, to heretyk, który śmie utrzymywać że królik ma rozszczepione kopytko i nie jest nieczysty. — A zatem, rzekł Yebor potrząsając łysą głową, trzeba wbić na pal Zadiga za to że myślał źle o gryfach, tamtego zaś że mówił źle o królikach“. Kador załagodził sprawę, za pośrednictwem panny dworskiej, którą świeżo uszczęśliwił dzieckiem, a która miała duże zachowanie w kolegium magów. Nikogo nie wbito na pal; na co wielu doktorów szemrało i przepowiadało upadek Babilonu. Zadig wykrzyknął: „Od czego zależy szczęście! wszystko mnie prześladuje na tym świecie, nawet stworzenia które nie istnieją“. Przeklął uczonych, i odtąd postanowił już żyć jedynie zabawą.
Zbierał u siebie najgodniejszych ludzi i najbardziej urocze damy w całym świecie; dawał wykwintne wieczerze, często poprzedzone koncertem i ożywione uroczą rozmową, z której umiał wygnać chęć popisu, co jest najpewniejszym sposobem aby gadać głupstwa i zepsuć swobodę najmilszego zebrania. Ani w wyborze przyjaciół ani potraw nie kierowała nim próżność; we wszystkiem wolał treść od pozoru; i przez to właśnie zyskał sobie prawdziwy szacunek o który się nie zabiegał.
Naprzeciw jego domu mieszkał Arimaz; osobistość której nikczemna dusza malowała się na pospolitej fizyognomii. Żółć i pycha rozsadzały go, na dobitkę zaś, był to pięknoduch z gatunku nudziarzy. Nie mogąc, mimo wysiłków, zyskać powodzenia w świecie, mścił się spotwarzając go. Mimo iż bogaty, z trudnością zdołał ściągnąć do domu garstkę pochlebców. Hałas pojazdów wjeżdżających co wieczór w bramę Zadiga niecierpliwił go; szmer pochwał drażnił więcej jeszcze. Zachodził niekiedy do Zadiga i siadał do stołu, nieproszony przez nikogo: mącił całe wesele towarzystwa, tak jak podobno harpie każą potrawę której dotkną. Zdarzyło się, iż, kiedy raz chciał wydać ucztę dla pewnej damy, dama, zamiast do niego, poszła wieczerzać u Zadiga. Innego dnia, gdy rozmawiali z sobą w pałacu, zbliżył się do nich minister, prosząc na wieczerzę Zadiga, a nie prosząc Arimaza. Najbardziej nieubłagane nienawiści rodzą się często z równie błahych powodów. Człowiek ten, którego w Babilonie nazywano Zawistnym, chciał zgubić Zadiga, ponieważ mieniono go Szczęśliwym. Sposobność do złego trafia się sto razy na dzień, sposobność do dobrego raz na rok, jak powiada Zoroaster.
Zawistny udał się do Zadiga i zastał go w ogrodzie z dwoma przyjaciółmi, oraz pewną damą, której nadskakiwał potrosze, zresztą bez głębszej myśli. Rozmowa toczyła się o wojnie, którą król ukończył właśnie szczęśliwie przeciw księciu Hirkanii, swemu wasalowi. Zadig, który dał dowody waleczności w tej krótkiej potrzebie, chwalił wielce króla, a jeszcze więcej damę. Wziął tabliczkę, wypisał na niej ułożony na prędce czterowiersz i dał go do przeczytania tej pięknej osobie. Przyjaciele prosili, aby i im go użyczył: skromność, lub raczej dobrze zrozumiana miłość własna, nie pozwoliły mu na to. Wiedział, że improwizowane wierszyki dobre są jedynie dla osoby na której cześć je ułożono. Złamał tedy na dwoje tabliczkę na której je skreślił, i rzucił oba kawałki w krzak róży, gdzie ich napróżno szukano. Zaczął kropić lekki deszczyk; wszyscy schronili się do domu. Zawistny, który został w ogrodzie, szukał póty, aż znalazł ułomek tabliczki. Złamała się ona w taki sposób, iż każde pół wiersza zawierało sens, a nawet tworzyło wiersz krótszej miary: ale, jeszcze osobliwszym trafem, te krótkie wierszyki głosiły, mimowiednie, najstraszliwsze zniewagi przeciw królowi; a mianowicie:
Pośród zbrodni hałasów,
Na umocnionym tronie,
Sen mącąc lubych wczasów,
Żądzą krwi dziką płonie.
Po pierwszy raz w życiu, zawistnik uczuł się szczęśliwy. Posiadał w rękach sposób aby zgubić człowieka pełnego cnót i uroku. Pełen okrutnej radości, postarał się, aby satyra ta, wypisana ręką Zadiga, doszła do króla: jakoż, Zadiga, obu przyjaciół i damę, wszystkich wtrącono do więzienia. Ukończono niebawem proces, nie zadając sobie trudu aby wysłuchać winnego. Skoro prowadzono go aby usłyszał wyrok, zawistnik znalazł się na drodze i rzekł głośno, iż wiersze Zadiga niewiele okazały się warte. Zadig nie miał tej ambicyi aby być dobrym poetą; ale był w rozpaczy, iż pomówiono go o obrazę majestatu, i że wtrącono do więzienia piękną damę, oraz dwóch przyjaciół, za zbrodnię której nie popełnił. Sędziowie nie pozwolili mu mówić, ponieważ tabliczka mówiła za niego. Takie było prawo w Babilonie. Wiedziono go tedy na miejsce kaźni, wśród tłumu ciekawych; nikt nie śmiał się nad nim litować, wszyscy cisnęli się jeno aby śledzić jego fizyognomię i przekonać się czy będzie umierał z wdziękiem. Rodzina jedynie była strapiona, ponieważ nie dziedziczyła po nim. Trzy czwarte mienia uległo konfiskacie na rzecz króla, jedna czwarta na rzecz Zawistnego.
Gdy nieborak gotował się na śmierć, papuga króla sfrunęła z balkonu i przysiadła w ogrodzie Zadiga na krzaku róży. Wiatr strącił tam brzoskwinię z sąsiedniego drzewa: spadła na kawałek porzuconej tabliczki i przylepiła się do niej. Ptak uniósł brzoskwinię wraz z tabliczką i zaniósł je na kolana monarchy. Król, zaciekawiony, odczytał słowa nie zawierające żadnego sensu, jak gdyby stanowiły końcówki jakichś wierszy. Lubił poezyę (z monarchami, którzy lubią wiersze, zawsze jest jakaś rada); przygoda papugi dała mu do myślenia. Królowa, która pamiętała treść zbrodniczej tabliczki Zadiga, kazała ją przynieść. Przymierzono do siebie oba ułamki: schodziły się najdokładniej; wówczas, odczytano wiersze tak, jak je Zadig napisał:
Pośród zbrodni hałasów, ziemia wprzódy drżała;
Na umocnionym tronie, król pokój dziś głosi;
Mącąc sen lubych wczasów, li miłość zuchwała
Żądzą krwi dziką płonie i żniwo swe kosi.
Król nakazał natychmiast aby przyprowadzono Zadiga i wypuszczono z więzienia jego przyjaciół oraz damę. Zadig upadł twarzą na ziemię do stóp króla i królowej: prosił ich bardzo pokornie o przebaczenie za swe liche wiersze; przemawiał z takim wdziękiem, dowcipem i rozumem, iż oboje królestwo zapragnęli go bliżej poznać. Za następnem widzeniem, ujął ich jeszcze więcej za serce. Oddano mu cały majątek Zawistnego, który go fałszywie oskarżył; ale Zadig zwrócił go w całości, przyczem zawistnik odczuł jedynie radość, iż nie postradał swego mienia. Szacunek króla dla Zadiga wzrastał z każdym dniem. Uczynił go uczestnikiem wszystkich zabaw i radził się go w każdej sprawie. Królowa zaczęła nań patrzeć z sympatyą, która mogła się stać niebezpieczną dla niej, dla dostojnego małżonka, dla Zadiga i dla kraju. Zadig zaczynał wierzyć, że nie tak trudno jest być szczęśliwym.
Nadszedł czas, w którym obchodzono wielkie święto, powtarzające się co pięć lat. Było zwyczajem w Babilonie, co przeciąg pięciu lat, obwoływać uroczyście tego z obywateli, który spełnił najbardziej szlachetny uczynek. Dostojnicy państwa i wielcy magowie byli sędziami. Pierwszy satrapa, mający pieczę nad miastem, przedkładał najpiękniejsze uczynki jakie zdarzyły się za jego rządów. Rzecz szła pod głosowanie, król zaś obwieszczał wyrok. Zbiegano się na tę uroczystość ze wszystkich krańców ziemi. Zwycięzca otrzymywał z rąk władcy złoty puhar ozdobiony kamieniami, przyczem król wymawiał te słowa, „Przyjm tę nagrodę szlachetności, i oby bogowie dali mi dużo podobnych tobie!“
Skoro nadszedł ów pamiętny dzień, król ukazał się na tronie, otoczony dostojnikami, magami i posłami wszelkich narodów. Wszystko cisnęło się na te igrzyska, gdzie chwałę zdobywało się nie chyżością koni, ani siłą fizyczną, lecz cnotą. Pierwszy satrapa wymienił głośno uczynki, zdolne, jego zdaniem, zjednać tym którzy je spełnili nieoszacowaną nagrodę. Nie wspomniał nawet o wielkości duszy, z jaką Zadig oddał zawistnemu wrogowi całe jego mienie: to nie był uczynek, któryby miał prawo zabiegać się o palmę w owym turnieju.
Przedstawił najpierw sędziego, który, przyprawiwszy przez pomyłkę — bez własnej winy — pewnego obywatela o stratę znacznego procesu, oddał mu cały swój majątek, równy wartością temu co tamten postradał.
Ukazał następnie młodego człowieka, który, bez pamięci rozkochany w pięknej dziewczynie i mając ją poślubić, ustąpił jej przyjacielowi, blizkiemu zgonu z miłości dla niej; ustępując zaś narzeczonej, wyposażył ją jeszcze.
Wreszcie, ukazał żołnierza, który, w czasie wojny Hirkańskiej, złożył dowód jeszcze większej szlachetności. Żołdacy nieprzyjacielscy chcieli mu porwać kochankę, on bronił jej z całą zajadłością: wtem, doniesiono mu, że inni Hirkańczycy, o kilka kroków dalej, uprowadzili jego matkę. Opuścił, płacząc, kochankę, i pobiegł oswobodzić matkę: wrócił następnie ku przedmiotowi swej miłości i znalazł go bez życia. Chciał się zabić; matka przedstawiła mu iż jego jednego ma na świecie: natychmiast znalazł w sobie odwagę aby ścierpieć życie.
Sędziowie skłaniali się na stronę tego żołnierza. Król zabrał głos i rzekł: „Jego postępek, jak również tamte inne, są piękne; ale nie zdumiewają mnie; wczoraj atoli, Zadig dokonał czynu który mnie zdumiał. Przed kilku dniami, odprawiłem w niełasce ministra mego i faworyta, Koreba. Wymyślałem nań co miałem sił: wszyscy dworzanie upewniali mnie że jestem zbyt łagodny; ścigali się poprostu kto więcej złego powie o Korebie. Spytałem Zadiga, co o tem myśli; odważył się przemówić w jego obronie. Przyznaję, że spotykałem w historyi wypadki, w których ktoś opłaca mieniem swą omyłkę, ustępuje narzeczonej, przekłada matkę ponad przedmiot swego ukochania: ale nie czytałem nigdy, aby dworzanin wyrażał się przychylnie o ministrze który popadł w niełaskę i ściągnął na siebie gniew pański. Daję dwadzieścia tysięcy sztuk złota każdemu z przedstawionych do nagrody; ale puhar daję Zadigowi.
— Panie, rzekł ów, to twój majestat jedynie zasłużył na puhar; to ty dokonałeś czynu najbardziej niesłychanego w dziejach, skoro, będąc królem, nie rozgniewałeś się na sługę, kiedy się sprzeciwił twemu uniesieniu“. Rozległ się szmer podziwu dla króla i Zadiga. Sędzia który oddał swoje mienie, kochanek który wyswatał przyjacielowi oblubienicę, żołnierz który wyżej stawił ocalenie matki niż kochanki, otrzymali dary monarchy; imiona ich zapisano do księgi szlachetnych. Zadig uzyskał puhar. Król zdobył reputacyę dobrego książęcia, którą niedługo zachował. Dzień ten uświęcono zabawami, trwającemi dłużej niż kazało prawo. Pamięć o nim utrzymuje się jeszcze w Azyi. Zadig powiedział: „Jestem tedy wreszcie szczęśliwy!“ Ale mylił się.
Król postradał pierwszego ministra. Wybrał Zadiga, aby zajął to miejsce. Wszystkie piękne panie w Babilonie przyklasnęły wyborowi, od czasu bowiem istnienia państwa nie było jeszcze tak młodego ministra. Wszyscy dworzanie uczuli się dotknięci; Zawistnik zaczął pluć krwią i nos spuchł mu nadzwyczajnie. Zadig, podziękowawszy obojgu królestwu, złożył również dzięki papudze. „Piękny ptaku, rzekł, ty ocaliłeś mi życie i mianowałeś pierwszym ministrem: suka i koń Ich Królewskich Mości uczyniły mi wiele złego, ale ty wyświadczyłeś mi samo jeno dobre. Oto, od czego zależą nasze losy; ale, dodał, szczęście tak osobliwe może rozwiać się niebawem“. Papuga odpowiedziała: „Tak“. Słowo to uderzyło Zadiga; że jednak był dobrym przyrodnikiem i nie wierzył aby papugi miały zdolności prorocze, nabrał rychło otuchy i jął pełnić swój urząd jak umiał najlepiej.
Dał uczuć całemu światu świętą potęgę praw, nikomu zaś nie dał uczuć ciężaru swej godności. Nie krępował w niczem głosów Dywanu: każdy wezyr mógł mieć swoje zdanie, nie narażając się ministrowi. Kiedy sądził jakąś sprawę, nie on sądził, lecz prawo; ale, kiedy było nadto surowe, miarkował je. Kiedy brakło praw, sprawiedliwość jego tworzyła nowe, o których można było mniemać iż pochodzą od samego Zoroastra.
Jemu-to narody zawdzięczają tę wielką zasadę, że lepiej jest, w danym razie, uniewinnić zbrodniarza, niż skazać niewinnego. Sądził, iż prawa są poto aby wspomagać obywateli, nietylko aby przejmować ich lękiem. Głównym talentem Zadiga było wydobywanie na jaw prawdy, którą ludzie starają się zaciemnić. Od pierwszych dni swych rządów, wprowadził w życie ten wielki talent. Słynny kupiec z Babilonu umarł w Indyach; zapisał majątek, po równych częściach, dwom synom, wyposażywszy wprzód córkę; prócz tego, zostawił trzydzieści tysięcy sztuk złota temu z synów, który, powszechnem zdaniem, okaże iż więcej kocha ojca. Starszy wybudował ojcu wspaniały grobowiec; młodszy pomnożył częścią swego dziedzictwa posag siostry. Wszyscy osądzili, iż starszy więcej kocha ojca, młodszy zaś siostrę; starszemu, zdaniem ogółu, powinno przypaść trzydzieści tysięcy sztuk złota.
Zadig wezwał obu synów kolejno do siebie. Rzekł starszemu: „Ojciec nie umarł, wyleczył się z choroby, wraca do Babilonu. — Bogu niech będzie chwała! rzekł na to młody człowiek, ale cóż będzie z grobowcem, który mnie tyle kosztował?“ Następnie powtórzył Zadig tęż samą nowinę młodszemu. „Bogu niech będzie chwała! odparł, oddam ojcu wszystko co posiadam, ale pragnąłbym aby zostawił siostrze to co jej dałem. — Nie oddasz nic, rzekł Zadig i otrzymasz, w dodatku, trzydzieści tysięcy sztuk złota: ty lepiej kochasz ojca“.
Dziewczyna, bardzo bogata, obiecała swą rękę dwom magom, i, po jakimś czasie nauki pobieranej u obydwu, zaszła w ciążę. Obaj chcieli ją zaślubić. „Wezmę za męża, rzekła, tego, za którego pośrednictwem zdołałam przydać państwu obywatela. — To ja dokonałem tego zbożnego dzieła, rzekł jeden. — Mnie to przypada ta chluba, rzekł drugi. — Dobrze więc! odparła: uznam za ojca dziecięcia tego, który potrafi dać mu lepsze wychowanie“. Urodziła syna. Obaj magowie chcieli go wychowywać. Wytoczono sprawę przed Zadiga. Kazał stawić się obu przed sobą. „Czego nauczysz swego wychowanka? spytał pierwszego. — Nauczę go, rzekł doktor, ośmiu części retoryki, dyalektyki, astrologii, demonomanii; dalej co to jest substancya i akcydens, concretum i abstractum, monady i praistniejąca harmonia. — Ja, odparł drugi, będę się starał uczynić go sprawiedliwym i godnym ludzkiej przyjaźni“. Zadig orzekł: „Czy jesteś ojcem czy nie, ty zaślubisz matkę“.
Zanoszono codziennie do dworu skargi na itymaduleta Medyi, imieniem Irax. Był to wielki pan, nienajgorszy z natury, ale zepsuty próżnością i rozkoszą. Rzadko cierpiał aby ktoś doń mówił, a nigdy aby mu się sprzeciwiał. Paw nie jest bardziej próżny, gołąb bardziej lubieżny, żółw bardziej leniwy od niego; żył jedynie fałszywą chlubą i fałszywemi rozkoszami. Zadig postanowił go poprawić. Posłał mu, imieniem króla, kapelmistrza z tuzinem śpiewaków i dwoma tuzinami grajków, marszałka dworu z sześcioma kucharzami i czterema szambelanami, z poleceniem aby go nie opuszczali na krok. Rozkaz króla określał przytem ściśle porządek etykiety jaką miano zachować; a oto jej obraz:
Pierwszego dnia, z chwilą gdy pogrążony w rozkoszach Irax się obudził, wszedł kapelmistrz na czele śpiewaków i grajków. Wykonano kantatę, która trwała dwie godziny, co trzy minuty zaś powtarzała się następująca przyśpiewka:
Cóż za wdzięk, co za prezencja!
Ileż uroków posiada!
Ach, jak Jego Ekscelencja
Musi być ze siebie rada!
Po kantacie, szambelan wygłaszał przemowę, trwającą trzy kwadranse, w której wychwalał go pilnie za wszystkie zalety których mu właśnie zbywało. Następnie, przy dźwięku instrumentów, prowadzono Iraxa do stołu. Obiad trwał trzy godziny. Z chwilą gdy otwierał usta aby przemówić, pierwszy szambelan oznajmiał: „Będzie miał słuszność“. Ledwie wymówił pierwsze słowa, drugi szambelan wołał: „Ma słuszność!“ Dwaj inni szambelanowie wybuchali głośnym śmiechem przy dowcipach które Irax powiedział lub zamierzał powiedzieć. Po obiedzie powtórzono kantatę.
Pierwszy dzień wydał się Iraxowi rozkoszny; rozumiał iż król królów uczcił go wreszcie wedle zasługi. Drugi wydał mu się mniej przyjemny, trzeci nużący, czwarty nie do zniesienia, piąty był męką; wreszcie, znękany ciągłem słuchaniem śpiewu:
Ach, jak Jego Ekscelencja
Musi być ze siebie rada!
ciągłem powtarzaniem że ma słuszność, i oracyą jaką go raczono co dzień o tej samej porze, napisał do króla błagając aby raczył odwołać szambelanów, grajków, ochmistrzów; przyrzekł być odtąd mniej próżnym i wymuszonym; mniej dawał się okadzać, żył z mniejszą pompą a był szczęśliwszy; bowiem, jak powiada Sadder[60], ciągła przyjemność przestaje być przyjemnością.
W tento sposób Zadig objawiał codzień subtelność dowcipu i dobroć duszy; podziwiano go, a mimo to kochano. Uchodził za najszczęśliwszego wśród ludzi; całe cesarstwo rozbrzmiewało jego imieniem; kobiety spoglądały nań tkliwie; obywatele sławili jego sprawiedliwość; uczeni patrzyli nań jak na wyrocznię; kapłani nawet przyznawali iż wiedzą przewyższa archimaga Yebora. Nikomuby w myśli nie postało wytaczać mu proces o gryfy; wierzono jedynie w to co jemu się zdało wiarygodnem.
Toczyła się wówczas w Babilonie wielka sprzeczka, która trwała od tysiąca i pięciuset lat, i dzieliła państwo na dwie zajadłe sekty. Jedna twierdziła, że nie należy wchodzić do świątyni Mitry inaczej jak tylko lewą nogą; druga żywiła wstręt do tego obyczaju i wchodziła zawsze nogą prawą. Czekano na dzień uroczystego święta Ognia, aby poznać która sekta znajdzie łaskę w oczach Zadiga. Świat cały skierował oczy na jego nogi; całe miasto żyło we wzruszeniu i niepewności. Zadig wszedł do świątyni skacząc równemi nogami; następnie zaś w wymownem przemówieniu dowiódł, że Bóg nieba i ziemi, który we wszystkiem zachowuje bezstronność, nie więcej podoba sobie w nodze lewej niż w prawej. Zawistnik i żona jego twierdzili, że w przemówieniu jego nie dość było figur retorycznych, i że nie dosyć poruszył ziemię i niebo. „Suche to, bez talentu, mówili; niema w jego przemówieniach ani rozstępującego się morza, ani spadających gwiazd, ani słońca topiącego się jak wosk; to nie jest klasyczny styl Wschodu“. Zadig zadowalał się stylem zdrowego rozumu. Wszyscy oświadczyli się za nim, nie dlatego że miał słuszność, nie dlatego że był roztropny, że był godny kochania, ale dlatego że był pierwszym wezyrem.
Równie szczęśliwie zakończył proces między białymi i czarnymi magami. Biali twierdzili, iż bezbożnością jest obracać się przy modlitwie ku wschodowi; czarni upewniali, iż Bóg ma w obrzydzeniu modły ludzi którzy się obracają ku zachodowi. Zadig rozporządził, aby się każdy obracał jak zechce.
Znalazł również sposób, aby, w ciągu ranka, uporać się z osobistemi i publicznemi sprawami: przez resztę dnia zajmował się upiększeniem Babilonu. Wystawiał tragedje na których płakano, komedje na których się śmiano; rzecz, która oddawna wyszła z mody i którą Zadig wskrzesił na nowo z martwych, ponieważ posiadał smak. Nie miał pretensji aby się rozumieć na sztuce więcej niż sami artyści; nagradzał ich hojnie i zaszczytnie i nie był tajemnie zazdrosny o ich talenty. Wieczorem, bawił sumiennie króla, a zwłaszcza królowę. Król powiadał: „O, jakiż wielki minister!“ królowa mówiła: „O, jakiż miły minister!“ i oboje dodawali: „Byłaby wielka szkoda, gdyby go powieszono“.
Nigdy żaden dygnitarz nie musiał udzielać tylu audjencyj damom. Większość przychodziła doń ze sprawami zgoła urojonemi, aby nawiązać jakąś sprawę z nim samym. Żona Zawistnego zjawiła się jedna z pierwszych; przysięgła Zadigowi na Mitrę, Zendawestę i święty ogień, że potępia z duszy postępowanie męża; zwierzyła następnie, w zaufaniu, że mąż jej to zazdrośnik i brutal; dała do zrozumienia, iż bogowie skarali go, odmawiając mu szacownych objawów tego świętego ognia, dzięki któremu jedynie człowiek staje się podobnym do nieśmiertelnych; wreszcie, na zakończenie, napomknęła iż zgubiła podwiązkę. Zadig podniósł ją ze zwykłą grzecznością, ale nie zapiął, jak się godzi, wyżej kolana damy. To małe przewinienie, jeżeli można je tak nazwać stało się przyczyną najstraszliwszych nieszczęść. Zadig zapomniał o tem rychło; ale żona Zawistnika zapamiętała dobrze.
Inne damy oblegały go codziennie. Sekretne roczniki Babilonu utrzymują, iż Zadig uległ pewnego razu; ale uczuł się niepomału zdziwiony iż syci się bez rozkoszy i pieści kochankę jakgdyby z roztargnieniem. Ta, której, zaledwie sam wiedząc o tem, dał dowody przychylności, była pokojową królowej Astarte. Tkliwa ta Babilonka powiadała sobie w duchu na pocieszenie: „Musi ten godny człowiek mieć straszny nawał spraw w głowie, skoro wciąż o nich myśli, nawet w objęciach ukochanej“. Otóż, zdarzyło się Zadigowi, iż, w chwili w której wiele osób nie mówi nic, inne zaś wymawiają jedynie słowa uświęcone zwyczajem, wykrzyknął nagle: „Królowa!“ Babilonka mniemała, iż opamiętał się w tkliwym momencie i że mówi do niej: moja królowo. Zadig, wciąż niezbyt przytomny, wymówił jeszcze imię Astarte. Dama, która, w tych szczęsnych okolicznościach, wszystko tłómaczyła na swą korzyść, wyobraziła sobie iż ma to znaczyć: „Jesteś piękniejsza niż królowa Astarte“. Opuściła seraj Zadiga, unosząc piękne podarki. Poszła opowiedzieć swą przygodę Zawistnej, której była serdeczną przyjaciółką; Zawistna odczuła nader boleśnie to jej wyróżnienie. „Nie raczył nawet, rzekła, zapiąć mi tej oto podwiązki: w życiu już jej nie włożę! — Ho, ho, rzekła szczęśliwa do Zawistnej, nosisz takie same podwiązki jak królowa? Czy to od jednej modniarki?“ Zawistna zamyśliła się głęboko, nie odpowiedziała nic, i poszła poradzić się męża.
Tymczasem Zadig zauważył, iż, w czasie audiencyj i sądów, staje się coraz bardziej roztargniony; nie wiedział czemu to przypisać: to było jedyne jego zmartwienie.
Miał sen: zdawało mu się, że najpierw leżał na trawie, wśród której znajdowały się sztywne i kłujące źdźbła; następnie, spoczywał miękko na posłaniu z róż, z których wypełzał wąż i ranił go w serce ostrym, zatrutym językiem. „Niestety! powiadał sobie, długi czas spoczywałem na suchych i kłujących ziołach; obecnie, ległem na posłaniu z róż; ale kto będzie wężem?“
Nieszczęście Zadiga wynikło z samegoż jego szczęścia, a zwłaszcza przymiotów. Spędzał on codziennie jakiś czas w towarzystwie króla, oraz Astarte, jego dostojnej małżonki. Wrodzony urok jego obejścia zdwajała jeszcze naturalna chęć podobania, która jest tem dla umysłu, czem strój dla piękności. Stopniowo, młodość i powaby Zadiga uczyniły na Astarte wrażenie, którego zrazu nie uświadomiła sobie. Namiętność jej rosła na łonie niewinności. Bez skrupułu i obawy oddawała się Astarte przyjemności widzenia i słuchania człowieka drogiego jej małżonkowi i państwu; nie przestawała wychwalać go przed królem; śpiewała hymny o Zadigu damom dworskim, które szły z nią o lepsze w pochwałach. Wszystko składało się na to, aby zagłębiać w sercu królowej grot, którego nie czuła. Obsypywała Zadiga podarkami, w które wchodziło więcej tkliwości niż sama myślała; mniemała iż przemawia doń jedynie jako zadowolona z usług królowa, ale niekiedy wyrywał się jej akcent rozkochanej kobiety.
Astarte była o wiele piękniejsza niż owa Semira tak nienawidząca jednookich, i niż ta druga, tak pohopna do ucięcia nosa mężowi. Poufałość Astarty, czułe półsłówka którym coraz częściej towarzyszył rumieniec, spojrzenia które pragnęła odwracać a które topiła w jego oczach, rozpaliły w sercu Zadiga zdumiewający dla niego samego ogień. Walczył z sobą; przywołał na pomoc filozofię, która tylekroć była mu pomocą; ale przyniosła mu jedynie poznanie, a żadnej ulgi. Obowiązek, wdzięczność, pogwałcenie najwyższego majestatu nastręczały się jego oczom niby bogowie mściciele; walczył ze swą namiętnością, święcił nad nią tryumfy; ale zwycięstwo to, które trzeba było ponawiać raz po razu, wydzierało mu łzy i jęki. Nie śmiał już mówić do królowej z ową miłą swobodą która miała dla obojga tyle uroku; oczy jego przesłaniały się mgłą; słowa były wymuszone i bezładne. Spuszczał oczy; kiedy zaś, mimowoli, spojrzenia jego obracały się ku Astarte, spotykały źrenice królowej zwilżone łzami, a zarazem strzelające płomieniem. Zdawało się, iż mówią sobie wzajem: „Ubóstwiamy się, a lękamy się naszej miłości; płoniemy oboje ogniem, który potępiamy jako zbrodnię“.
Zadig wychodził od królowej nieprzytomny, obłąkany, z sercem dławionem przez ciężar którego nie mógł już udźwignąć. Wśród tych gwałtownych wzruszeń, wyjawił swą tajemnicę przyjacielowi Kadorowi, jak człowiek który, przetrzymawszy długie męczarnie, zdradza wreszcie zbyt dotkliwe cierpienie krzykiem, oraz zimnym potem spływającym z czoła.
Kador rzekł: „Zdawna już odgadłem uczucia, które chciałeś ukryć przed samym sobą. Namiętności mają swe oznaki, co do których niepodobna się mylić. Osądź, drogi Zadigu: skoro ja czytałem w twem sercu, żali król nie odkryje w niem uczucia które go obraża? Wiadomo ci, iż król, wśród samych przymiotów, posiada jedną tylko wadę: mianowicie jest to człowiek najbardziej zazdrosny pod słońcem. Ty opierasz się swej namiętności z większą siłą niźli królowa zwalcza własne uczucia, ponieważ jesteś filozofem i ponieważ jesteś Zadigiem. Astarte jest kobietą; pozwala mówić spojrzeniom swoim z tem większą nierozwagą, ile że nie czuje się jeszcze winną. Na nieszczęście, pewna własnej niewinności, lekceważy konieczne pozory. Drżę o nią, póki nie będzie sobie miała nic do wyrzucenia. Gdybyście wreszcie porozumieli się z sobą, umielibyście oszukać wszystkie oczy: namiętność rodząca się i dławiona gwałtem, wybucha; miłość zadowolona umie się ukrywać“. Zadig zadrżał na samą myśl iż miałby zdradzić króla, swego dobroczyńcę; nigdy nie był bardziej oddany swemu monarsze, jak wówczas gdy się czuł wobec niego winnym mimowolnej zbrodni. Wszelako królowa tak często wymawiała imię Zadiga; czoło jej okrywało się przytem takim rumieńcem; była, naprzemian, tak ożywiona albo tak zakłopotana kiedy doń mówiła w obecności króla; zapadała w tak głęboką zadumę po jego odejściu, iż król zaniepokoił się. Uwierzył we wszystko co widział, a dotworzył sobie wyobraźnią wszystko czego nie widział. Zauważył zwłaszcza, iż pantofle królowej były niebieskie, Zadig zaś miał również pantofle tego koloru; wstążki królowej żółte, a czapka Zadiga też żółta: były to straszliwe poszlaki dla drażliwego książęcia. W zatrutym umyśle, podejrzenia przedzierżgnęły się w pewność.
Niewolnicy monarchów są zarazem niezmordowanymi szpiegami ich serc. Przejrzano niebawem, iż Astarte jest zakochana, a Moabdar zazdrosny. Zawistny nakłonił Zawistną, aby posłała królowi podwiązkę, podobną do podwiązki królowej. Na domiar nieszczęścia, podwiązka ta była niebieska. Odtąd, król myślał jedynie o zemście. Postanowił, jednej nocy, otruć królowę, o świcie zaś kazać udusić Zadiga. Rozkaz powierzono nieubłaganemu eunuchowi, wykonawcy pomsty królewskiej. Był wówczas w komnacie króla karzełek; niemy, ale bynajmniej nie głuchy. Cierpiano go w pokoju o każdej porze, był świadkiem najtajemniejszych rzeczy, niby zwierzę domowe. Mały niemowa był bardzo przywiązany do królowej i do Zadiga; z równem tedy zdumieniem jak grozą usłyszał wyrok ich śmierci. Ale jak począć, aby uprzedzić ów straszliwy rozkaz, który miał się spełnić za niewiele godzin? Karzełek nie umiał pisać, ale nauczył się malować, a zwłaszcza trafiać podobieństwo. Zabrał się tedy do dzieła, nad którem przesiedział do późnej nocy. Rysunek jego przedstawiał króla miotanego wściekłością i wydającego, po jednej stronie obrazu, rozkazy eunuchowi; dalej, niebieski sznur, na stole zaś puhar, wraz z niebieską podwiązką i żółtemi wstążkami; wreszcie, w samym środku, królowę, pośród fraucymeru, oddającą ducha, Zadiga zaś uduszonego u jej stóp. Na horyzoncie widać było wschodzące słońce, dla zaznaczenia iż straszliwy wyrok ma się spełnić o brzasku. Skończywszy dzieło, pobiegł do jednej z dworek, obudził ją i pokazał na migi, że obraz należy w tej chwili zanieść królowej.
Około północy, rozlega się pukanie do bramy Zadiga: posłaniec budzi go, oddaje bilet królowej; niedowierza czy to nie sen; otwiera list drżącą ręką. Któż mógłby wyrazić jego zdumienie, grozę, rozpacz, kiedy przeczytał te słowa: „Uciekaj, nie tracąc ani chwili, albo przypłacisz życiem. Uciekaj, Zadigu, nakazuję ci to w imię naszej miłości i moich żółtych wstążek. Nie byłam winną; ale czuję iż umrę występną“.
Zadig ledwie zdołał przemówić. Kazał aby sprowadzono Kadora; nic nie mówiąc, podał bilet. Kador zmusił go aby był posłuszny, i aby, bez zwłoki, puścił się w stronę Memfisu. „Jeżeli odważysz się widzieć z królową, rzekł, przyspieszysz jej śmierć; jeżeli zechcesz mówić z królem, również ją zgubisz. Biorę na siebie jej los, ty idź za swoim. Rozpuszczę wieści, że udałeś się do Indyj. Niebawem, pospieszę za tobą i powiadomię cię o wszystkiem co zaszło“.
Równocześnie, Kador polecił przyprowadzić do tajemnych drzwiczek pałacu dwa najszybsze dromadery; wsadził na jednego z nich Zadiga, którego trzeba było zanieść, blizki był bowiem utraty zmysłów. Jeden jedyny sługa towarzyszył mu: niebawem, Kador, pogrążony w zdumieniu i boleści, postradał przyjaciela z oczu.
Skoro dostojny zbieg dostał się na szczyt pagórka z którego widać było Babilon, wlepił wzrok w pałac królowej i zemdlał; odzyskał przytomność jedynie poto, aby wylać potoki łez i błagać niebiosów o śmierć. Wreszcie, podumawszy nad żałosnym losem najpowabniejszej z kobiet i pierwszej władczyni świata, zwrócił na chwilę myśl ku samemu sobie i wykrzyknął: „I czemże jest życie ludzkie? O cnoto! nacóżeś mi się zdała? Dwie kobiety oszukały mnie niegodnie; trzecia, niewinna i piękniejsza niż tamte obie, ma umrzeć! Wszystko, co uczyniłem dobrego, stało mi się zawsze źródłem przekleństw; wzniosłem się do szczytu wielkości jedynie poto aby zeń runąć w najokropniejszą przepaść niedoli. Gdybym był niegodziwcem, jak tylu innych, byłbym szczęśliwym jak oni“. Przygnieciony temi złowrogiemi myślami, z oczyma zamglonemi zasłoną boleści, ze śmiertelną bladością na twarzy i z duszą tonącą w bezmiarze posępnej rozpaczy, Zadig jechał dalej w stronę Egiptu.
Zadig kierował się w drodze wedle gwiazd. Konstelacya Oriona i błyszcząca gwiazda Syrjusza wiodły go ku portowi Kanopy. Podziwiał te rozległe globy światła, które zdają się naszym oczom jedynie słabemi iskierkami, podczas gdy ziemia, która, w istocie, jest ledwie niedostrzegalnym punktem w przyrodzie, wydaje się naszym pragnieniom czemś tak wielkiem i szlachetnem. W tej chwili wyobrażał sobie ludzi tem czem są w istocie: robakami pożerającymi się wzajem na atomie błota. Ten prawdziwy obraz zdawał się unicestwiać jego niedole, malując mu nikłość jego istoty i całego Babilonu. Dusza jego wzbijała się aż w nieskończoność, i, oderwana od zmysłów, oglądała niezmienny porządek wszechświata. Ale, skoro, następnie, wróciwszy do siebie i zapuszczając się w głąb własnego serca, pomyślał iż Astarte umarła może dla niego, wszechświat znikał jego oczom: nie widział w całej naturze nic prócz umierającej Astarte i Zadiga pogrążonego w nieszczęściu. Tak poddając się kolejno przypływom i odpływom podniosłej filozofii i miażdżącego cierpienia, Zadig posuwał się ku granicom Egiptu; już wierny sługa dotarł do granicznego miasta i szukał dlań mieszkania. Zadig zażywał tymczasem przechadzki po ogrodach okalających miasteczko. Naraz, niedaleko gościńca, ujrzał kobietę, zalaną łzami, wzywającą niebo i ziemię na pomoc, oraz pędzącego tuż za nią rozjuszonego mężczyznę. Dognał ją wreszcie; padła, obejmując jego kolana; on obsypywał ją razami i wyrzutami. Z wściekłości Egipcyanina oraz z ponawianych przez damę próśb o przebaczenie, Zadig domyślił się, że człowiek ten jest zazdrosny, kobieta zaś niewierną. Przyjrzał się młodej osobie: była wzruszająco piękna, przypominała nawet nieco nieszczęsną Astartę. Zadig uczuł w sercu przypływ współczucia, a wstręt do Egipcyanina. „Ratuj, krzyknęła do Zadiga szlochając: wyrwij mnie z rąk najokrutniejszego z ludzi; ocal mi życie“. Na te wołania, Zadig rzucił się między nią a barbarzyńcę. Znał cośkolwiek język egipski; rzekł tedy: „Jeżeli posiadasz jakie ludzkie uczucia, zaklinam cię byś uszanował piękność i słabość. Czy masz sumienie, aby obrażać w ten sposób arcydzieło natury, które znajduje się oto u twych stóp, nie mając innej obrony prócz łez? — Ho! ho! wykrzyknął gwałtownik, ty, widzę, także jesteś z liczby jej gachów; ty mi zapłacisz za wszystkich“. Puszcza damę którą trzymał jedną ręką za włosy, i, ujmując włócznię, zamierza się na cudzoziemca. Zadig, który zachował zimną krew, uniknął z łatwością wściekłego ciosu. Pochwycił lancę blizko grotu; jeden chce ją cofnąć, drugi wydrzeć; drzewce łamie się. Egipcyanin dobywa szpady: Zadig wyciąga swoją. Ten godzi tysiącem błyskawicznych ciosów, ów odpiera je z nieporównaną zwinnością. Dama, siedząc w kuczki na trawniku, poprawia stroik na głowie i przygląda się. Egipcyanin silniejszy był od przeciwnika; Zadig zręczniejszy. Zadig bił się jak człowiek u którego głowa kieruje ramieniem; tamten, jak nieprzytomny szaleniec, którego ruchy ślepy gniew prowadzi na los szczęścia. Zadig naciera coraz bliżej i rozbraja wroga; gdy Egipcyanin, tem więcej rozwścieczony, chce się nań rzucić, on chwyta go, przyciska, powala na ziemię przykładając szpadę do piersi, i ofiarowuje się darować życiem. Egipcyanin, nieprzytomny ze złości, dobywa sztylet i rani Zadiga, w tej samej chwili gdy ten mu wspaniałomyślnie przebaczał. Zadig, oburzony, topi mu w ciele żelazo. Egipcyanin wydaje straszliwy krzyk, i, tarzając się w piasku, kona. Wówczas Zadig podchodzi do damy i powiada pełnym szacunku głosem: „Zmusił mnie abym go zabił; pomściłem panią; jesteś wolna od tego brutala. Czego sobie teraz życzysz, pani? — Abyś przepadł, zbrodniarzu, odparła; abyś zginął; zabiłeś mi kochanka; chciałabym wyszarpać ci serce. — Wyznaję, pani, iż miałaś kochanka dość osobliwego, odparł Zadig; bił cię ze wszystkich sił, i mnie chciał wydrzeć życie, dlatego iż zaklęłaś mnie abym ci przyszedł z pomocą. — Chciałabym aby mnie mógł bić jeszcze, odparła dama, ponownie uderzając w lament. Zasługiwałam na to, drażniłam jego zazdrość. Dałożby niebo aby on mnie bił, a żebyś ty był na jego miejscu!“ Zadig, coraz bardziej zdumiony i rozgniewany, rzekł: „Pani, mimo całej urody, warta byłabyś abym ja cię zbił z kolei, tak bardzo nieprzyzwoitem jest twoje zachowanie, ale nie zadam sobie tego trudu“. To rzekłszy, siadł z powrotem na wielbłąda i ruszył ku miastu. Ledwie uczynił kilka kroków, obrócił się słysząc tentent: ujrzał czterech gońców, przybywających od strony Babilonu. Pędzili co koń wyskoczy. Jeden z nich, widząc młodą kobietę, wykrzyknął: „To ona; podobniuteńka do portretu jaki nam odmalowano.“ Nie kłopocąc się o umarłego, natychmiast pochwycili damę. Tymczasem, ona wołała do Zadiga: „Ratuj mnie jeszcze raz, szlachetny cudzoziemcze: chciej mi przebaczyć iż wyrzekałam na ciebie. Ratuj mnie, a będę twoją do grobu“.· Ale Zadigowi przeszła już ochota nadstawiania karku w jej obronie. „Gadaj to pani innym, odparł; mnie już nie złapiesz“. Zresztą, był ranny, krew mu upływała, potrzebował pomocy; widok zaś czterech Babilończyków, prawdopodobnie wysłanych przez króla Moabdara, przejmował go niepokojem. Pomknął co żywo w stronę wioski, nie umiejąc sobie wytłómaczyć dlaczego czterej gońcy z Babilonu zagarnęli Egipcyankę, ale bardziej jeszcze zdumiony charakterem tej damy.
Skoro Zadig wjechał do miasteczka, otoczyła go ciżba ludzi. Kto żyw, krzyczał: „Oto ten, który uprowadził piękną Missuf i zamordował Kletofisa. — Panowie, rzekł, niech mnie Bóg broni abym miał kiedykolwiek uprowadzać piękną Missuf; co się zaś tyczy Kletofisa, nie zamordowałem go bynajmniej; broniłem się jedynie. Chciał mnie zabić, ponieważ, bardzo pokornie, prosiłem go o łaskę dla pięknej Missuf, którą niemiłosiernie grzmocił. Jestem cudzoziemcem który przybywa szukać schronienia w Egipcie; trudno zaś sobie wyobrazić, abym, przychodząc szukać u was opieki, zaczynał od gwałtu i mordów.
Egipcyanie byli wówczas ludzcy i sprawiedliwi. Tłum odprowadził Zadiga do ratusza. Zaczęto od tego iż opatrzono ranę; następnie przesłuchano go, oddzielnie zaś służącego, aby poznać całą prawdę. Uwolniono Zadiga od zarzutu morderstwa; ale był winien krwi człowieka, prawo skazywało go na niewolę. Sprzedano, na rzecz miasteczka, wielbłądy; rozdano mieszkańcom wszystko złoto jakie miał z sobą; osobę jego, zarówno jak i towarzysza podróży, wystawiono na przedaż na placu publicznym. Kupiec arabski, imieniem Setok, dobił targu; służącego, sposobniejszego do znoszenia trudów, sprzedano o wiele drożej niż pana. Nie zastanawiano się nad kondycyą obu cudzoziemców. Zadig został tedy niewolnikiem, niższym w hierarchii od własnego sługi; spętano ich wspólnym łańcuchem, okręconym dokoła nóg; w tym stanie udali się za kupcem do domu. W drodze, Zadig pocieszał sługę i umacniał go; przyczem, wedle zwyczaju, czynił uwagi nad życiem ludzkiem. „Widzę, mówił, że niedole mego losu zaciążyły nad twoim. Aż dotąd, wszystko obracało się dla mnie w osobliwy sposób. Skazano mnie na grzywnę za to że widziałem przechodzącą sukę; omal nie wbito na pal za gryfa; posłano mnie na rusztowanie za to że napisałem wiersze na pochwałę króla; groził mi stryczek dlatego że królowa nosiła żółte wstążki; i otom jest dziś, wraz z tobą, niewolnikiem, dzięki temu że jakiś brutal grzmocił swą ukochaną. Ano cóż, nie traćmy otuchy; wszystko skończy się może jakoś; trzeba aby kupcy arabscy mieli niewolników: czemuż nie miałbym znosić tego co drudzy, skoro jestem człowiekiem jak drudzy? Pan nasz nie będzie może zbyt nielitościwy; trzebaż mu dobrze się obchodzić z niewolnikami jeśli chce mieć z nich pożytek“. Tak mówił; w głębi serca zaś myślał o losach królowej.
Kupiec, imieniem Setok, ruszył, w dwa dni potem, wraz z wielbłądami i niewolnikami, na pustynię. Plemię jego mieszkało wpodle pustyni Koreb. Droga była długa i uciążliwa. W ciągu drogi, Setok o wiele więcej troszczył się o sługę niż o pana, ponieważ ów o wiele lepiej ładował wielbłądy; wszystkie ulgi i względy były tylko dla niego. Jeden z wielbłądów zdechł na dwa dni przed celem drogi: rozłożono jego brzemię na plecy sług; Zadig otrzymał swoją część. Widząc jak wszyscy kroczą przygarbieni, Setok zaczął się śmiać, Zadig ośmielił się wytłómaczyć mu przyczynę tego, i nauczył praw równowagi. Kupiec, zdziwiony, zaczął spoglądać nań innem okiem. Zadig, widząc iż obudził ciekawość, podwoił ją, objaśniając swemu panu wiele rzeczy pozostających w związku z jego handlem; ciężar gatunkowy metali i płodów ziemi przy równej objętości; własności wielu użytecznych zwierząt; sposób wydobycia pożytku z innych; słowem, objawił mu się istnym mędrcem. Setok zaczął dawać Zadigowi pierwszy krok przed jego kompanem, którego tyle był cenił. Obchodził się z nim po ludzku i nie miał przyczyny tego żałować.
Przybywszy do swoich, Setok upomniał się zaraz u pewnego Hebrajczyka o pięćset uncyj srebra, które mu pożyczył w obecności dwóch świadków; ale świadkowie pomarli, Hebrajczyk zaś, korzystając z braku dowodów, przywłaszczył sobie pieniądze, dziękując zarazem Bogu iż dał mu w ręce sposób oszukania Araba. Setok zwierzył się z kłopotem Zadigowi, który stał się jego doradcą. „I gdzież-to, spytał Zadig, pożyczyłeś pięćset uncyj niewiernemu? — Na szerokim kamieniu, odparł kupiec, u stóp góry Horeb. — Co to za człowiek? spytał Zadig. — Skończony hultaj, odparł Setok. — Ja pytam, czy to jest człowiek żywy czy flegmatyk, roztropny czy postrzelony. — Ze wszystkich złych płatników, odparł Setok, jest to najbardziej nagły jakiego znam. — Zatem, oświadczył Zadig, pozwól pan abym bronił twej sprawy w obliczu sędziego“: W istocie, pozwał Hebrajczyka przed sąd i tak przemówił: „Ucho tronu sprawiedliwości, przychodzę, w imieniu mego pana, żądać od tego człowieka pięciuset uncyj srebra których nie chce oddać. — Masz świadków? spytał sędzia. — Nie, pomarli: ale został szeroki kamień, na którym wyliczono pieniądze; jeśli Wasza Dostojność raczy nakazać aby go przyniesiono, mam nadzieję że da nam świadectwo. Będziemy tu czekali, wraz z Hebrajczykiem, aż przyniosą kamień; poślę po niego, na koszt Setoka, mego pana. — Bardzo chętnie“, odparł sędzia, i zaczął załatwiać inne sprawy.
Gdy się audyencya kończyła, rzekł: „I cóż, kamień jeszcze nie przybył?“ Hebrajczyk, śmiejąc się, rzekł: „Toć jest o więcej niż dziesięć mil stąd, i trzeba z górą piętnastu ludzi aby go poruszyć. — I cóż? wykrzyknął Zadig, powiedziałem wszak, że kamień da nam świadectwo; skoro ten człowiek wie gdzie jest, przyznaje tem samem, że w istocie wyliczono na nim pieniądze“. Hebrajczyk, zbity z tropu, zmuszony był wszystko wyznać. Sędzia nakazał aby go przywiązano do tegoż kamienia, bez jadła i napoju, póki nie odda pięciuset uncyj; jakoż, niebawem uiścił się z długu.
Niewolnik Zadig i wymowny kamień cieszyli się wielkim rozgłosem w Arabii.
Setok, zachwycony, uczynił niewolnika swym poufnym przyjacielem. Nie mógł wprost obejść się bez niego, zupełnie tak samo jak niegdyś król Babilonu; Zadig zaś dziękował Bogu, iż Setok nie ma żony. Odkrywał w swoim panu naturalną skłonność do dobrego, wiele prawości i zdrowego rozsądku. Trapił się, widząc iż ubóstwia armię niebieską, to znaczy słońce, księżyc i gwiazdy, wedle dawnego zwyczaju Arabii. Zagadywał niekiedy w tym duchu, z wielką ostrożnością. Wreszcie, rzekł wprost, iż są to ciała takie jak inne, które nie więcej zasługują na hołd niż drzewo lub skała. „Ale, powiadał Setok, to są wiekuiste istoty z których ciągniemy wszelakie korzyści; ożywiają przyrodę, miarkują pory roku; są zresztą tak daleko od nas, że niepodobna ich nie czcić. — Więcej doświadczasz korzyści, odparł Zadig, od morza czerwonego, które niesie twoje towary do Indyj. Dlaczego nie miałoby ono być równie dawne jak gwiazdy? A jeżeli ubóstwiasz to co jest daleko od ciebie, powinieneś ubóstwiać ziemię Gangarydów, która jest na drugim krańcu świata. — Nie, odparł Setok, gwiazdy są zbyt błyszczące abym mógł ich nie ubóstwiać. — Za nadejściem wieczoru, Zadig zapalił wielką ilość pochodni w namiocie, gdzie miał wieczerzać z Setokiem; z chwilą gdy ten się zjawił, rzucił się na kolana przed zapalonem łuczywem, i rzekł: „O, wiekuiste i błyszczące światła, bądźcie mi zawsze łaskawe“. Wymówiwszy te słowa, usiadł do stołu, nie patrząc na Setoka. „Co ty robisz? spytał Setok zdumiony. — To samo co ty, odparł Zadig: ubóstwiam te świece, zaniedbuję zaś ich i mojego pana“. Setok zrozumiał głębokie znaczenie przenośni. Mądrość niewolnika weszła do jego duszy; nie szafował odtąd kadzidłem stworzeniom, lecz ubóstwiał wiekuistą istotę, która je uczyniła.
Był wówczas w Arabii ohydny zwyczaj, pochodzący pierwotnie ze Scytyi, który, utrwaliwszy się w Indyach mocą powagi Bramanów, groził iż ogarnie cały wschód. Skoro mężczyzna żonaty umarł, ukochana zaś małżonka chciała zostać świętą, dawała się spalić publicznie wraz z ciałem męża. Było to uroczyste święto, które nazywało się stosem wdowim. Plemię, w którem było najwięcej dobrowolnie spalonych kobiet, zażywało największej czci. Właśnie umarł pewien Arab z plemienia Setoka; żona jego, imieniem Almona, bardzo pobożna, ogłosiła dzień i godzinę, w której, przy dźwięku trąb i bębnów, rzuci się w ogień. Zadig wykazał Setokowi, jak bardzo ten straszliwy obyczaj przeciwny jest dobru rodzaju ludzkiego, ile że, codziennie niemal, rzucano w ogień młode wdowy, które mogły państwu dać dzieci lub przynajmniej wychować te które już miały; wreszcie przekonał go, iż należałoby, o ile możebne, znieść tak barbarzyński obyczaj. Setok odpowiedział: „Jest już więcej niż tysiąc lat, jak kobietom przysługuje prawo do mężowskiego stosu. Kto ośmieli się zmienić prawo, które czas uświęcił? Czy jest coś bardziej czcigodnego, niż zadawnione nadużycie? — Rozum jest dawniejszy, odparł Zadig. Pomów z wodzami plemienia, ja zaś pójdę do młodej wdowy“.
Kazał się jej oznajmić: zyskawszy sobie zaufanie pochwałami jej piękności, przedstawiwszy jaką byłoby szkodą rzucać w ogień tyle powabów, pochwalił zresztą stałość jej i odwagę. „Tak bardzo tedy kochałaś pani męża? rzekł. — Ja? ani trochę, odparła dama arabska. Był to brutal, zazdrośnik, człowiek wprost nieznośny: ale mam niezłomną wolę spłonąć wraz z nim na stosie. — Widocznie, rzekł Zadig, musi być jakaś niepospolita rozkosz w tem, aby się palić żywcem? — Och! cała natura wzdryga się na tę myśl, odparła dama: ale cóż! trzeba to przebyć. Jestem znana z pobożności: gdybym się nie dała spalić, byłabym zgubiona w opinii, cały świat wyśmiewałby się ze mnie“. Zadig, wycisnąwszy z niej wyznanie, że idzie na śmierć jedynie dla oczu drugich, przez próżność, przemawiał długo w sposób zdolny wskrzesić w niej nieco ochoty do życia; zdołał obudzić nawet nieco sympatyi dla jego obrońcy. „Cóż wreszcie uczyniłabyś, rzekł, gdyby próżność nie nakazywała ci iść na stos? — Ach, rzekła dama, zdaje mi się, iż prosiłabym pana abyś mnie zaślubił“.
Zadig, przepełniony myślą o Astarte, puścił te oświadczyny mimo uszu; ale udał się natychmiast do wodzów plemienia, opowiedział całe zajście, i poradził, aby wydano prawo, wedle którego będzie wolno wdowie wstąpić na stos dopiero wówczas, skoro spędzi godzinę sam na sam z młodym człowiekiem. Od tego czasu, nie było przykładu aby którą z dam spalono w Arabii. Zadigowi jedynie zawdzięczano, iż, w ciągu doby, zniszczył tak okrutny i trwający od tylu wieków obyczaj. Stał się zatem dobroczyńcą Arabii.
Setok nie mógł ani na chwilę rozstać się z tym człowiekiem, w którym mieszkała mądrość. Pewnego dnia, zaprowadził go do Bassory na wielki jarmark, gdzie mieli się spotkać najwięksi kupcy ze wszystkich zamieszkałych stron świata. Było to dla Zadiga znaczną pociechą widzieć zebranych wraz tylu ludzi z rozmaitych okolic. Miał uczucie, że wszechświat jest wielką rodziną, która gromadzi się w Bassorze. Zaraz drugiego dnia, znalazł się przy stole z Egipcyaninem, Hindusem Gangarydą, mieszkańcem Kataju[61], Grekiem, Celtem, i wieloma innymi cudzoziemcami, którzy, w częstych podróżach ku zatoce arabskiej, nauczyli się po arabsku natyle aby się módz porozumieć. Egipcyanin zdawał się mocno pogniewany. „Cóż za okropny kraj ta Bassora! powiadał; odmawiają mi tysiąca uncyj złota za najlepszy fant pod słońcem. — Jakto? rzekł Setok, na jakiżto fant odmówiono ci tej sumy? — Na ciało mojej ciotki, rzekł Egipcyanin; była to najzacniejsza niewiasta w Egipcie. Towarzyszyła mi wszędzie; zmarła w drodze; sporządziłem z niej jedną z najpiękniejszych mumij jakie posiadamy; u siebie w domu, dostałbym na taki zastaw ilebym zechciał. To w istocie osobliwe, że tutaj nie chcą mi dać tysiąca uncyj złota na fant tak niezawodny“. Wciąż tak się złoszcząc, zabierał się do wybornej gotowanej kury, kiedy Hindus, biorąc go za rękę, wykrzyknął ze zgrozą: „Och! co ty czynisz! — Jem kurę, odparł właściciel mumii. — Niech cię Bóg broni, rzekł Gangaryda. Możebne, iż dusza zmarłej przeszła w ciało tej kury: nie chciałbyś się przecież narażać na to aby zjeść swoją ciotkę. Gotować kury, to oczywisty gwałt zadany naturze. — Co tobie się roi? odparł choleryczny Egipcyanin; my ubóstwiamy wołu[62], a jemy go przecież. — Ubóstwiacie wołu, czy podobna? rzekł mieszkaniec okolic Gangesu. — Nic podobniejszego, odparł drugi; jest już sto trzydzieści pięć tysięcy lat jak to czynimy, i nikomu wśród nas nie przyszło na myśl się z tego wyłamać. Hehe! sto trzydzieści pięć tysięcy! rzekł Hindus; rachunek nieco przesolony; jest zaledwie ośmdziesiąt tysięcy lat jak Indye są zaludnione, a z pewnością jesteśmy starsi od was; Brama zabronił nam jadać woły, zanim wam przyszło na myśl ubierać nimi swoje ołtarze i rożny. — A to mi pocieszny bydlak, ten wasz Brama, żeby go porównywać z naszym Apisem, rzekł Egipcyanin; cóż takiego znów osobliwszego dokonał ów Brama?“. Bramin odparł: „Nauczył ludzi pisać i czytać; jemu też cała ziemia zawdzięcza grę w szachy. — Mylisz się, rzekł Chaldejczyk, siedzący wpodle; to rybie Oannes[63] zawdzięcza ludzkość te wspaniałe dobrodziejstwa: jej tylko godzi się oddawać pokłony. Cały świat powie wam, że była to istota boska, miała pozłacany ogon, oraz piękną ludzką głowę, i wychodziła z wody, aby nauczać przez trzy godziny dziennie. Miała licznych synów, którzy, jak każdy wie, byli królami. Mam w domu jej wizerunek i czczę go po formie. Można jeść wołu ile się komu żywnie podoba; ale gotować rybę, to, zaiste, wielka bezbożność! Zresztą, jesteście obaj zbyt podłego i świeżego pochodzenia, aby się ze mną o cośkolwiek spierać. Naród egipski liczy ledwie sto trzydzieści pięć tysięcy lat, Hindusi chełpią się jedynie ośmdziesięcioma tysiącami; podczas gdy my mamy kalendarze z czterech tysięcy wieków. Wierzcie mi, wyrzeczcie się swoich szaleństw, a dam każdemu po pięknym obrazku Oannesa“.
Mieszkaniec Kambalu[64] zabrał głos i rzekł: „Szanuję bardzo Egipcyan, Chaldejczyków, Greków, Celtów, Bramę, wołu Apisa, piękną rybę Oannes; ale, być może, Li, lub Tien[65], jak kto zechce go nazwać, wart jest tyle, co wasze woły i ryby. Nie powiem nic o swoim kraju; jest tak wielki jak Egipt, Chaldea i Indye razem. Nie sprzeczam się o dawność: człowiekowi wystarczy być szczęśliwym: być zaś dawnym, to bardzo niewiele; ale, gdybyśmy mieli poruszać temat kalendarzy, powiedziałbym, że cała Azya bierze je od nas. Mieliśmy już kalendarze bardzo dokładne, zanim w Chaldei zaczęto się uczyć arytmetyki.
— Jesteście wszyscy wielkie nieuki, zawołał Grek: nie wiecie, że chaos jest ojcem wszystkiego, i że kształt i materya stworzyły świat takim jak go widzimy?“ Grek mówił długo w tym duchu; ale przerwał mu wkońcu Celt, który, pociągnąwszy znacznie ze dzbana podczas gdy inni się kłócili, uważał się w tej chwili za mędrszego od wszystkich. Jakoż, klnąc siarczyście, oświadczył, iż jedynie Teutath[66] i jemioła na dębie warci są aby o nich mówić; co do niego, ma zawsze zapasik jemioły w kieszeni; Scytowie, jego przodki, byli to jedyni godni ludzie jacy kiedykolwiek istnieli na świecie; jadali, poprawdzie, niekiedy ludzkie mięso, ale to nie przeszkadza iż naród jego godzien jest wszelkiego szacunku. Wreszcie, dodał, iż gdyby się ktoś ważył źle mówić o Teutath, nauczyłby go rozumu. Sprzeczka zaogniła się; Setok z niepokojem oczekiwał chwili w której stół obleje się krwią. Zadig, który, podczas całej kłótni, zachował milczenie, podniósł się wreszcie. Zwrócił się najpierw do Celta, jako do najwścieklejszego; rzekł, iż ma słuszność, i poprosił go o jemiołę; pochwalił Greka za wymowę, i, w ten sposób, kolejno, uśmierzył wszystkie rozgrzane umysły. Najmniej zajmował się mieszkańcem Kataju, ponieważ wydał mu się najrozsądniejszy ze wszystkich. Wreszcie, rzekł: „Moi przyjaciele, gotowi byliście sprzeczać się o nic, wszyscy bowiem jesteście jednego zdania“. Na te słowa okrzyknęli się wszyscy. „Nieprawdaż, rzekł do Celta, iż nie ubóstwiasz jemioły, ale tego który uczynił jemiołę i dąb? — Zapewne, odparł Celt. — A pan, panie Egipcyaninie, czcisz z pewnością, w obrazie wołu, tego który dał ci woły? — Tak, odparł Egipcyanin. — Ryba Oannes, ciągnął dalej, musi z pewnością ustąpić temu, który stworzył morze i ryby? — Zgoda, rzekł Chaldejczyk. — Hindus, dodał Zadig, i Katajczyk uznają, jak i wy, pierwszą zasadę; nie dosyć zrozumiałem wspaniałe rzeczy jakie rozpowiadał nam pan Grek, ale jestem pewien, iż przyjmuje również istotę wyższą, od której zawisłym jest kształt i materya“. Grek, ujęty komplementem, przyznał iż Zadig bardzo dobrze ujął jego myśl. „Jesteście zatem wszyscy tego samego zdania; odparł Zadig, niema żadnego powodu do kłótni“. Wszyscy uściskali się. Setok, sprzedawszy bardzo korzystnie zbiory, odprowadził przyjaciela Zadiga do swojej siedziby. Za powrotem, Zadig dowiedział się, że, w czasie jego nieobecności, wytoczono mu proces i że czeka go śmierć na wolnym ogniu.
W czasie podróży Zadiga do Bassory, kapłani gwiazd postanowili go skarać. Klejnoty i ozdoby młodych wdów, idących dobrowolnie na stos, przynależały im z prawa; starali się tedy, wedle możności, odpłacić Zadigowi niemiłą psotę jaką im wypłatał. Obwinili go, iż posiada błędne mniemania o armii niebieskiej; złożyli świadectwo i przysięgli że słyszeli jak mówił że gwiazdy nie sypiają w morzu. To straszliwe bluźnierstwo obudziło w sędziach dreszcz grozy. Omal nie podarli na sobie szat, skoro usłyszeli te bezbożne słowa; byliby to uczynili z pewnością, gdyby Zadig miał z czego je opłacić. Na razie, w nadmiarze boleści, zadowolili się tem, iż skazali go na spalenie na wolnym ogniu. Napróżno Setok, zrozpaczony, użył całego wpływu aby ocalić przyjaciela; rychło zmuszony był zmilknąć. Młoda wdowa Almona, która nabrała wiele smaku do życia, poczuwając się do obowiązków wdzięczności wobec Zadiga, postanowiła ocalić go od stosu, którego dał jej poznać ohydę. Przetrawiała w głowie zamiar, nie zwierzając się nikomu. Śmierć Zadiga była postanowiona na dzień następny; miała przed sobą tylko jedną noc aby go ocalić: i oto, jak wzięła się do rzeczy litościwa a roztropna kobieta.
Skropiła się pachnidłami; zaprawiła swą piękność najbardziej bogatym i zalotnym strojem i poszła do naczelnika kapłanów gwiazd prosić o tajemną audyencyę. Znalazłszy się w obliczu czcigodnego starca, przemówiła w te słowa: „Najstarszy synu wielkiej niedźwiedzicy, bracie byka, kuzynie wielkiego psa (takie były tytuły wielkiego kapłana), przychodzę zwierzyć ci się z mych skrupułów. Wielce obawiam się, iż popełniłam straszliwy grzech, nie dając się spalić na stosie ukochanego męża. W istocie, cóż miałam do ocalenia? znikome ciało, dziś już nawpół zwiędłe“. Mówiąc te słowa, wysunęła, z długich jedwabnych rękawów, nagie ramiona cudownego kształtu i olśniewającej białości. „Widzisz, rzekła, jak niewiele warte jest to wszystko“. Kapłan poczuł, w głębi serca, że ta znikomość warta jest dość wiele. Oczy jego powiedziały to, a usta potwierdziły: przysiągł, iż w życiu nie widział tak pięknych ramion. „Niestety! rzekła wdowa, ramiona może ujdą jeszcze; ale przyznasz, iż ta pierś nie była warta moich względów“. To mówiąc, odsłoniła jego oczom najpiękniejsze łono jakie kiedykolwiek stworzyła natura. Pączek róży na jabłku z kości słoniowej wydałby się przy niem jedynie marzanną na bukszpanie, jagnięta zaś świeżo myte zdałyby się brunatno żółte. To łono, wielkie czarne oczy, które patrzyły omdlewająco migocąc łagodnie-tkliwym płomieniem, lica ożywione najpiękniejszą purpurą zmięszaną z bielą najczystszego mleka; nos, który nie był jak wieża góry Libanu; wargi, jak dwa szlaki koralu zamykające najpiękniejsze perły morza Arabii, wszystko to razem obudziło w starcu złudzenie, że ma dwadzieścia lat. Almona, widząc iż wynik jest po jej myśli, poprosiła o łaskę dla Zadiga. „Niestety, rzekł, piękna damo, gdybym nawet udzielił tej łaski, pobłażliwość moja nie zdałaby się na nic; trzeba bowiem aby dekret podpisali trzej koledzy. — W każdym razie podpisz, rzekła Almona. — Chętnie, rzekł kapłan, pod warunkiem że wdzięki twoje będą nagrodą mego ustępstwa. — Czynisz mi aż nazbyt wiele zaszczytu, rzekła Almona; zechciej jedynie potrudzić się do mej komnaty z chwilą gdy słońce zajdzie i gdy błyszcząca gwiazda Sheat zalśni na horyzoncie; zastaniesz mnie na sofie koloru róży, i będziesz mógł rozrządzić sługą twoją jak ci się spodoba“. Zaczem wyszła unosząc z sobą podpis, i zostawiła starca pełnego żądzy, jak również nieufności w swe siły. Resztę dnia spędził na kąpieli, wypił napój z odwaru trzciny Ceylońskiej i szacownych korzeni Tidoru i Ternaty[67], i czekał z niecierpliwością aż gwiazda Sheat ukaże się na widnokręgu.
Tymczasem, piękna Almona poszła odwiedzić drugiego kapłana. Ten zapewnił ją, że słońce, księżyc i wszystkie światła firmamentu są jedynie błędnymi ognikami w porównaniu do jej wdzięków. Poprosiła go o tę samą łaskę: zażądał tej samej ceny. Dała się przekonać: naznaczyła drugiemu kapłanowi schadzkę o wschodzie gwiazdy Algenib. Stamtąd udała się do trzeciego i czwartego kapłana, unosząc za każdym razem podpis, i dając schadzkę od gwiazdy do gwiazdy. Wówczas, kazała uprzedzić sędziów, aby przybyli do niej w ważnej sprawie. Stawili się: pokazała im cztery podpisy, i powiedziała za jaką cenę kapłani sprzedali ułaskawienie. Zjawili się wszyscy o oznaczonej godzinie; każdy z kolei zdumiał się zastając kolegów, a co gorsza i sędziów, wobec których wstyd ich stał się jawny. Zadig był ocalony. Setok tak się zachwycił przebiegłością Almony, iż poprosił ją o rękę i pojął niebawem w małżeństwo.
Setok zamierzał się wybrać w sprawach handlowych na wyspę Serendib; ale pierwszy miesiąc małżeństwa, który jest, jak wiadomo, miesiącem miodu, nie pozwalał mu opuścić żony, ani też pomyśleć nawet iż mógłby ją kiedykolwiek opuścić. Prosił Zadiga, aby podjął za niego podróż. „Niestety! wzdychał Zadig, trzebaż abym jeszcze bardziej oddalał się od Astarte? ale trzeba służyć swemu dobroczyńcy“. Tak rzekł, zapłakał i ruszył w drogę.
Nie dużo upłynęło czasu od przybycia Zadiga na wyspę Serendib, a już stał się w oczach mieszkańców nadzwyczajnym człowiekiem. Był rozjemcą wszystkich sporów między kupcami, przyjacielem mędrców, doradcą szczupłej ilości ludzi którzy zasięgają rady. Król zapragnął widzieć go i słyszeć. Niebawem, ocenił całą wartość Zadiga; powziął zaufanie do jego mądrości i uczynił go swym powiernikiem. Poufałość i szacunek króla przyprawiła Zadiga o drżenie. Dzień i noc myślał o niedolach, jakie sprowadziła nań łaska Moabdara. „Miły jestem królowi, myślał; czy mnie to nie przyprawi o zgubę?“ Wszelako nie mógł się uchylić od łask Jego Majestatu; trzeba bowiem przyznać, iż Nabussan, król Serendibu, syn Nussanaba, syna Nabassuna, syna Sanbusny, był jednym z najlepszych władców Azyi, i, kiedy się z nim rozmawiało, trudno go było nie kochać.
Tego dobrego księcia wszyscy chwalili, oszukiwali i kradli: skarby jego łupiono wprost na wyścigi. Skarbnik koronny wyspy Serendib stale dawał w tej mierze przykład, a inni naśladowali go wiernie. Król wiedział o tem; zmieniał skarbnika po wiele razy; ale nie mógł zmienić przyjętego obyczaju, a mianowicie, aby dzielić dochody króla na dwie nierówne części, z których mniejsza przypadała monarsze, większa jego zarządcom.
Nabussan zwierzył Zadigowi swoje troski. „Ty, który znasz tyle pięknych rzeczy, czy nie wiesz przypadkiem, jak znaleźć skarbnika, któryby mnie nie okradał? — Niewątpliwie, odparł Zadig, znam nieomylny sposób znalezienia człowieka, któryby miał ręce czyste“. Król, zachwycony, uściskał Zadiga, i zapytał, jak się wziąć do tego. „Trzeba poprostu, rzekł Zadig, kazać przetańczyć wszystkim, którzy się zgłoszą po urząd skarbnika; który okaże w tańcu najwięcej lekkości, będzie niemylnie najuczciwszy. — Żartujesz sobie, rzekł król: to mi ucieszny sposób wybierania intendenta finansów! Jakto! twierdzisz, że ten który najżwawiej wykona piruetę, będzie, najuczciwszym i najzdatniejszym finansistą? — Nie ręczę czy najzdatniejszym, odparł Zadig; ale upewniam iż będzie to niezawodnie najuczciwszy“. Zadig mówił z taką pewnością siebie, iż król pomyślał że musi mieć jakiś nadprzyrodzony sekret w tej mierze. „Nie lubię rzeczy nadnaturalnych, odparł Zadig; ludzie i książki operujący cudami zawsze mi byli podejrzani: jeśli Wasza Wysokość pozwoli przeprowadzić próbę jaką oto podaję, przekona się sama, iż sekret mój, to najprostsza i najłatwiejsza rzecz pod słońcem“. Nabussan, król Serendibu, więcej zadziwił się słysząc iż sekret ten był rzeczą prostą, niż gdyby mu go podano za cud. „Dobrze więc, rzekł; czyń jak uważasz. — Pozwól mi działać, Najjaśniejszy Panie, rzekł Zadig; zyskasz na tej próbie więcej niż mniemasz“. Tegoż samego dnia, kazał ogłosić imieniem króla, że wszyscy, którzy chcą się zabiegać o urząd naczelnego poborcy talarów jego Wdzięcznego Majestatu Nabussana, syna Nussanaba, mają się stawić, w szatach z lekkiego jedwabiu, dnia pierwszego miesiąca Krokodyla, w królewskim przedpokoju. Zebrali się w liczbie sześćdziesięciu i czterech. Sprowadzono grajków do sąsiedniej komnaty; przygotowano wszystko jak na bal, ale drzwi do sali były zamknięte, i, aby tam się dostać, trzeba było przejść przez dość ciemny korytarz. Odźwierny udawał się po każdego kandydata i wprowadzał ich, jednego po drugim, przez korytarz, w którym zostawiano go samego na kilka minut. Król, dopuszczony do sekretu, zgromadził wszystkie swoje skarby w tym korytarzu. Skoro kandydaci znaleźli się w salonie, Jego Majestat nakazał aby rozpoczęli taniec. Nigdy nie widziano jeszcze tańca bardziej ociężałego i bez gracyi; głowy spuszczone, przygarbione krzyże, ręce przylepione do boków. „Cóż za hultaje“, rzekł pocichu Zadig. Jeden z całego orszaku stawiał kroki zręcznie, z podniesioną głową, swobodnem spojrzeniem, rozprężonemi ramiony, wyprostowanem ciałem, napiętą łydką. „Oto uczciwy człowiek! ha! dzielny człowiek!“ mówił Zadig. Król uściskał dobrego tancerza i ogłosił go skarbnikiem; wszystkich innych zaś ukarano i osądzono, najsprawiedliwiej w świecie; każdy z nich bowiem, w czasie gdy bawił w korytarzu, napełnił sobie kieszenie tak suto iż ledwie mógł chodzić. Król zasmucił się nędzą natury ludzkiej, jako iż, na sześćdziesięciu czterech, znalazło się sześćdziesięciu i trzech hultai. Ciemny korytarz nazwano korytarzem Pokusy. W Persyi, wbitoby na pal tych sześćdziesięciu trzech jegomościów; w innych krajach przeprowadzonoby dochodzenie, którego koszta pochłonęłyby trzechkrotną wartość skradzionej sumy, a które nie wróciłoby nic do szkatuły monarszej; w innem królestwie złodzieje usprawiedliwiliby się w całej pełni, i przyprawili o niełaskę owego zbyt lekkiego tancerza: w Serendib skazano ich jedynie na pomnożenie skarbu publicznego, król Nabussan bowiem był bardzo wyrozumiały.
Był również bardzo wdzięczny: dał Zadigowi więcej pieniędzy, niż kiedykolwiek jaki skarbnik zdołał ich ukraść swemu panu. Zadig obrócił je na wysłanie gońców do Babilonu, z poleceniem zasięgnięcia wieści o losie Astarty. Głos mu drżał, kiedy dawał ten rozkaz, krew spłynęła do serca, oczy przesłoniły się mgłą, blizki był omdlenia. Kuryer odjechał. Zadig patrzał jak wsiada na okręt. Wrócił do króla i, nie widząc nikogo, mniemając że jest sam, wymówił słowo miłość. „Ach, miłość, rzekł król; właśnie o to chodzi, odgadłeś przedmiot mej zgryzoty. Jakiż z ciebie wielki człowiek! mam nadzieję, że nauczysz mnie jak poznać kobietę wierną we wszelkiej próbie, tak jak mi pozwoliłeś znaleść bezinteresownego skarbnika“. Zadig, odzyskawszy zmysły, przyrzekł królowi usłużyć w sprawach miłości równie jak w sprawach finansów, mimo iż rzecz zdawała się jeszcze trudniejsza.
„Ciało i serce...“[68] rzekł król. Na te słowa, Zadig nie mógł się wstrzymać aby nie przerwać królowi. „Jakże wdzięczen ci jestem, panie, rzekł, iż nie powiedziałeś: dusza i serce! te słowa bowiem słyszy się bez ustanku w Babilonie we wszystkich ustach: na każdym kroku spotyka się książki, gdzie jest mowa o duszy i o sercu, pisane przez ludzi którzy nie mają ani jednego ani drugiego...; ale, jeśli łaska, mów dalej, Najjaśniejszy“. Nabussan ciągnął w ten sposób: „Ciało i serce przeznaczone są we mnie do kochania; pierwsza z tych dwóch potęg ma wszelką przyczynę być zadowolona. Mam tu na usługi sto kobiet pięknych, zawsze gotowych, uprzedzających, namiętnych nawet, lub też udających namiętność w moich objęciach. Natomiast serce moje dalekie jest od szczęścia. Aż nadto przekonałem się, iż przedmiotem gorących pieszczot jest osoba króla Serendibu, osoba zaś Nabussana jest w tem dość obojętna. Nie znaczy to abym posądzał moje żony o niewierność; ale chciałbym znaleźć duszę która byłaby moją; oddałbym za podobny skarb posiadanie owych stu piękności. Rozpatrz się, czy, wśród stu sułtanek, zdołasz mi znaleźć jedną, w której miłość mógłbym uwierzyć“.
Zadig odpowiedział tak jak i poprzednio: „Najjaśniejszy, pozwól mi działać; ale, przedewszystkiem, oddaj mi do rozporządzenia skarby, które wystawiłeś w galeryi Pokusy; wyrachuję się ze wszystkiego i nie stracisz ani uncyi złota“. Król zostawił mu nieograniczoną swobodę. Zadig wybrał w Serendib trzydziestu trzech najszpetniejszych garbusów, trzydziestu trzech najpiękniejszych paziów, i trzydziestu trzech bonzów, z pośród najbardziej wymownych i uczonych. Wszystkim wybranym ułatwił dostęp do alkierzy sułtanek. Każdy garbus miał do ofiarowania cztery tysiące sztuk złota; jakoż, zaraz pierwszego dnia, wszyscy dostąpili pełni szczęścia. Paziowie, którzy nie mieli nic do dania prócz siebie, odnieśli tryumf dopiero po dwóch lub trzech dniach. Bonzowie mieli nieco więcej zachodu; ale, ostatecznie, trzydzieści trzy dewotek zdało się na ich wolę. Król, przez otwory które wychodziły na wszystkie celki, widział wszystkie te próby i nie posiadał się ze zdumienia. Ze stu żon, dziewięćdziesiąt dziewięć uległo w jego oczach. Została jedna, bardzo jeszcze młoda, niedawno nabyta, do której Jego Majestat nigdy się jeszcze nie zbliżył. Wypuszczono na nią jednego, dwóch, trzech garbusów, którzy ofiarowali jej aż do dwudziestu sztuk złota; okazała się niewzruszona, i nie mogła się wstrzymać od śmiechu z naiwności biednych kaleków, zdolnych wierzyć iż pieniądz zasłoni ich szpetotę. Przedstawiono jej dwu najpiękniejszych paziów: powiedziała, iż król widzi się jej jeszcze piękniejszym. Nasłano na nią najwymowniejszego z bonzów, później zaś innego, słynnie dzielnego w utarczce: pierwszy wydał się jej czczym gadułą; co do drugiego zaś, nawet nie raczyła domyślić się jego zalet. „Serce stanowi o wszystkiem, mówiła; nie ulegnę nigdy ani złotu garbusa, ani urokom młodzieńca, ani namowom bonza; będę kochała jedynie Nabussana, syna Nussanaba, i zaczekam aż on mnie raczy pokochać“. Król nie posiadał się z radości, ze zdumienia, z roztkliwienia. Odebrał wszystko złoto które zapewniło powodzenie garbusom, i darował je pięknej Falidzie (było to imię pięknej osoby). Oddał jej swoje serce; zasługiwała na nie najzupełniej. Nigdy kwiat młodości nie lśnił się tak wdzięcznie; nigdy powaby piękności nie oddychały równym czarem. Prawda historyczna nie pozwala przemilczeć, że Falida licho składała ukłon dworski, ale tańczyła jak wróżki, śpiewała jak Syreny, a mówiła jak Gracye: pełna była talentów i cnoty.
Nabussan, pewny jej miłości, rozkochał się w niej; ale miała niebieskie oczy, i to stało się przyczyną największych nieszczęść. Istniało dawne prawo, które broniło królom miłości kobiet nazwanych później u Greków „boopis“. Naczelnik bonzów ustanowił był to prawo więcej niż przed pięcioma tysiącami lat, aby sobie przywłaszczyć kochankę pierwszego króla Serendibu; w zasadniczej ustawie państwa, obłożył przekleństwem wszelkie niebieskie oczy. Wszystkie zakony całego kraju zjawiły się u Nabussana z przedstawieniami. Powiadano publicznie iż przyszedł ostatni dzień królestwa; że ohyda doszła już do szczytu, że całej naturze grozi jakaś złowroga katastrofa; że, jednem słowem, Nabussan, syn Nussanaba, rozkochał się w parze wielkich niebieskich oczu. Garbusy, finansiści, bonzowie i brunetki napełnili królestwo lamentami.
Dzikie narody, zamieszkujące na północ od Serendib, skorzystały z powszechnego niezadowolenia, i wtargnęły w kraje dobrego Nabussana. Zażądał od poddanych pomocy; bonzowie, którzy posiadali połowę dochodów całego państwa, zadowolili się podnoszeniem rąk w górę, i wzdragali się zanurzyć je do szkatuły dla dopomożenia królowi. Odprawiali uroczyste modły przy muzyce i zdali państwo na pastwę barbarzyńców.
„O mój drogi Zadigu, czy wydobędziesz mnie jeszcze raz z tego straszliwego kłopotu? wykrzyknął boleśnie Nabussan. — Bardzo chętnie, królu, odparł Zadig; dostaniesz pieniędzy od bonzów ile tylko zapragniesz. Wydaj na łup ziemie gdzie znajdują się ich zamki, a broń tylko swoich własnych“. Nabussan poszedł za tą radą: niebawem, bonzowie padli do stóp króla, błagając o pomoc. Za całą odpowiedź król odśpiewał im kantyczkę w której zasyłał modły do nieba o zachowanie ich ziemi. Wreszcie, bonzowie wyłożyli pieniądze i król ukończył szczęśliwie wojnę.
W ten sposób, Zadig, przez mądre i szczęśliwe rady, i przez wielkie usługi jakie oddał, ściągnął na siebie nieubłaganą nieprzyjaźń ludzi najpotężniejszych w państwie. Bonzowie i brunetki przysięgli mu zgubę; finansiści i garbusi nie szczędzili go nigdzie; podszczuto przeciw niemu dobrego Nabussana. Wyświadczone usługi zostają często w przedpokoju, podejrzenia zaś wchodzą do gabinetu, wedle sentencyi Zoroastra. Codzień płynęły oskarżenia: otóż, pierwsze nie dosięga, drugie zostawia rysę, trzecie rani, czwarte zabija.
Zadig, zaniepokojony, załatwiwszy pomyślnie sprawy Setoka i doręczywszy mu przez posłów pieniądze, myślał już tylko o tem aby opuścić wyspę. Postanowił sam udać się szukać nowin o Astarte. „Jeśli zostanę w Serendib, powiadał, bonzy każą mnie w końcu nawlec na pal. Ale dokąd iść? w Egipcie czeka mnie niewola; w Arabii, wedle wszelkiego prawdopodobieństwa, śmierć na stosie; w Babilonie stryczek. Trzeba wszelako dowiedzieć się co się stało z Astartą: jedźmy i przekonajmy się co mi przeznacza mój żałobny los“.
Zbliżając się do granic dzielących Arabię skalistą od Syryi, Zadig przejeżdżał wpodle dość obronnego zameczku: jakoż, wypadli zeń uzbrojeni Arabowie. W mgnieniu oka, otoczyli go wołając: „Wszystko co posiadasz, należy do nas, a osoba twoja do naszego pana“. Za całą odpowiedź, Zadig dobył szpady; sługa jego, któremu nie zbywało na odwadze, uczynił toż samo. Położyli trupem kilku Arabów; w ich miejsce, inni natarli w zdwojonej liczbie. Zadig i jego kompan nie ulękli się; postanowili zginąć z bronią w ręku. Piękny to był widok, dwóch ludzi broniących się przeciw całej chmarze; ale walka taka nie mogła trwać długo. Pan zamku, imieniem Arbogad, widząc przez okno cuda waleczności jakich dokazywał Zadig, powziął dla niego szacunek. Zeszedł pospiesznie, aby własną ręką powściągnąć swoich ludzi i oswobodzić podróżnych. „Wszystko co przechodzi przez moje ziemie należy do mnie, rzekł; jak również wszystko co znajdę na ziemiach drugiego; ale wydajesz mi się tak dzielnym człowiekiem, że wyłączam cię z powszechnego prawa“. Kazał ich wpuścić do zamku, nakazując ludziom aby się dobrze z nimi obchodzili; o zmroku zaś, zaprosił Zadiga na wieczerzę.
Pan zamku, był to jeden z tych Arabów, których nazywają złodziejami; ale, wśród mnóstwa złych uczynków, zdarzało mu się spełnić niekiedy i dobry. Kradł z wściekłą zachłannością, a rozdawał hojnie; był nieustraszony w czynie, dość łatwy w obcowaniu, wyuzdany przy stole, wesoły gdy sobie podochocił, a zwłaszcza pełen szczerości. Zadig spodobał mu się bardzo; biesiada przeciągała się wśród ożywionej rozmowy; wreszcie, Arbogad rzekł: „Radzę ci się zaciągnąć pod moje znaki; nie pożałujesz tego. Zawód wcale niezły; możesz z czasem zostać tem czem ja jestem. — Wolno spytać, rzekł Zadig, od jak dawna uprawiasz pan to szlachetne rzemiosło? — Od najwcześniejszej młodości, odparł. Byłem sługą dosyć obrotnego Araba; położenie moje drażniło mnie niewymownie; patrzałem z rozpaczą, iż, na całej ziemi, należącej porówni do ludzi, los nie zabezpieczył mi mojej porcyi. Zwierzyłem troski swoje pewnemu staremu Arabowi, który rzekł: „Mój synu, nie rozpaczaj; było niegdyś ziarnko piasku, które żaliło się iż jest nieznanym atomem w pustyni; po upływie kilku lat stało się dyamentem i jest obecnie najpiękniejszą ozdobą korony króla Indyów“. Mowa ta zapadła mi w duszę; byłem ziarnkiem piasku, postanowiłem zostać dyamentem. Zacząłem od tego iż ukradłem dwa konie. Zwerbowałem sobie towarzyszy; osiągnąłem tyle iż mogłem łupić małe karawany. W ten sposób, stopniowo, zatarłem różnicę, jaka istniała zrazu między innymi ludźmi a mną. Miałem swoją cząstkę dóbr na ziemi, a nawet odszkodowanie to wypadło z lichwą; stałem się panem-rozbójnikiem. Nabyłem ten zamek zapomocą śmiałego zamachu. Satrapa Syryi chciał mnie zeń wywłaszczyć; ale byłem już zbyt bogaty aby się czego obawiać; dałem pieniędzy satrapie, dzięki czemu zachowałem zamek i powiększyłem swoje włości; zamianował mnie nawet skarbnikiem danin, jakie Arabia skalista opłaca królowi królów. Pełniłem urząd poborcy, strzegąc się pilnie roli podatnika.
„Wielki desterham Babilonu przysłał tutaj, w imieniu króla Moabdara, podrzędnego satrapę, iżby mnie udusił. Człowiek ten przybył z rozkazem w kieszeni: wiedziałem o wszystkiem z góry. Kazałem udusić, w jego obecności, czterech drabów, którzy mnie mieli wziąć na stryczek; przyczem spytałem ile mogłaby mu przynieść jego misya. Odpowiedział, iż miał za mnie dostać około trzystu sztuk złota. Przedstawiłem mu jasno, że więcej może zarobić po mojej stronie. Zrobiłem go pod-rozbójnikiem: jest dziś jednym z moich najlepszych oficerów; no, i najbogatszych. Jeśli zechcesz mnie usłuchać, zrobisz los, jak on. Nigdy pora nie była wdzięczniejszą do kradzieży, odkąd Moabdara zabito, a cały Babilon chodzi jak bez głowy.
— Zabito Moabdara! wykrzyknął Zadig; a co się stało z królową Astarte? — Nie mam pojęcia, odparł Arbogad. Tyle mi wiadomo, że Moabdar oszalał, że go zabito, Babilon stał się wielką mordownią, całe cesarstwo jest w rozpaczy, że jest jeszcze pole na kilka ładnych zamaszków, i że, co do mnie, dokonałem paru, wprost wspaniałych. — Ale królowa! rzekł Zadig, przez litość, czy nic nie wiesz, o losie królowej?
— Mówiono tam coś o księciu Hirkanii, odparł; prawdopodobnie dostała się między jego konkubiny, o ile nie zabito jej w zamięszaniu; ale, naogół, ciekawszy jestem grabieży niż nowin. W czasie swoich wypraw, ująłem wiele kobiet; nie chowam żadnej; sprzedaję je drogo kiedy są ładne, nie dowiadując się co są zacz. Nikt nie płaci za rangę; sama królowa, gdyby była brzydka, nie znalazłaby kupca. Może sprzedałem i królowę Astarte, może umarła; ale mało mnie to obchodzi, a sądzę że i ty zbytecznie się o to troszczysz“. Mówiąc, pił tak walecznie i plótł tak bezładnie, iż Zadig nie mógł zeń wydobyć nic więcej.
Patrzał przed siebie, oszołomiony, przybity, nieruchomy. Arbogad pił ciągle, opowiadał historyjki, powtarzał bezustanku iż jest najszczęśliwszym z ludzi, zachęcał Zadiga aby wstąpił w jego ślady. Wreszcie, łagodnie odurzony oparami wina, zapadł w spokojny sen. Zadig spędził noc w najgwałtowniejszem poruszeniu. „Jakto, powiadał sobie, król oszalał! zabito go!... nie mogę się wstrzymać aby go nie żałować. Państwo rozdarte, a ten bandyta szczęśliwy: o fortuno! o losie!... złodziej szczęśliwy, to zaś co natura stworzyła najmilszego, zginęło może w najokropniejszy sposób, lub żyje w doli gorszej niż śmierć. O Astarte, co się z tobą stało?“
Od świtu zaczął wypytywać mieszkańców zamku; ale wszyscy byli zajęci, nikt mu nie odpowiadał. Dokonano w ciągu nocy nowych grabieży, dzielono łupy. Wszystko, co mógł uzyskać w tym niepokoju i zamęcie, to pozwolenie opuszczenia zamku. Skorzystał zeń bez zwłoki, bardziej niż kiedykolwiek pogrążony w bolesnej zadumie.
Zadig jechał niespokojny, wzruszony, w myślach przesuwali mu się kolejno nieszczęśliwa Astarte, król Babilonu, wierny przyjaciel Kador, szczęśliwy rabuś Arbogad, owa kapryśna dama którą Babilończycy uprowadzili z granic Egiptu, oraz wszystkie niedole których doświadczył.
Ujechawszy kilka mil od zamku, Zadig znalazł się nad brzegiem rzeczki, ciągle biadając nad swoim losem i uważając się za przykład ostatecznego nieszczęścia. Wtem, ujrzał rybaka, leżącego na brzegu, ledwie trzymającego słabnącą ręką sieć, która wysuwała mu się niemal z dłoni. Patrzał smutno oczyma wzniesionemi do nieba.
„Jestem z pewnością najnieszczęśliwszym z ludzi, powiadał rybak. Byłem, jak każdy zaświadczy, pierwszym handlarzem nabiału w Babilonie i popadłem w ruinę. Miałem za żonę kobietę najpiękniejszą pod słońcem, i zdradziła mnie. Pozostał mi lichy domek; w moich oczach złupiono go i zniszczono. Obecnie żyję w nędznej chatce, nie mam innych środków do życia prócz rybołóstwa, i nie mogę złapać ani lichej płotki. O, moja sieci! nie zarzucę już ciebie więcej; sam raczej rzucę się w wodę“. Wymawiając te słowa, zrywa się i czyni kilka kroków, z gestem świadczącym o samobójczych zamiarach.
„Jakto, rzekł Zadig do siebie, istnieją tedy ludzie równie nieszczęśliwi jak ja?“ Równocześnie z tą refleksyą zrodziła się chęć ocalenia życia rybakowi. Podbiega, chwyta go za rękę, wypytuje tonem serdecznym i pełnym współczucia. Twierdzą, iż człowiek jest mniej nieszczęśliwy, kiedy nie jest nieszczęśliwy sam jeden. Ale, wedle Zoroastra, źródłem tego jest nie złośliwość, ale wrodzona potrzeba. Coś ciągnie wówczas człowieka ku nieszczęśliwemu; czuje w nim bliźniego. Radość szczęśliwego byłaby dlań zniewagą; ale dwaj biedacy są niby dwie słabe krzewiny, które, opierając się jedna o drugą, łacniej stawiają opór burzy.
„Czemu upadasz pod brzemieniem losu? rzekł Zadig do rybaka. — Temu, odparł, że nie widzę już ratunku. Byłem szanownym obywatelem wioski Derlbach koło Babilonu, i sporządzałem, przy pomocy żony, najlepsze śmietankowe serki w całem cesarstwie. Królowa Astarte i sławny minister Zadig lubili je namiętnie. Dostarczałem do ich domów sześćset serów. Szedłem jednego dnia do miasta aby odebrać zapłatę; przybywszy do Babilonu, dowiedziałem się, że królowa i Zadig znikli. Pobiegłem do jaśnie wielmożnego Zadiga, którego nigdy wprzódy nie widziałem: zastałem łuczników wielkiego Desterhamu, którzy, opatrzeni królewskim papierem, łupili dom wedle prawa i po porządku. Pobiegłem do kuchen królowej: oficerowie Jej Królewskiej Gęby powiedzieli mi że nie żyje; inni mówili, że jest w więzieniu; inni że uciekła; ale wszyscy upewnili mnie, że nie zobaczę ani szeląga. Poszedłem, wraz z żoną, do pana Orkana, który był jednym z mych klientów; prosiliśmy go o poparcie. Udzielił go mojej żonie, ale mnie odmówił. Była ona bielsza niż śmietankowe sery, które stały się początkiem mego nieszczęścia; połysk zaś purpury tyrreńskiej nie był świetniejszy od szkarłatu który okraszał tę białość. To stało się przyczyną iż Orkan zatrzymał ją, mnie zaś wypędził z domu. Napisałem do ukochanej żony list pełen rozpaczy i szaleństwa. Rzekła oddawcy: „Ach, tak, tak, znam tego człowieka, słyszałam o nim: powiadają że robi doskonałe serki śmietankowe; niech przyniesie i niech mu zapłacą“.
„W niedoli mojej chciałem się odwołać do sądów. Zostało mi sześć uncyj złota: trzeba było dać dwie uncye prawnikowi którego się poradziłem; dwie obrońcy który podjął się sprawy; dwie sekretarzowi sędziego. Proces jeszcze się nie zaczął, a już wydałem więcej pieniędzy niż moje serki i żona były warte. Wróciłem do siebie z postanowieniem sprzedania domu dla odzyskania żony.
„Dom wart był dobrych sześćdziesiąt uncyj złota, ale widziano że jestem biedny i zniewolony do sprzedaży. Pierwszy kupiec ofiarował mi trzydzieści uncyj, drugi dwadzieścia, trzeci dziesięć. Byłem w końcu gotów dobić targu, tak byłem zaślepiony, kiedy przybył do Babilonu książę Hirkanii i spustoszył wszystko w przechodzie. Domek mój najpierw złupiono, następnie spalono.
„Straciwszy w ten sposób pieniądze, żonę i dom, schroniłem się w tę okolicę, gdzie oto mnie spotkałeś. Starałem się wyżywić zapomocą rybołóstwa; ale ryby drwią sobie ze mnie tak samo jak ludzie. Nie mogę nic złowić, umieram z głodu; bez ciebie, dostojny pocieszycielu; byłbym znalazł śmierć w rzece“.
Rybak nie dokończył swego opowiadania jednym ciągiem, co chwila bowiem Zadig, wzruszony i przejęty, wołał: „Jakto! nie wiesz nic o losie królowej? — Nic, panie, odparł rybak; wiem tylko, że królowa i Zadig nie zapłacili mi moich serków, że zabrano mi żonę i że jestem w rozpaczy. — Mam wszelką nadzieję, rzekł Zadig, że nie stracisz wszystkiego. Słyszałem o tym Zadigu: to uczciwy człowiek; jeśli wróci do Babilonu, jak ma nadzieję, odda ci wszystko z nawiązką. Ale, co się tyczy żony która nie jest równie uczciwa, radzę ci, nie staraj się jej odzyskać. Wierzaj mi, idź do Babilonu; będę tam przed tobą, ponieważ mam konie a ty jesteś pieszo. Zwróć się do szlachetnego Kadora; powiedz że spotkałeś jego przyjaciela; czekaj mnie u niego; wierzaj, może nie zawsze będziesz nieszczęśliwym.
„O potężny Orosmado; ciągnął dalej; zesłałeś mnie tu aby pocieszyć tego człowieka; ale kogo ześlesz aby mnie pocieszył?“ Tak mówiąc, dał rybakowi połowę pieniędzy jakie miał przy sobie; rybak, wzruszony i uszczęśliwiony, całował stopy Zadiga i powiadał: „Jesteś aniołem“.
Tymczasem Zadig ciągle pytał o nowiny i ronił obfite łzy. „Jakto, panie, wykrzyknął rybak, byłżebyś ty sam nieszczęśliwym, ty, który siejesz dobrodziejstwa? — Nieszczęśliwszym od ciebie sto razy, odparł Zadig. — Ale jak to być może, powiadał poczciwina, aby ten który daje bardziej był godzien litości, niż obdarowany? — Stąd, iż twoją największą klęską był niedostatek, odparł Zadig, ja zaś jestem nieszczęśliwy sercem. — Czy także Orkan zabrał panu żonę?“ spytał rybak. Pytanie to przywiodło Zadigowi na pamięć wszystkie jego przygody; przebiegł myślą litanię swych nieszczęść, począwszy od suczki królowej, aż do zamku rozbójnika. „Zaiste, rzekł, Orkan zasłużył aby go ukarano. Ale, zazwyczaj, tacy ludzie są ulubieńcami losu. Jakbądź się rzeczy mają, idź do szlachetnego Kadora, i czekaj na mnie“. Rozstali się: rybak, idąc, błogosławił los, Zadig zaś pędził na oślep, złorzecząc ciągle swej doli.
Przejeżdżając przez jakąś polankę, ujrzał gromadkę kobiet, szukających czegoś nadzwyczaj usilnie. Ośmielił się zbliżyć do jednej z nich, i zapytał, czy raczą zezwolić aby im dopomógł w poszukiwaniach. „Niech pana Bóg broni, odparła Syryjka; tego, czego szukamy, nie mogą dotknąć inne ręce, jak tylko kobiece. — To osobliwe, w istocie, rzekł Zadig; czy wolno spytać, co to za przedmiot, którego tylko kobietom wolno dotykać? — Bazyliszek, rzekła. — Bazyliszek, pani? Czemuż-to, jeśli łaska, szukacie panie bazyliszka? — Dla naszego pana i władcy Ogula, którego zamek widzisz oto nad rzeką, na skraju łąki. Jesteśmy jego bardzo pokornemi niewolnicami. Otóż, dostojny Ogul jest chory; lekarz zalecił mu spożyć bazyliszka ugotowanego w wodzie różanej; że zaś jest to zwierzę bardzo rzadkie i daje się ująć jedynie kobietom, Ogul przyrzekł uczynić swą żoną tę która mu przyniesie bazyliszka. Pozwól mi pan szukać, jeśli łaska, widzisz bowiem ileby mnie kosztowało, gdybym się dała uprzedzić towarzyszkom“.
Zadig zostawił dziewczęta ich poszukiwaniom i puścił się w dalszą drogę. Przybywszy nad brzeg innego znów strumyka, ujrzał znowuż damę spoczywającą na trawie. Z postawy jej nie było znać aby czego szukała. Kibić zdawała się majestatyczna, ale twarz pokryta była zasłoną. Leżała wpół-pochylona nad strumykiem; głębokie westchnienia wydzierały się z jej piersi. Trzymała w ręku laseczkę, którą kreśliła litery na miałkim piasku. Zadig ciekaw był zobaczyć co może pisać owa dama; zbliżył się tedy i ujrzał literę Z, potem A: zdumiał się; kiedy, następnie, pojawiło się D, zadrżał. Któż zdoła opisać jego zdziwienie, kiedy ujrzał, z kolei, ostatnie litery swego imienia. Przez jakiś czas, stał niemy, w osłupieniu; wreszcie, ozwał się niepewnym głosem: „O, szlachetna pani, przebacz nieszczęśliwemu cudzoziemcowi, iż ośmieli się spytać, przez jaki zdumiewający traf widzę tu imię ZADIGA skreślone twą boską ręką?“ Na ten głos, na te słowa, dama podnosi drżącą ręką zasłonę, spogląda na Zadiga, wydaje krzyk rozczulenia, zdumienia i radości, i, powalona nadmiarem wzruszeń, osuwa się zemdlona w jego objęcia. Była to Astarte we własnej osobie; była to królowa Babilonu; ta którą Zadig ubóstwiał, mimo iż wyrzucał sobie swą miłość; którą tyle opłakiwał i o której los tak się lękał. Na chwilę, postradał panowanie nad sobą; wreszcie utopił spojrzenia w oczach Astarte, które otwierały się wpół omdlałe ale przepełnione tkliwością i sromem. „O nieśmiertelne potęgi! wykrzyknął, które władacie losami mieszkańców tej ziemi, czy wracacie mi Astarte? w jakiejż chwili, w jakiemż miejscu, w jakim stanie oglądam ją z powrotem?“ Przypadł do kolan Astarte, uderzył czołem w proch okrywający jej stopy. Królowa podnosi się i sadza go przy sobie nad strumieniem; raz po raz ociera oczy, z których łzy zaczynają wciąż płynąć na nowo. Po dwadzieścia razy zaczyna mówić, ale jęki przerywają jej słowa; pyta kochanka jaki traf sprowadził tu ich oboje, przerywa jego odpowiedzi nowemi pytaniami. Rozpoczyna opowiadanie swych nieszczęść i wraz wywiaduje się o niedole Zadiga. Skoro wreszcie oboje ukoili pierwsze wzruszenia, Zadig w niewielu słowach opowiedział, w jaki sposób znalazł się na tej łączce. „Ale, o nieszczęśliwa i czcigodna królowo, jakim cudem odnajduję ciebie w tem ustronnem miejscu, w stroju niewolnicy, w towarzystwie innych niewolnych kobiet, szukających bazyliszka aby go ugotować w wodzie różanej na zlecenie lekarza?
— Pozwólmy im szukać, rzekła piękna Astarte; tymczasem opowiem ci co wycierpiałam: ach! wszystko przebaczam niebu z chwilą gdy cię oglądam. Wiesz, że król, mój małżonek, krzywem okiem patrzał na to iż byłeś najmilszym z ludzi; z tej też przyczyny powziął, pewnej nocy, postanowienie, aby ciebie kazać udusić a mnie otruć. Wiesz, jak niebo dozwoliło, aby karzełek niemowa uprzedził mnie o rozkazie Wzniosłego Majestatu. Zaledwie wierny Kador zniewolił cię abyś mi był posłuszny i uciekał, zacny ten człowiek odważył się dostać do mnie, w nocy, tajemnem wejściem. Uprowadził mnie i zawiódł do świątyni Orosmady, gdzie jego brat, będący tameczsym magiem, zamknął mnie w olbrzymim posągu, którego podstawa sięga fundamentów świątyni, głowa zaś dotyka sklepienia. Byłam tam jakby zagrzebana żywcem; ale, dzięki opiece maga, nie zbywało mi na niczem. Tymczasem, o brzasku, aptekarz Jego Królewskiej Mości wszedł do pokoju, niosąc napój sporządzony z blekotu, makowca, szaleju, ciemierzycy i akonitu, inny zaś dygnitarz udał się do ciebie ze sznurem z niebieskiego jedwabiu. Nie znaleziono nikogo. Aby lepiej oszukać króla, Kador przyszedł oskarżyć nas oboje. Powiedział, że ty puściłeś się do Indyj, ja zaś do Memfisu; posłano zauszników w pościg za nami.
Gońcy, którzy mnie szukali, nie znali mnie. W ciągu mego królowania, nie ukazałam niemal nikomu swej twarzy, z wyjątkiem ciebie jednego, na rozkaz i w obecności małżonka. Biegli w pościg za mną, szukając jedynie wedle podanego rysopisu. Na granicy Egiptu, ujrzeli kobietę tego samego wzrostu co ja, i, być może, bogatszą odemnie w uroki. Była zapłakana, zdawała się błąkać. Nie wątpili, iż mają przed sobą królowę Babilonu; zawiedli ją przed Moabdara. Omyłka ich rozgniewała gwałtownie króla; ale niebawem, przyjrzawszy się bliżej schwytanej kobiecie, uznał że jest bardzo ładna: pocieszył się. Nazywała się Missuf. Powiedziano mi później, że imię to znaczy po egipsku piękna kapryśnica. Była nią w istocie; ale kryło się w tem tyleż sztuki co kaprysu. Spodobała się Moabdarowi. Opanowała go do tego stopnia, iż kazała się ogłosić jego żoną. Wówczas, charakter jej objawił się w całej pełni; popuściła, bez żadnych względów, cugli wszystkim szaleństwom wyobraźni. Chciała zmusić naczelnika magów, starego i cierpiącego na pedogrę, aby tańczył przed nią; gdy mag odmówił, prześladowała go jak mogła. Wielkiemu koniuszemu kazała, aby przyrządził placek nadziewany konfiturą. Daremnie wielki koniuszy przedstawiał że nie jest cukiernikiem; trzeba mu było usłuchać, poczem wypędzono go, ponieważ placek był przypalony. Dała miejsce wielkiego koniuszego swemu karłowi, miejsce zaś kanclerza paziowi. W ten sposób rządziła Babilonem. Całe miasto wzdychało za mną. Król, który był niezłym człowiekiem aż do chwili w której zamierzył mnie otruć a ciebie udusić, pogrzebał wszystkie swoje cnoty w nieumiarkowanej miłości dla pięknej kapryśnicy. Zaszedł do świątyni w wielki dzień Świętego Ognia. Ukląkł u stóp posąga w którym byłam zamknięta, modląc się o szczęście dla Missuf. Oburzona, krzyknęłam głośno: „Bogowie nie przyjmują modłów króla który stał się tyranem, który chciał zgładzić ze świata godną małżonkę, aby poślubić szaloną błaźnicę“. Słowa te wstrząsnęły Moabdarem do tego stopnia, iż rozum mu się zmącił. Wyrocznia moja oraz tyrania Missuf wystarczyły aby mu pomięszać zmysły. Oszalał w ciągu kilku dni.
Szaleństwo jego, które zdawało się karą nieba, stało się hasłem buntu. Wszczęło się powstanie, miasto chwyciło za broń. Babilon, tak długo pogrążony w bezczynnej gnuśności, stał się teatrem straszliwej wojny domowej. Wydobyto mnie z czeluści posągu, i postawiono na czele jednego ze stronnictw. Kador popędził do Memfisu, aby ciebie sprowadzić do Babilonu. Książę Hirkanii, słysząc te opłakane wieści, powrócił ze swą armią, aby stworzyć w Chaldei trzecią partyę. Zaatakował króla, który, wraz ze swoją postrzeloną Egipcyanką, ruszył naprzeciw niemu. Moabdar zginął, przeszyty ciosami. Missuf wpadła w ręce zwycięzcy. Nieszczęście moje chciało, iż i ja dostałam się w ręce jakiegoś Hirkańskiego oddziału, i że, zawiedziono mnie przed księcia, niemal równocześnie z Missuf. Pochlebi ci to zapewne, skoro się dowiesz iż spodobałam się księciu bardziej od Egipcyanki; ale ze zgrozą przyjdzie ci usłyszeć iż przeznaczył mnie do swego seraju. Oświadczył bardzo stanowczo, iż, skoro tylko zakończy wojnę, przybędzie do mnie. Osądź moją boleść! Węzły łączące mnie z Moabdarem pękły, mogłam należeć do Zadiga, i oto popadłam w kajdany barbarzyńcy! Odpowiedziałam mu z całą dumą, jaką tchnęła we mnie godność moja i uczucie. Zawsze słyszałam, iż osobom mego urodzenia niebo daje wrodzony majestat, który, jednem słowem i spojrzeniem, zdolny jest przywieść do szacunku śmiałków, ważących się przekroczyć jego granice. Odezwałam się jak królowa, ale potraktowano mnie jak pokojówkę. Hirkańczyk, nie racząc mi nawet odpowiedzieć, rzekł do czarnego eunucha że jestem źle wytresowana, ale że mu się podobam. Kazał mieć o mnie pieczę i wziąć mnie na stół faworytek, aby mi odświeżyć płeć i uczynić na przyszłość godniejszą jego względów. Rzekłam, iż się zabiję; odpowiedział, śmiejąc się, że takie rzeczy się nie zdarzają, że przyzwyczajony jest do tych fochów; poczem opuścił mnie, z miną człowieka który zamknął papugę w swojej menażeryi. Cóż to za los dla pierwszej królowej świata! więcej powiem: cóż za los dla serca które należało do Zadiga!“
Na te słowa, Zadig rzucił się do jej kolan i zrosił je łzami. Astarte podniosła go tkliwie, i ciągnęła w ten sposób: „Ujrzałam się tedy w mocy barbarzyńcy, jako rywalka szalonej z którą mnie wraz zamknięto. Opowiedziała mi okoliczności swego uprowadzenia z Egiptu. Z rysów jakimi cię odmalowała, ze zgodności czasu, z dromadera na którym przybyłeś, ze wszystkich okoliczności, odgadłam, że to Zadig potykał się za nią. Nie wątpiłam iż znajdujesz się w Memfisie; postanowiłam się tam schronić. „Piękna Missuf, rzekłam, jesteś o wiele milsza odemnie, o wiele skuteczniej rozerwiesz księcia Hirkanii. Ułatw mi ucieczkę: będziesz panowała sama, mnie uszczęśliwisz, sama zaś pozbędziesz się rywalki“. Missuf ułożyła ze mną plan ucieczki. Wymknęłam się potajemnie z niewolnicą.
„Byłam już blisko Arabii, kiedy słynny rozbójnik, imieniem Arbogad, uprowadził mnie i sprzedał. Kupcy przyprowadzili mnie do tego oto zamku, gdzie mieszka możny Ogul. Kupił mnie, nie wiedząc kim jestem. Jestto człowiek całą duszą oddany uciechom: myśli jedynie o żołądku, i mniema iż Bóg zesłał go na świat poto aby sam jadł i karmił drugich. Jest nadzwyczajnej tuszy, która grozi mu w każdej chwili uduszeniem. Lekarz jego, który, o ile pan trawi dobrze, małe ma u niego zachowanie, rządzi nim despotycznie z chwilą gdy się przejadł. Wmówił weń, iż jedynem lekarstwem byłby tu bazyliszek gotowany w wodzie różanej. Ogul przyrzekł zaślubić niewolnicę, która przyniesie bazyliszka. Jak widzisz, pozwalam się im dobijać na wyprzódki o ten zaszczyt, a jeżeli nigdy nie stałam o to aby znaleźć bazyliszka, to cóż dopiero dziś, kiedy niebo pozwoliło mi cię znów oglądać“.
Wówczas Astarte i Zadig powiedzieli sobie wszystko, co długo powściągane uczucie, co nieszczęścia ich i miłość mogły zrodzić w szlachetnych i gorących sercach; opiekuńcze zaś duchy miłości zaniosły ich słowa aż do stref Wenery.
Dworki wróciły do domu nic nie znalazłszy. Zadig kazał się oznajmić Ogulowi j tak przemówił: „Niechaj nieśmiertelne zdrowie zstąpi z nieba, aby mieć pieczę o wszystkie dni twoje! Jestem lekarzem; przybyłem tu na wieść o twej chorobie, i przyniosłem ci bazyliszka gotowanego w wodzie różanej. Nie znaczy to, bym się ubiegał o zaszczyt małżeństwa z tobą. Proszę cię tylko o wolność dla młodej Babilonki, która jest w domu twoim od kilku dni. Godzę się zostać w niewoli na jej miejsce, jeśli nie będę miał szczęścia uleczyć wspaniałego Ogula“.
Ogul zgodził się. Astarte odjechała do Babilonu, ze sługą Zadiga, przyrzekając natychmiast wysłać kurjera z wiadomościami. Pożegnania ich były równie czułe jak wprzódy poznanie. Chwila spotkania i chwila rozłączenia, to dwie największe epoki w życiu, powiada księga Zend. Zadig kochał królowę tak jak jej przysięgał, królowa zaś kochała Zadiga więcej niż mówiła.
Tymczasem, Zadig przemówił do Ogula w te słowa: „Panie, mego bazyliszka nie jada się, cała jego moc musi wejść w ciebie przez pory. Włożyłem go do małego bukłaczka, szczelnie nadętego i obleczonego cienką skórką: otóż, ty, panie, zechciej rzucać mi ten bukłaczek z całej siły, ja zaś będę ci go odsyłał raz po razu. Po kilka dniach tego ćwiczenia, ujrzysz co potrafi moja sztuka“. Pierwszego dnia, Ogul zasapał się cały; myślał że zginie ze zmęczenia. Drugiego, czuł się mniej znużony i spał lepiej. W ciągu tygodnia, odzyskał siły, zdrowie, lekkość i wesołość swych najpiękniejszych lat. „Grałeś w piłkę i byłeś wstrzemięźliwy, rzekł Zadig; dowiedz się, że niema bazyliszka w przyrodzie, ale że zawsze można zachować zdrowie dzięki umiarkowanemu życiu i ćwiczeniu; chcieć zaś pogodzić zdrowie i obżarstwo, to sztuka równie chimeryczna jak astrologia, kamień filozoficzny i teologia magów“.
Nadworny lekarz Ogula, czując jak bardzo poglądy przybysza niebezpieczne są dla medycyny, zmówił się z aptekarzem, aby wyprawić Zadiga na połów bazyliszków na tamtym świecie. Tak, Zadig, doznawszy zawsze kary ilekroć uczynił coś dobrego, omal nie przypłacił śmiercią tego, że uleczył żarłocznego magnata. Zaproszono go na wyśmienity obiad. Miano go otruć przy drugiem daniu; ale, przy pierwszem, otrzymał pismo od pięknej Astarte. Wstał od stołu i odjechał. Człowiek kochany przez piękną kobietę, powiada wielki Zoroaster, zawsze się jakoś wykpi z każdej sprawy.
Królowę przyjęto w Babilonie z zapałem, jaki zawsze budzi księżniczka piękna a do tego nieszczęśliwa. Babilon uspokoił się już nieco. Książę Hirkanii poległ w jakiejś bitwie. Zwycięzcy Babilończycy oświadczyli, iż Astarte zaślubi tego, kogo oni wybiorą za władcę. Nie chciano, aby pierwsze stanowisko świata, jakiem miała być godność męża Astarte i króla Babilonu, było zawisłe od intryg i konszachtów. Wszyscy poprzysięgli uznać za króla tego, kto się okaże najdzielniejszym i najmędrszym. O kilka mil za miastem, zbudowano wielkie szranki, otoczone strojnemi trybunami. Zapaśnicy mieli się tam stawić, uzbrojeni od stóp do głów. Każdy z nich posiadał, poza trybunami, oddzielny apartament, aby nikt nie mógł go widzieć ani poznać. Każdy z zapaśników miał skruszyć cztery kopie. Ci, którym szczęsny los pozwoliłby pokonać czterech rycerzy, mieli następnie walczyć przeciw sobie wzajem; ten, który wreszcie zostanie ostatni na placu, będzie obwołany zwycięzcą. W cztery dni później, zwycięzca ma powrócić w tej samej zbroi, i wyłożyć zagadki przedłożone mu przez magów. Jeśli nie wyłoży zagadek, nie zostanie królem, i trzeba będzie na nowo rozpocząć orężne gonitwy, dopóki nie znajdzie się człowieka, któryby wyszedł zwycięzcą z obu zapasów; żądano bowiem bezwarunkowo, aby królem został najdzielniejszy i najmędrszy. Przez cały ten czas, królowa miała zostawać pod pilną strażą; pozwolono jej jedynie, pod gęstą zasłoną, przyglądać się igrzyskom; ale nie wolno jej było przemówić do żadnego z zapaśników, iżby nie było żadnego faworu ani niesprawiedliwości.
Oto co donosiła Astarte ukochanemu, w nadziei iż, zagrzany miłością, rozwinie więcej odwagi i dowcipu niż ktokolwiek inny. Zadig ruszył natychmiast, zasyłając modły do Wenery aby umocniła jego dzielność i oświeciła rozum. Przybył nad brzeg Eufratu w wilię wielkiego dnia. Kazał wpisać swoje godło pomiędzy znaki zapaśników, kryjąc, jak prawo kazało, twarz i imię; następnie udał się na spoczynek do apartamentu, wyznaczonego mu przez los. Przyjaciel Zadiga, Kador, który wrócił do Babilonu naszukawszy się go daremnie w Egipcie, kazał zanieść do jego celki zupełny rynsztunek rycerski, będący podarkiem królowej. Przesłał mu również, z jej polecenia, najpiękniejszego konia w całej Persyi. Zadig poznał Astarte po tych darach: męztwo jego i miłość zaczerpnęły stąd nowych sił i nowej nadziei.
Nazajutrz, skoro królowa zasiadła pod baldachimem wysadzanym drogimi kamieniami, trybuny zaś napełniły się damami i szlachtą Babilonu, zapaśnicy ukazali się w szrankach. Każdy podszedł, aby złożyć swoje godło u stóp wielkiego maga. Wyciągnięto losem godła: Zadigowi przypadło ostatnie miejsce. Pierwszy który się wysunął był to pan bardzo bogaty, imieniem Itobad, bardzo próżny, mało odważny, niezręczny i tępego dowcipu. Domownicy wytłómaczyli mu, że człowiek taki jak on powinien być królem; oświadczył na to: „Człowiek taki jak ja powinien panować“; zaczem, uzbrojono go od stóp aż do głów. Miał zbroję złotą, emaliowaną na zielono, zielony pióropusz, lancę ozdobioną zielonemi wstążkami. Już z samego sposobu w jaki Itobad powodował koniem, poznano odrazu, że nie takiemu-to człowiekowi przeznaczyły nieba berło Babilonu. Pierwszy który się z nim potykał, wysadził go ze strzemion; drugi zwalił go na ziemię, z nogami w powietrzu i rozkrzyżowanmi rękami. Itobad wgramolił się z powrotem, ale tak niezręcznie że wszyscy zaczęli się śmiać. Trzeci zapaśnik nie raczył się posłużyć lancą; mijając Itobada, chwycił go za prawą nogę, i, opisując nim półkole, rozciągnął na piasku. Giermkowie pełniący służbę przy igrzyskach podbiegli śmiejąc się, i wsadzili nieboraka z powrotem w siodło. Czwarty zapaśnik chwycił go za lewą nogę i obalił w przeciwną stronę. Wśród powszechnego wycia, odprowadzono Itobada do celki, gdzie, wedle prawa, miał spędzić noc. Krocząc z trudnością, powiadał zdziwiony: „Cóż za przygoda dla człowieka takiego jak ja!“
Inni rycerze lepiej wywiązali się z zadań. Byli tacy, którzy zwyciężyli dwóch przeciwników naraz; niektórzy dociągnęli do trzech. Jeden jedyny książę Otam pokonał czterech. Wreszcie, Zadig wstąpił z kolei w szranki: wysadził, z nieopisaną gracyą, czterech rycerzy ze strzemion. Rzecz tedy ważyła się między Otamem i Zadigiem. Pierwszy miał zbroję niebieską ze złotem, i takiż pióropusz; barwa Zadiga była biała. Wszystkie życzenia dzieliły się między niebieskiego a białego rycerza. Królowa, której serce biło jak młotem, zasyłała modły do nieba za kolor biały.
Obaj szermierze harcowali na koniach tak zwinnie, tak sprawnie nacierali lancami, tak mocno trzymali się w strzemionach, że wszyscy, z wyjątkiem królowej, pragnęli niemal aby mogło być dwóch królów w Babilonie. Skoro wreszcie konie zziajały się, a kopie pokruszyły, Zadig użył tego podstępu: zajeżdża z tyłu niebieskiego książęcia, skacze na zad jego konia, chwyta go w pół ciała, zrzuca na ziemię, wskazuje w siodło na jego miejsce i harcuje dokoła Otama rozciągniętego na piasku. Cały amfiteatr okrzykuje zwycięztwo białego rycerza. Otam, rozwścieczony, podnosi się, dobywa szpady; Zadig zeskakuje z konia z szablą w dłoni. I oto znowuż spotykają się obaj na arenie, żądni nowej walki, w której siła i zręczność święcą kolejne tryumfy. Pióra, gwoździe, łuski, lecą wokół pod błyskawicznymi ciosami. Nacierają ostrzem i klingą, z prawa, z lewa, w głowę, w pierś; cofają się, doskakują, składają, mierzą, zwierają, gną się jak węże, nacierają jak lwy: iskry sypią się raz po razu od potężnych uderzeń. Wreszcie, Zadig, zebrawszy na chwilę zmysły, cofa się, myli przeciwnika, skacze na Otama, obala go, rozbraja, Otam zaś wykrzykuje: „O, biały rycerzu, tobie-to należy się władztwo Babilonu“. Królowa nie posiada się z radości. Odprowadzono obu rycerzy do ich szatni, tak jak poprzednio wszystkich innych, wedle brzmienia prawa. Niemi niewolnicy przyszli ich obsłużyć i przynieśli jeść. Można się domyślić, iż ów, który obsłużył Zadiga, był to niemy karzełek, wierny przyjaciel królowej. Następnie, zostawiono ich, aby się przespali do rana, w której-to porze zwycięzca miał zanieść swe godło przed wielkiego maga, iżby je sprawdzono i ogłoszono jego imię.
Zadig, mimo że rozkochany, zasnął twardo, tak bardzo był utrudzon. Itobad, pomieszczony tuż obok niego, nie spał. W nocy, wstał, wszedł do izdebki Zadiga, wziął białą zbroję, wraz z jego godłem, a zostawił swoją, zieloną, w jej miejsce. Skoro zaczęło świtać, udał się dumnie przed wielkiego maga, aby oznajmić iż człowiek jego pokroju musiał być zwycięzcą. Nie spodziewano się tego: ale obwieszczono tryumf, podczas gdy Zadig spał jeszcze. Astarte, zdumiona, z rozpaczą w sercu, wróciła do Babilonu. Kiedy się Zadig obudził, amfiteatr był już niemal próżny. Szuka swego rynsztunku: zastaje tylko zieloną zbroję. Nie mając nic innego pod ręką, zmuszony był wdziać ją na siebie. Zdumiony i oburzony, obleka z wściekłością zohydzone barwy i wychodzi na plac w tem okryciu.
Garść pozostałych jeszcze w amfiteatrze i w cyrku przyjmuje go wyciem. Otoczono go, lżono w twarz. Nigdy żaden rycerz nie ścierpiał równie dotkliwych upokorzeń. Wreszcie, Zadigowi zbrakło cierpliwości; płazem szabli usuwa pospólstwo które go śmiało znieważyć; ale nie wie co począć dalej. Nie mógł ani próbować widzieć się z królową; nie mógł się upomnieć o białą zbroję jaką mu posłała: toby znaczyło narazić ją. Tak więc, podczas gdy królowa tonęła w boleści, Zadig przechodził wszystkie męki wściekłości i niepokoju. Błądził nad brzegami Eufratu, przeświadczony iż snać gwiazda jego skazuje go na nieszczęście bez ratunku. Przechodził w myśli wszystkie swe zawody, od przygody z kobietą mającą wstręt do jednookich, aż do tej nieszczęsnej zamiany na zbroje. „Oto skutek, mówił, tego, iż obudziłem się za późno. Gdybym był mniejszym śpiochem, byłbym królem Babilonu, posiadałbym Astarte. Nauka, cnota, męstwo, zawsze były mi jeno narzędziem niedoli“. Wreszcie, wydarło się Zadigowi z piersi szemranie przeciw Opatrzności: był już skłonny uwierzyć, iż nad wszystkiem włada okrutny los, który uciska dobrych, daje zaś kwitnąć takim rycerzom w zielonej zbroi. Jedną z największych jego zgryzot było to, iż musiał nosić tę zieloną zbroję, która stała się przedmiotem pośmiewiska. Przechodził jakiś kupiec, sprzedał mu ją tedy za byle co, biorąc odeń w zamian prostą suknię i czapkę. W tym stroju kroczył wzdłuż Eufratu, przepełniony rozpaczą, obwiniając potajemnie Opatrzność prześladującą go bez ustanku.
Tak idąc, spotkał pustelnika, o długiej i czcigodnej brodzie, spływającej mu do pasa. Trzymał w ręku książkę, i czytał ją z uwagą. Zadig zatrzymał się i złożył głęboki ukłon. Pustelnik pozdrowił go w sposób tak szlachetny i miły, iż Zadig, zaciekawiony, uczuł chęć pogwarzenia z nim. Spytał, co za książkę czyta. „To księga losów, rzekł pustelnik; chcesz poznać z niej cośkolwiek?“ Podał księgę Zadigowi; ale, mimo iż uczony w wielu językach, nie mógł rozpoznać ani litery. To zdwoiło jeszcze jego ciekawość. „Wydajesz mi się bardzo stroskany, rzekł dobry ojciec. — Niestety! ileż mam przyczyn potemu! rzekł Zadig. — Jeśli pozwolisz abym ci towarzyszył, odparł starzec, potrafię ci może w czem dopomódz: udawało mi się niekiedy wlać nieco pociechy w dusze nieszczęśliwych“. Zadig uczuł mimowolny szacunek dla postaci, brody i księgi pustelnika. Słowa jego tchnęły jakąś mądrością zaiste wyższą. Pustelnik mówił o losie, o sprawiedliwości, moralności, najwyższem dobru, słabości ludzkiej, cnotach i błędach; a wszystko w sposób tak wymowny i wzruszający, iż Zadig ulegał działaniu jakgdyby nieprzepartego czaru. Prosił usilnie aby go nie opuszczał, póki się nie znajdą z powrotem w Babilonie. „To ja proszę cię o tę łaskę, odparł starzec; przysięgnij mi na Orosmada, że nie rozstaniesz się ze mną przed upływem kilku dni, cobądźbyś widział że czynię“. Zadig poprzysiągł, i puścili się w drogę.
Pewnego wieczora, podróżni przybyli do wspaniałego zamku. Pustelnik poprosił o gościnę dla siebie i dla młodego towarzysza. Odźwierny, który wyglądał sam na wielkiego pana, wprowadził ich do wnętrza z wzgardliwą łaskawością. Przedstawiono przybyszów marszałkowi dworu, który oprowadził ich po wspaniałych komnatach. Posadzono ich u stołu na szarym końcu, gdzie pan zamku nie zaszczycił ich ni jednem spojrzeniem; ale obsłużono ich, jak innych, wykwintnie i obficie. Podano następnie, dla obmycia rąk, złotą miednicę, wysadzaną szmaragdami i rubinami; poczem zaprowadzono obu wędrowców na spoczynek do pięknej izby. Nazajutrz, służący przyniósł każdemu sztukę złota, poczem odprawiono ich.
„Pan domu, rzekł w drodze Zadig, wydaje mi się człowiekiem szlachetnym, mimo iż nieco dumnym; wspaniale, zaiste, pojmuje i wykonywa gościnność“. Mówiąc te słowa, zauważył, iż głęboka sakwa pustelnika bardzo się coś wydaje spęczniała; jakoż, ujrzał w niej złotą miednicę wysadzaną drogimi kamieniami, widocznie skradzioną. Nie śmiał nic okazać, ale zdumiał się niepomału.
Około południa, pustelnik zapukał do wrót mizernego domku, gdzie mieszkał bogaty skąpiec: poprosił o gościnność na kilka godzin. Stary sługa, licho odziany, przyjął go bardzo szorstko, poczem wpuścił obu przybyszów, pustelnika i Zadiga, do stajni, gdzie im dano kilka zgniłych oliwek, czerstwego chleba i skwaśniałego piwa. Pustelnik pił i jadł z twarzą równie pogodną jak wczoraj; następnie, zwracając się do starego sługi, który przyglądał się im bacząc by nic nie ukradli i wciąż naglił przybyszów do opuszczenia domu, dał mu dwie sztuki złota, otrzymane tegoż samego rana, i podziękował za wszystkie względy. „Proszę cię, dodał, spraw abym mógł pomówić z twym panem“. Sługa, zdumiony, wprowadził obu podróżnych. „Dostojny panie, rzekł pustelnik, pozwól bym ci złożył pokorne dzięki za wspaniałomyślność z jaką nas podjąłeś. Racz przyjąć tę złotą miskę, jako słaby zakład mej wdzięczności“. Skąpiec omal nie przewrócił się na wznak. Pustelnik nie czekał aż skąpiec opatrzy się ze zdumienia, ale, wraz z młodym towarzyszem, ruszył co prędzej w drogę. „Mój ojcze, rzekł Zadig, co znaczy to wszystko? Nie zdajesz mi się w niczem podobny do innych ludzi; kradniesz misę złotą, ozdobioną klejnotami, panu który ugaszcza cię wspaniale; dajesz ją zaś skąpcowi, który przyjmuje cię w sposób niegodny. — Mój synu, odparł starzec, ów szczodry człowiek, przyjmujący obcych jedynie przez próżność, iżby podziwiali jego bogactwa, stanie się przezorniejszym; skąpiec zaś nauczy się gościnności; nie dziw się niczemu, i idź ze mną“. Zadig nie umiał zdać sobie sprawy, czy ma do czynienia z szaleńcem czy mędrcem; ale pustelnik przemawiał z taką powagą, iż Zadig, związany zresztą przysięgą, ruszył z nim posłusznie w drogę.
Przybyli wieczór do domu, zbudowanego wdzięcznie lecz z prosta, gdzie nic nie trąciło rozrzutnością ani skąpstwem. Pan domu był to filozof; zdala od świata, żyjąc w spokoju ducha, uprawiał mądrość i cnotę, a mimo to nie znał co nuda. Sam, wedle własnej myśli, zbudował to ustronie, w którem przyjmował cudzoziemców, uczciwie, ale bez cienia próżności i pokazu. Wyszedł naprzeciw podróżnych, i, przedewszystkiem, dał im spocząć w wygodnem mieszkaniu. W jakiś czas potem, zjawił się, aby ich osobiście zaprosić na schludny i dobrze przyrządzony posiłek, podczas którego gwarzył, roztropnie i z umiarkowaniem, o ostatnich zajściach w Babilonie. Zdawał się szczerze przywiązany do królowej, i pragnął gorąco, aby Zadig zjawił się w szrankach by walczyć o koronę: „Ale ludzie, dodał, nie warci są mieć króla takiego jak Zadig“. Zadig zapłonił się: uczuł, iż odnawiają się jego rany. Zgodzili się, wśród rozmowy, iż rzeczy tego świata nie zawsze idą zgodnie z pojęciem najroztropniejszych. Pustelnik utrzymywał ciągle, iż drogi Opatrzności są nam tajne, i że ludzie błądzą sądząc o całości, z której znają ledwie nieskończenie drobną cząstkę.
Rozmowa zeszła na namiętności. „Ach, jakże są zgubne! rzekł Zadig. — To wiatry, które wzdymają żagle okrętu, odparł pustelnik; topią go nieraz, ale bez nich nie mógłby płynąć. Żółć czyni człowieka złośliwym i chorym; ale, bez żółci, człowiek nie mógłby żyć. Wszystko w świecie jest niebezpieczne, i wszystko jest potrzebne“.
Wspomniano o rozkoszy; pustelnik dowiódł, iż jestto dar Boga: „Człowiek, powiadał, nie zdolen jest począć w sobie wrażenia ani myśli; przyjmuje wszystko; cierpienie i rozkosz przychodzą mu z zewnątrz, jak jego istnienie“.
Zadig zdziwił się, jak człowiek popełniający rzeczy opaczne, może mieć tak zdrowe poglądy. Wreszcie, po równie pouczającej jak przyjemnej gawędce, gospodarz odprowadził podróżnych do ich pokoi, błogosławiąc niebo, iż zesłało mu tak światłych i cnotliwych ludzi. Ofiarował im swą sakiewkę w sposób równie prosty jak szlachetny, tak iż niesposób było się urazić. Pustelnik nie przyjął daru, a zarazem pożegnał się z gospodarzem, mając zamiar przed świtem jeszcze puścić się do Babilonu. Pożegnanie było tkliwe; Zadig zwłaszcza uczuł szczery szacunek i sympatyę dla tak godnego człowieka.
Znalazłszy się w swojej izbie, pustelnik i Zadig długo rozpływali się w pochwałach nad gospodarzem. O brzasku, starzec zbudził towarzysza. „Trzeba ruszać, rzekł; ale, póki wszyscy śpią jeszcze, chcę zostawić temu człowiekowi dowód mego szacunku i przywiązania“. Mówiąc te słowa, ujął pochodnię i zażegł ogień. Zadig, przerażony, podnosi krzyk i sili się przeszkodzić w spełnieniu tak ohydnego czynu. Pustelnik, który, wraz ze swym towarzyszem, znalazł się już dosyć daleko, patrzał spokojnie na pożar. „Bogu dzięki, rzekł: dom naszego drogiego gospodarza zniweczony od piwnic do stropu! szczęśliwy człowiek!“ Słysząc te słowa, Zadig miał ochotę to wybuchnąć śmiechem, to obsypać obelgami czcigodnego ojca, to wybić go lub uciec. Ale nie uczynił nic, i, wciąż ujarzmiony powagą pustelnika, udał się z nim na ostatni postój.
Nocleg wypadł im u pewnej miłosiernej i cnotliwej wdowy, która miała siostrzeńca, czternastoletniego chłopca, pełnego zalet i jedyną swą nadzieję. Podjęła ich najgościnniej. Nazajutrz, kazała siostrzeńcowi aby odprowadził podróżnych aż do mostu, który, załamawszy się niedawno, przedstawiał pewne niebezpieczeństwo. Młody człowiek szedł żwawym krokiem przed nimi. Znaleźli się na moście: „Pójdź, rzekł pustelnik do młodzieńca, pragnę okazać wdzięczność twojej ciotce“. Zaczem, chwyta go za włosy i rzuca w rzekę. Dziecko pada, wynurza się na chwilę, wreszcie ginie w odmętach. „O potworze! o najohydniejszy zbrodniarzu na ziemi! wykrzyknął Zadig. — Przyrzekłeś mi więcej cierpliwości, odparł pustelnik: dowiedz się, że, pod zgliszczami domu w którym Opatrzność zażegła ogień, pan jego znalazł olbrzymi skarb: dowiedz się, że ten młody człowiek, któremu Opatrzność skręciła kark, byłby zamordował swą ciotkę za rok, a ciebie za dwa lata. — Kto ci to powiedział, barbarzyńco? wołał Zadig; a gdybyś nawet i wyczytał ten wypadek w swojej księdze losów, czy masz sumienie topić dziecko, które nie uczyniło ci nic złego?“
Tak mówiąc, Babilończyk spostrzegł, iż starzec nie ma już brody i że oblicze jego przybrało rysy młodzieńcze. Strój pustelniczy znikł; cztery piękne skrzydła okrywały ciało majestatyczne i lśniące od blasku. „O zesłańcze niebios, o aniele boży! wykrzyknął Zadig padając na twarz; zstąpiłeś tedy z Empiryum, aby nauczyć wątłego śmiertelnika, jak się należy poddawać wiekuistym rozkazom. — Ludzie, rzekł anioł Jefrad, sądzą o wszystkiem, nie znając nic: ty, bardziej od innych, wart byłeś aby cię oświecić“. Zadig poprosił aby mu wolno było się odezwać. „Nie śmiem już nic mówić, rzekł; ale, czy wolno mi będzie prosić o rozjaśnienie wątpliwości: czy nie lepiej było poprawić chłopca i przywieść go do cnoty, niż topić?“ Jefrad odpowiedział: „Gdyby był cnotliwym i gdyby żył, przeznaczeniem jego było iż sam miał zginąć zamordowany, wraz z żoną którą miał pojąć, i synem który miał się urodzić. — Jakto! rzekł Zadig, jest tedy koniecznem aby istniały zbrodnie i nieszczęścia? i aby te nieszczęścia spadały na zacnych ludzi? — Źli, odparł Jefrad, są zawsze nieszczęśliwi: służą na to, aby doświadczać małą liczbę sprawiedliwych, będących na ziemi; niema zaś złego, z któregoby się nie rodziło dobro. — Ale, rzekł Zadig, gdyby istniało tylko dobro, a zło wcale? — Wówczas, odparł Jefrad, ziemia ta byłaby inną ziemią; związek wydarzeń byłby innym porządkiem mądrości, a porządek ten, który byłby doskonałym, może istnieć jedynie w wiekuistem mieszkaniu najwyższej Istoty, do której zło nie może się zbliżyć. Istota ta stworzyła miliony światów, z których żaden nie może być podobny do drugiego. Ta olbrzymia rozmaitość jest właściwością Jej potęgi. Niema dwóch listków na ziemi, ani dwóch światów w nieskończonych przestworach nieba, któreby były podobne do siebie. Wszystko, co widzisz na tym atomie na którymś się urodził, miało się spełnić w swojem miejscu i w oznaczonym czasie, wedle nieodmiennych wyroków tego który ogarnia wszystko. Ludzie myślą, iż to dziecię, które zginęło właśnie, wpadło do wody przypadkiem, i że, takim samym przypadkiem, dom spłonął: ale niema w świecie przypadku; wszystko jest próbą, albo karą, albo nagrodą, albo przewidywaniem. Przypomnij sobie owego rybaka, który mniemał iż jest najnieszczęśliwszym z ludzi. Orosmad zesłał go na twoją drogę, aby odmienić jego los. Nikły śmiertelniku, przestań się spierać z tem, coć należy ubóstwiać. — Ale, rzekł Zadig... Kiedy wymawiał to ale, anioł ulatał już ku dziewiątej strefie. Zadig, padłszy na kolana, uwielbił Opatrzność i poddał się jej. Z wysokości anioł krzyknął jeszcze: „Udaj się do Babilonu“.
Zadig, oszołomiony jak człowiek w pobliżu którego uderzył grom, szedł na oślep przed siebie. Przybył do Babilonu w dniu, w którym zapaśnicy zgromadzili się w przedsionku pałacu, aby wyłożyć zagadki i odpowiedzieć na pytania wielkiego maga. Wszyscy rycerze stawili się, z wyjątkiem zielonej zbroi. Z chwilą gdy Zadig pojawił się w mieście, lud skupił się dokoła niego; oczy nie mogły się nasycić jego widokiem, usta błogosławieństwy, serca życzeniem mu władztwa. Na jego widok, Zawistny zadrżał i odwrócił się. Lud zaniósł Zadiga na samo miejsce zebrania. Królowa, której doniesiono o jego przybyciu, przechodziła nieopisane wzruszenia, wahające się pomiędzy obawą a nadzieją: niepokój pożerał ją; nie mogła zrozumieć, ani dlaczego Zadig jest bez zbroi, ani w jaki sposób Itobad nosi barwy białe. Szmer rozległ się na widok Zadiga. Wszyscy spoglądali nań w zdumieniu i zachwycie; ale, wedle uchwały, jedynie rycerze, którzy walczyli w zapasach, mieli prawo jawić się tutaj.
„Walczyłem i ja, rzekł; ale inny nosi dziś moją zbroję; otóż, zanim mi to będzie wolno udowodnić, proszę abym mógł stanąć z drugimi do rozwiązania zagadek“. Poddano rzecz pod głosowanie: pamięć uczciwości Zadiga tak silnie jeszcze mieszkała we wszystkich sercach, iż nie wahano się dopuścić go do próby.
Wielki mag zadał najpierw to pytanie; „Co to za rzecz, ze wszystkich na świecie najdłuższa i najkrótsza, najszybsza i najwolniejsza, najbardziej podzielna i najbardziej rozciągła, najbardziej zaniedbywana i najbardziej żałowana, bez której niczego nie da się dokonać, która pożera wszystko co małe, ożywia zaś wszystko co wielkie?“
Pierwszy miał odpowiedzieć Itobad: rzekł, iż człowiek jego stanowiska nie rozumie się na zagadkach i że wystarcza mu to, iż pobił innych na kopie. Jedni osądzili, iż przedmiotem zagadki jest Los, inni Ziemia, inni Światło. Zadig rzekł, iż jestto Czas. „Nic nie jest dłuższe nadeń, dodał, skoroć jest miarą wieczności; nic krótsze, skoro zbywa go wszystkim naszym zamiarom; nic wolniejsze dla tego kto czeka, nic szybsze temu kto cieszy się szczęściem; rozciąga się w nieskończoność i dzieli się również w nieskończoność; wszyscy ludzie trwonią go, wszyscy żałują jego straty; nic nie można dokonać bez niego; pogrąża w zapomnieniu wszystko co niegodne trwania, unieśmiertelnia zaś rzeczy wielkie“. Zgromadzenie uznało, iż Zadig ma słuszność.
Spytano następnie: „Co to za rzecz, którą otrzymuje się bez podziękowania, której zażywa się nie wiedząc jak, którą daje się innym bez świadomości o tem, i którą traci się, nie spostrzegając kiedy?“
Każdy rzekł swoje wytłómaczenie; Zadig jeden odgadł, iż to jest Życie. Z tąż samą łatwością wyłożył wszystkie inne zagadki. Itobad wołał ciągle, że niema nic łatwiejszego i że uporałby się z tem równie łatwo, gdyby się zechciał potrudzić. Treścią dalszych zagadek była sprawiedliwość, najwyższe dobro, sztuka władania. Odpowiedzi Zadiga wszyscy uznali za najtrafniejsze. „Wielka to szkoda, mówiono, że duch tak bystry mieszka w tak lichym szermierzu“.
„Dostojni panowie, rzekł Zadig, miałem zaszczyt zwyciężyć w szrankach. Ta biała zbroja jest moją własnością. Wielmożny Itobad zagarnął ją w czasie gdy spałem; uznał snadź iż lepiej go przystroi niż zielona. Gotów mu jestem dowieść natychmiast w waszej obecności, w tej sukni i z tą oto szablą, przeciw pięknej białej zbroi którą mi zabrał, iż to ja miałem zaszczyt zwyciężyć dzielnego Otama“.
Itobad przyjął wyzwanie z największem zadufaniem. Nie wątpił, iż, będąc opancerzony, uhełmiony, unaramienniczony, z łatwością upora się z zapaśnikiem odzianym w szlafrok i myckę. Zadig dobył szpady, składając ukłon królowej, która patrzała nań przejęta radością i obawą. Itobad dobył swojej, nie kłaniając się nikomu. Natarł na Zadiga, jak człowiek który niczego nie potrzebuje się lękać. Mierzył tak, aby mu rozpłatać głowę. Zadig sparował cios, nadstawiając klingę tak zręcznie, iż szabla Itobada złamała się. Wówczas, Zadig, chwytając przeciwnika w pół, powalił go na ziemię; i, przykładając mu sztych do gardła, rzekł: „Oddaj broń, albo cię zabiję“. Itobad, ciągle zdumiony niepowodzeniami jakie spadały na człowieka jego urodzenia, nie stawiał oporu; Zadig zdjął mu spokojnie wspaniały szyszak, pyszny pancerz, naramienniki, ubrał się w nie i pobiegł w tym stroju rzucić się do kolan Astarte. Kador udowodnił z łatwością, że zbroja należała do Zadiga. Uznano go królem za zgodą wszystkich, a zwłaszcza Astarte, która, po tylu niedolach, kosztowała tej słodyczy, iż kochanek jej, w oczach całego świata, okazał się godnym zaszczytu jej ręki. Itobad odjechał do domu, gdzie się kazał tytułować Jego Dostojnością. Zadig został królem, i był szczęśliwy. Miał wciąż w pamięci to, co mu powiedział anioł Jesrad. Pamiętał nawet o ziarnku piasku, które się stało dyamentem. Oboje z królową złożyli dank Opatrzności. Zadig pozwolił kapryśnej Missuf uganiać po świecie. Kazał sprowadzić rozbójnika Arbogada, któremu dał zaszczytne miejsce w armii, z przyrzeczeniem pierwszych godności jeśli zachowa się jak prawdziwy rycerz, szubienicy zaś, jeśli będzie uprawiał rzemiosło bandyty.
Wezwano z głębi Arabii Setoka, wraz z piękną Almoną, aby go postawić na czele handlu w Babilonie. Kador żył otoczony miłością jakiej warte były jego usługi: był przyjacielem króla, król zaś był jedynym monarchą na ziemi, który miał przyjaciela. I o małym niemowie nie zapomniano. Rybak otrzymał piękny dom. Orkanowi kazano zapłacić znaczną kwotę i oddać mu żonę; ale rybak, nabrawszy rozumu, przyjął tylko pieniądze.
Ani piękna Semira nie mogła się pocieszyć iż uwierzyła że Zadig postradał oko, ani Azora nie przestała biadać iż chciała mu uciąć nos. Ułagodził ich boleść hojnymi podarkami. Zawistny umarł z wściekłości i wstydu. Państwo cieszyło się pokojem, sławą i dostatkiem: był to najpiękniejszy wiek na ziemi; władała nią sprawiedliwość i miłość. Błogosławiono Zadiga, Zadig zaś błogosławił niebo“[69].
Pomiędzy duchami którzy opiekują się władztwami świata, Ituriel zajmuje jedno z pierwszych miejsc, i posiada departament Wysokiej-Azyi. Pewnego ranka, zstąpił do mieszkania Scyty Babuka, na wybrzeżach rzeki Oxus, i rzekł: „Babuku, szaleństwa i nadużycia Persów ściągnęły nasz gniew: wczoraj odbyło się zebranie duchów Wysokiej-Azyi, dla rozstrzygnięcia czy należy ukarać Persepolis[70], czy też je zniszczyć. Udaj się do tego miasta, zbadaj wszystko; wrócisz zdać mi ścisłą sprawę; zastosuję się do twego raportu.
— Ależ, panie, rzekł pokornie Babuk, ja nigdy nie byłem w Persyi; nie znam tam nikogo. — Tem lepiej, rzekł anioł, nie będziesz stronniczy. Otrzymałeś od nieba zdrowy rozsądek, dodaję ci doń dar budzenia ufności; idź, patrz, słuchaj, zważaj i nie lękaj się niczego: wszędzie spotkasz się z dobrem przyjęciem“.
Babuk siadł na wielbłąda i ruszył wraz z orszakiem sług. Po upływie kilku dni, spotkał, na równinach Sennaar, armię perską, ciągnącą właśnie do boju naprzeciw armii indyjskiej. Zwrócił się najpierw do żołnierza, którego zdybał na uboczu. Wdał się z nim w rozmowę i zapytał o powód wojny. „Na wszystkich bogów, rzekł żołnierz, nie mam wyobrażenia; to nie moja rzecz. Mojem rzemiosłem jest zabijać i narażać się na śmierć, aby zarobić na życie; mniejsza mi, komu służę. Mógłbym wręcz od jutra przejść do obozu Hindusów; słyszałem bowiem, że dają o pół drachmy więcej, niż my dostajemy w tej przeklętej perskiej służbie. Jeżeli pan chce wiedzieć czemu się biją, pomów z kapitanem“.
Babuk, wynagrodziwszy żołnierza drobnym podarkiem, zaszedł do obozu. Niebawem, zapoznał się z kapitanem i spytał o przyczynę wojny. „Skądże ja mam wiedzieć, drogi panie? rzekł kapitan; co mnie obchodzi ta cała historya? Mieszkam o dwieście mil od Persepolis; słyszę że wypowiedziano wojnę; rzucam natychmiast rodzinę, i idę, wedle rodzinnego obyczaju, szukać fortuny lub śmierci, ile że nie mam innego zatrudnienia. — A pańscy koledzy, rzekł Babuk, czy też tak mało świadomi są jak pan? — Tak samo, rzekł oficer; jedynie chyba naczelni satrapowie wiedzą dokładniej o co ta cała mordownia“.
Babuk, zdziwiony, dotarł aż do generałów i postarał się wejść z nimi w zażyłe stosunki. Któryś rzekł mu wreszcie: „Przyczyna tej wojny, która nęka od lat dwudziestu Azyę, zrodziła się pierwotnie z kłótni między eunuchem żony wielkiego króla Persyi, a gryzipiórkiem wielkiego króla Indyj. Chodziło o pewien przywilej, którego wartość przedstawiała mniej więcej trzydziestą część daryki. Pierwszy minister Indyj, oraz nasz, podtrzymali godnie prawa swoich panów. Spór zaognił się. Wyprowadzono z obu stron w pole po milionie żołnierzy. Co roku, trzeba uzupełniać tę armię więcej niż czterystoma tysiącami ludzi. Mordy, pożary, spustoszenia mnożą się, świat cierpi a zaciekłość trwa dalej. Nasz pierwszy minister, jak również premier indyjski, oświadczają często że działają jedynie dla dobra ludzkości; oświadczeniu takiemu towarzyszy nieodmiennie zniszczenie kilku miast i splondrowanie kilku prowincyj“.
Nazajutrz, wskutek pogłoski jaka się rozeszła iż pokój jest bliski, generał perski i indyjski czemprędzej wydali sobie bitwę; była niezmiernie krwawa. Babuk patrzał na wszystkie jej błędy i ohydy; był świadkiem manewrów głównych satrapów, którzy czynili co mogli aby narazić na klęskę swego najwyższego wodza. Widział oficerów mordowanych przez własne wojsko; żołnierzy, którzy dorzynali konających towarzyszy, aby z nich zedrzeć jakiś łachman, zakrwawiony, podarty i okryty błotem. Zaszedł do szpitali gdzie pomieszczono rannych; większość z nich ginęła przez nieludzką opieszałość tych właśnie, których król Persyi drogo opłacał za to aby nieśli pomoc. „Sąż-li to ludzie, wykrzyknął Babuk, czy dzikie bydlęta? Och, widzę jasno, że Persepolis będzie zburzone“.
Przejęty tą myślą, zaszedł do obozu Hindusów; zgodnie z obietnicą geniusza, przyjęto go tam równie dobrze jak u Persów; ale ujrzał tam też same wybryki, które poprzednio przejęły go taką grozą. „Ha! rzekł w duchu, jeżeli anioł Ituriel chce wyniszczyć Persów, sprawiedliwość każe by anioł Indyj wytępił również Hindusów“. Poinformowawszy się następnie bliżej o tem co się działo w jednej i drugiej armii, dowiedział się o czynach świadczących o szlachetności, wielkości duszy, ludzkości, które zdumiały go i zachwyciły. „Ludzie, ludzie niepojęci, wykrzyknął, w jaki sposób możecie jednoczyć tyle podłoty i wielkości, tyle cnót i zbrodni?“.
Tymczasem, ogłoszono pokój. Wodzowie obu armij, z których żaden nie odniósł zwycięztwa, ale którzy, wyłącznie dla własnego interesu, przelali krew tylu ludzi, swych bliźnich, udali się, każdy na swój dwór, upominać o nagrodę. Posypały się liczne pisma sławiące pokój i wróżące niechybny powrót cnoty i szczęśliwości na ziemię. „Bogu niech będzie chwała! rzekł Babuk; niewinność i zacność zapanuje w Persepolis; nie będzie zniszczone, jak zamierzali niedobrzy geniusze: spieszmy tedy bez zwłoki ujrzeć tę stolicę Azyi“.
Przybył do tego ogromnego miasta przez starożytne przedmieście[71], o wyglądzie nawskróś barbarzyńskim, rażącym oczy gminnością i plugastwem. Cała ta część miasta mocno trąciła wiekiem w którym ją zbudowano; mimo bowiem uporu ludzi aby wychwalać wszelką starożytność kosztem współczesności, trzeba przyznać, że, w każdym rodzaju, pierwsze próby są zawsze nieokrzesane.
Babuk wmięszał się w ciżbę ludu, w której obie płcie zdawały się rywalizować co do niechlujstwa i szpetoty. Ciżba ta tłoczyła się z ogłupiałemi minami do obszernego i posępnego budynku. Widząc ustawny zgiełk i ruch w tem miejscu, widząc osoby płacące za to aby mieć prawo usiąść, Babuk mniemał iż znajduje się na targu gdzie sprzedaje się słomiane krzesła. Niebawem zauważył, że wiele kobiet przyklęka, udając iż patrzą niezwruszenie przed siebie a zerkając, w istocie, na mężczyzn na boki; poznał tedy że jest w świątyni. Ostre, chrypliwe, dzikie, fałszywe głosy, napełniały sklepienie nieharmonijnymi dźwiękami, sprawiającymi toż samo wrażenie, co głos dzikich osłów, kiedy, na równinach Piktawii, odpowiadają na sygnał zwołującego je rożka. Babuk zatkał sobie uszy; ale tem skwapliwiej gotów był zatkać sobie i oczy i nos, kiedy ujrzał jak wchodzą do świątyni robotnicy ze szczypcami i łopatkami. Poruszyli wielki kamień, rozrzucili na prawo i lewo ziemię z której wydzielały się cuchnące wyziewy; następnie, złożono w tym otworze umarłego i przykryto go tymże kamieniem. „Jakto! wykrzyknął Babuk, te ludy grzebią zmarłych w tem samem miejscu, w którem uwielbiają bóstwo! Jakto! świątynie ich są wyścielone trupami? Nie dziwię się już zaraźliwym chorobom, które tak często nawiedzają Persepolis. Zgnilizna umarłych, a także zaduch tylu żywych, zgromadzonych i ściśniętych na jednem miejscu, zdolne są zatruć całą kulę ziemską. Ach! cóż za plugawe miasto, to Persepolis! Widocznie aniołowie chcą je zniszczyć, aby zbudować od nowa inne, piękniejsze, i zaludnić je mieszkańcami mniej niechlujnymi i śpiewającymi mniej fałszywie. Opatrzność może mieć swoje racye; nie hamujmy jej biegu“.
Tymczasem, słońce zbliżało się do szczytu swej drogi. Babuk zaproszony był na obiad na drugi koniec miasta, do pewnej damy, do której mąż jej, oficer w armii, dał mu listy. Przeszedł się najpierw nieco po Persepolis; ujrzał inne świątynie, piękniejsze i ozdobniejsze, napełnione wykwintną publicznością i brzmiące wyborną muzyką. Zauważył studnie publiczne, które, mimo że źle umieszczone, uderzały wzrok swą pięknością; place, gdzie zdawali się oddychać w bronzie najlepsi z dawnych władców Persyi; inne place, gdzie słychać było lud wołający: „Kiedyż ujrzymy naszego ukochanego pana?“ Podziwiał pyszne mosty, wspaniałe i wygodne wybrzeża, pałace ciągnące się po prawej i lewej stronie; olbrzymi dom[72], gdzie tysiące starych żołnierzy, kalekich ale zwycięzkich, składało codziennie hołd Bogu hufców. Zaszedł wreszcie do owej damy, która czekała go z obiadem, w salonie pełnym wytwornego towarzystwa. Dom był schludny i strojny, posiłek doskonały, gospodyni młoda, piękna, dowcipna, uprzejma, towarzystwo godne pani domu; toteż, Babuk powtarzał w duchu co chwilę; „Anioł Ituriel chyba żarty stroi, aby chcieć zniszczyć tak urocze miasto“.
W śród tego Babuk zauważył, iż pani domu, która zrazu żądała czule nowin o mężu, rozmawia, pod koniec obiadu, czulej jeszcze z pewnym młodym magiem. Ujrzał, jak pewien sędzia, w obecności żony, zaleca się dość natarczywie do młodej wdówki; wdowa, pełna pobłażania, okoliła jedną ręką szyję dygnitarza, podczas gdy drugą podawała siedzącemu obok urodziwemu i skromnemu młodzieńcowi. Sędzina wcześniej podniosła się od stołu, aby pomówić, w sąsiednim pokoju, ze swym spowiednikiem, który nieco spóźnił się na obiad. Spowiednik, człowiek pełen wymowy, roztrząsał jej sumienie z taką gwałtownością i namaszczeniem, że, za powrotem, dama miała wilgotne oczy, rozpalone policzki, niepewny chód, głos drżący.
Wówczas, Babuk zaczął się obawiać że geniusz Ituriel ma słuszność. Dzięki talentowi, z jakim umiał jednać sobie zaufanie, stał się, jeszcze tego dnia, powiernikiem pani domu. Wyznała mu skłonność swoją dla młodego maga, i upewniła, że we wszystkich domach Persepolisu znajdzie podobne stosunki. Babuk osądził iż takie społeczeństwo nie może trwać: że zazdrość, niezgoda, zemsta muszą raz po raz okrywać żałobą wszystkie domy; te łzy i krew muszą tam płynąć codziennie; że, z pewnością, mężowie zabijają gachów żoninych, lub też znajdują śmierć z ich ręki; że wreszcie Ituriel uczyni bardzo dobrze, niszcząc, od jednego zamachu, miasto pogrążone w nałogowym nierządzie.
Podczas gdy Babuk tonął w tych żałosnych myślach, zjawił się u drzwi poważny człowiek, w czarnym płaszczu, i zażądał pokornie rozmowy z młodym dygnitarzem. Ten, nie wstając, nie patrząc nań, z wyniosłą i z roztargnioną twarzą, wręczył mu jakieś papiery i odprawił go. Babuk spytał kto był ów człowiek. Pani domu rzekła pocichu: „To jeden z najlepszych adwokatów w mieście; będzie już pięćdziesiąt lat jak studyuje prawo. Ten pan, który ma lat ledwie dwadzieścia pięć i jest satrapą prawa[73] od dwóch dni, polecił mu sporządzić wyciąg z procesu, który ma sądzić jutro, a którego jeszcze nie rozpatrzył. — Ów młody trzpiot roztropnie sobie poczyna, rzekł Babuk, iż zasięga rady poważniejszych; ale, dlaczegóż samego starca raczej nie uczyniono sędzią? — Żartuje pan! odpowiedziała dama; nigdy ludzie, którzy posiwieli na pracowitych i podrzędnych stanowiskach, nie dochodzą do dygnitarstw. Ten młody człowiek posiadł wysoki urząd, ponieważ ma odpowiednio bogatego ojca; prawo wymierzania sprawiedliwości kupuje się tu jak folwark. — O obyczaje! o nieszczęśliwe miasto! wykrzyknął Babuk; to już szczyt nadużycia. Niewątpliwie ci, którzy nabyli prawo sądzenia, sprzedają swoje wyroki: wszędzie widzę tu jeno otchłań nieprawości“.
Gdy tak dawał wyraz swej boleści i zdumieniu, młody wojownik, który wrócił tegoż samego dnia z pola; rzekł: „Dlaczego pan jesteś przeciwny, aby kupowano urzędy sędziowskie? toć ja, tak samo, kupiłem prawo narażania się na śmierć na czele dwóch tysięcy ludzi którymi dowodzę. Kosztowało mnie, w tym roku, czterdzieści tysięcy złotych daryków, iż mogłem, przez trzydzieści nocy z rzędu, spać na ziemi w czerwonym kubraku, i że, następnie, dostałem dwa tęgie postrzały z łuku, które czuję jeszcze. Jeżeli ja się rujnuję, aby służyć cesarzowi perskiemu, którego nigdy nie widziałem na oczy, satrapa sędziowskiego stolca może coś zapłacić za tę przyjemność, aby przyjmować na posłuchaniu panów procesowiczów“. Babuk, oburzony, nie mógł się wstrzymać, aby w duszy nie potępić kraju gdzie puszcza się na handel godności władców pokoju i wojny; wyciągnął pospieszny wniosek, że ludzie muszą tu nie mieć pojęcia o wojnie i o prawach, i że, gdyby nawet Ituriel nie wytępił tych ludów, zginęłyby one same, a to wskutek opłakanych rządów.
Babuk utwierdził się jeszcze w swem mniemaniu na widok nowoprzybyłego grubasa, który, pozdrowiwszy poufale całe zgromadzenie, zbliżył się do młodego oficera i rzekł: „Nie mogę panu pożyczyć więcej niż pięćdziesiąt tysięcy daryków; na honor, wszystkie cła cesarstwa przyniosły mi w tym roku ledwie trzysta tysięcy“. Babuk zapytał, kto jest ów człowiek który się skarży na tak mały zarobek; dowiedział się, iż istnieje w Persepolis czterdziestu takich plebejskich królów, którzy dzierżawią całe państwo perskie i oddają zeń cośniecoś monarsze“.
Po obiedzie, Babuk udał się do jednej z najwspanialszych świątyń w mieście; usiadł wśród gromadki osób, przybyłych tam dla zabicia czasu. Na wysokiem wzniesieniu pojawił się mag i długo mówił o występku i cnocie. Mag ów podzielił na kilka części to, czego wcale nie było potrzeba dzielić; dowiódł metodycznie rzeczy nawskróś jasnych; pouczył o wszystkiem co było dobrze wiadome. Miotał się, krzyczał, palił na zimno, i wyszedł zlany potem i zziajany. Wówczas, zgromadzeni obudzili się z drzemki, z przeświadczeniem iż wysłuchali wielce budującej nauki. Babuk rzekł: „Oto, zaiste, człowiek, który dołożył wszelkich starań aby na śmierć zanudzić paruset współbliźnich; ale intencye miał dobre; to nie byłaby racya aby zniszczyć Persepolis“.
Stamtąd, zaprowadzono go na uroczystość publiczną, powtarzającą się codziennie; odbywała się w rodzaju bazyliki, w głębi której widać było pałac. Najpiękniejsze obywatelki Persepolis, najznaczniejsi satrapi usadowieni w pięknym ordynku, tworzyli widowisko tak piękne, że Babuk myślał zrazu iż na tem polega cała uroczystość. Niebawem, ukazało się, w przedsionku pałacu, parę osób, wyglądających na królów i królowe. Mowa ich była bardzo różna od gwary ludu; miarowa, harmonijna i podniosła. Nikt nie spał, słuchano w głębokiej ciszy, przerywanej jedynie oznakami wzruszenia i podziwu. Powinność królów, miłość cnoty, niebezpieczeństwa namiętności odmalowane były w tak żywych i wzruszających rysach, iż Babuk nie mógł się wstrzymać od łez. Był przekonany, że ci bohaterowie i bohaterki, ci króle i królowe, przemawiający tak wzniośle, to są kaznodzieje cesarstwa. Miał zamiar nawet zachęcić Ituriela aby się tam wybrał, pewny iż takie widowisko pojednałoby go na zawsze z miastem.
Po skończeniu uroczystości, Babuk zapragnął ujrzeć główną królowę, która wygłosiła, w tym pięknym pałacu, tak szlachetne i czyste nauki. Kazał się zaprowadzić przed jej majestat; zawiedziono go schodkami na drugie piętro, gdzie, w licho umeblowanym pokoju, ujrzał równie licho odzianą kobietę. Na jego widok, rzekła szlachetnym i patetycznym tonem: „Rzemiosło które uprawiam nie daje mi tyle aby wyżyć; z łaski jednego z książąt których oto widziałeś, zostanę niebawem matką; nie mam pieniędzy na połóg, a bez pieniędzy niema się prawa rodzić“. Babuk dał jej sto złotych daryków, myśląc: „Gdyby tylko tyle było złego w tem mieście, Ituriel nie miałby znów o co tak bardzo się gniewać“.
Stamtąd, udał się do sklepów z przedmiotami bezpożytecznego wykwintu i zbytku. Pewien niegłupi człowiek, z którym zawarł znajomość, służył mu za przewodnika. Babuk zakupił co mu wpadło w oko; obsłużono go wielce uprzejmie, licząc towar o wiele wyżej wartości. Skoro znaleźli się w domu, przyjaciel zwrócił mu uwagę jak bardzo go oszukano. Babuk zapisał na swoich tabliczkach imię kupca, aby go zalecić Iturielowi w dzień pokarania miasta. Podczas gdy pisał, ktoś zapukał do drzwi; byłto tenże sam kupiec; odnosił sakiewkę, którą Babuk zapomniał na ladzie sklepowej. „Jak to możliwe, wykrzyknął Babuk, by człowiek, który oto okazuje się tak szlachetnym i rzetelnym, nie miał wprzódy wstydu sprzedać mi tych fatałachów cztery razy wyżej wartości? — Niema w tem mieście ani jednego wybitniejszego kupca, odpad pryncypał, któryby tak samo nie odniósł panu zgubionej sakiewki. Ale oszukano pana, mówiąc ze sprzedałem ci towar cztery razy powyżej wartości: sprzedałem dziesięć razy drożej. Jestto tak dalece prawdą, iż gdybyś, za miesiąc, zechciał go odprzedać, nie otrzymałbyś ani dziesiątej części ceny. I to jest zupełnie słuszne; wszakci to przelotne upodobanie publiczności stanowi cenę tych błahostek; kapryś ten wyżywia stu robotników których zatrudniam; on-to daje mi piękny dom, wygodny pojazd, konie; on podsyca przemysł, utrzymuje smak, krążenie dóbr i dostatek. Sprzedaję sąsiednim narodom też same drobnostki jeszcze drożej niż tobie, i przez to jestem użytecznym państwu“.
Babuk, podumawszy nieco, wymazał imię kupca ze swych tabliczek. „Ostatecznie bowiem, pomyślał, przedmioty zbytku znajdują się w obfitości jedynie wówczas, kiedy wszystkie użyteczne sztuki posiadają zbyt i kiedy naród jest liczny i dostatni. Ituriel wydaje mi się nieco zbyt surowy“.
Bardzo niepewny co ma myśleć o Persepolis, Babuk postanowił odwiedzić magów i uczonych. „Jedni (rozumował) zgłębiają wiedzę, drudzy religię; ci może tedy okupią błędy reszty ludu“. Zaraz następnego ranka udał się do kolegium magów. Archimandryta wyznał mu, iż posiada sto tysięcy talarów dochodu, z tego tytułu iż uczynił ślub ubóstwa; jak również wykonywa dość rozległą władzę, na mocy ślubu pokory; poczem, oddał Babuka w ręce młodego braciszka, iżby go oprowadził wszędzie jak należy“.
Podczas gdy braciszek pokazywał Babukowi wspaniałości tego domu pokuty, rozeszła się pogłoska, iż przybył on aby zreformować wszystkie te przybytki. Natychmiast, każdy klasztor pospieszył z odpowiednim memoryałem; wszystkie zaś przemawiały w tym duchu: „Zachowaj nasz zakon, a zniszcz wszystkie inne“. Gdyby sądzić z apologii jaką każde wygłaszało na własną korzyść, stowarzyszenia te były wszystkie potrzebne; wedle brzmienia wzajemnych oskarżeń, zasługiwały wszystkie na unicestwienie. Podziwu godnem jest, iż nie było ani jednego, któreby, dla umoralnienia świata, nie żądało panowania nad nim. Następnie, zjawił się jakiś człeczyna, coś w rodzaju pół-maga, i rzekł: „Są znaki, iż dzieło niebawem się spełni, albowiem Zerdust[74] powrócił na ziemię. Małe dziewczynki głoszą proroctwa, każąc się szczypać szczypczykami z przodu, a ćwiczyć rzemieniem z tyłu. Jasnem jest że świat się ma ku końcowi; czy nie mógłbyś, nim ten piękny dzień nastąpi, wziąć nas w obronę przeciw wielkiemu Lamie? — Jaklo, rzekł Babuk, przeciw najwyższemu kapłanowi-królowi, który rezyduje w Tybecie? — Tak, odparł półmag z zaciętym uśmieszkiem, przeciw niemu. — Wydajecie[75] mu tedy wojnę; macież choć wojsko? — Nie, odparł; ale napisaliśmy przeciw niemu kilka tysięcy grubych ksiąg których nikt nie czyta, i tyleż broszurek które dajemy do czytania kobietom. Zaledwie że słyszał o nas: skazał nas poprostu na zagładę, tak jak pan domu nakazuje, aby obrano z gąsienic drzewa w ogrodzie“. Babuk zadrżał nad szaleństwem tych ludzi, którzy z zawodu uprawiali mądrość; nad intrygami tych, którzy wyrzekli się świata; nad ambicyą, chciwością i pychą tych, którzy głosili wyrzeczenie i pokorę. Ostatecznie, uznał, iż Ituriel ma słuszne przyczyny aby wytępić całe to nasienie.
Wróciwszy do domu, posłał do księgarni po nowe książki, aby ukoić swe troski; oraz zaprosił na obiad paru uczonych, aby się rozerwać. Przyszło ich dwa razy więcej niż pragnął, niby osy znęcone miodem. Pasorzyty te jadły i gadały z niesłychanym pośpiechem. Chwalili dwa rodzaje osób: umarłych i samych siebie, nigdy zaś swoich współczesnych, wyjąwszy pana domu. Jeżeli któryś powiedział coś dowcipnego, inni spuszczali oczy i gryźli wargi z żalu że nie oni. Byli mniej obłudni niż magowie, ponieważ nie mieli tak ambitnych celów. Każdy z nich marzył jedynie o posadzie lokaja i o reputacyi wielkiego człowieka; rzucali sobie wzajem w twarz obelgi, które uważali za wytwór dowcipu. Zasłyszeli już conieco o misyi Babuka. Jeden prosił go pocichu o zniweczenie autora który nie dosyć go chwalił przed pięciu laty; inny domagał się zagłady obywatela który się nie śmiał na jego komedyach; trzeci prosił o wytracenie akademii, ponieważ nie mógł się wcisnąć w jej grono. Gdy obiad się skończył, każdy z pasożytów oddalił się sam, ponieważ nie było w całej zgrai dwóch ludzi którzyby się mogli znosić, ani zgoła mówić do siebie gdzieindziej niż u bogaczy cierpiących ich u swego stołu. Babuk osądził, iż nie byłoby wielkiej szkody, gdyby to robactwo zginęło w ogólnem spustoszeniu.
Skoro się ich pozbył, zabrał się do czytania nowych książek. Poznał w nich ducha swoich współbiesiadników. Oburzeniem napełniły go zwłaszcza owe gazetki będące organem potwarzy; te archiwa złego smaku, dyktowane przez głód, zawiść i nikczemność; bezwstydne satyry, w których oszczędza się sępa a rozszarpuje gołębia; romanse pozbawione wyobraźni, ozdobione portretami kobiet, których autor nie widział na oczy.
Rzucił w ogień wszystkie te ohydne piśmidła i wyszedł aby zażyć wieczornej przechadzki. Przedstawiono go sędziwemu pisarzowi, który nie przybył pomnożyć liczby pasożytów. Literat ten unikał stale ciżby, znał ludzi, stykał się z nimi w miarę potrzeby i udzielał się z umiarkowaniem. Babuk zwierzył mu z boleścią refleksye nad tem co widział i czytał.
„Czytałeś pan rzeczy niegodne tego zaszczytu, rzekł uczony pisarz; ale, we wszystkich czasach, ziemiach i rodzajach, od złego się roi, a dobre jest rzadkie. Gościłeś w swoim domu samą zakałę pismactwa, ponieważ, we wszystkich zawodach, to co najmniej jest godne pokazywać się na oczy, to właśnie ciśnie się z największym bezwstydem. Prawdziwi mędrcy żyją między sobą, zdala od świata i zacisznie; są jeszcze śród nas ludzie i książki godne twej uwagi“. Podczas gdy tak mówił, przyłączył się do nich inny pisarz; rozmowa która się zadzierżgnęła była tak miła i pouczająca, tak wznosząca się ponad przesądy i tak zgodna z cnotą, iż Babuk przyznał że jeszcze nie słyszał nic podobnego. „Oto ludzie, mówił po cichu, których anioł Ituriel nie odważy się tknąć, chyba że zechce być bardzo niesprawiedliwy“.
Pojednawszy się z uczonymi, Babuk dąsał się jeszcze ciągle na resztę narodu. „Jesteś pan cudzoziemcem, odparł mędrzec, wysłuchawszy jego zarzutów; nadużycia ciskają ci się w oczy, dobro zaś, które jest ukryte i które wynika niekiedy z samychże nadużyć, uchodzi twemu wzrokowi“. Wówczas, dowiedział się, iż, między pisarzami tego kraju, znalazłoby się paru, którzy nie byli zawistni, i że nawet między magami istnieją ludzie cnotliwi. Pojął wreszcie, iż te wielkie ciała, które, ścierając się, zdawały się gotować wspólną swą zagładę, były to, w gruncie rzeczy, zbawienne instytucye; że każde stowarzyszenie magów było wędzidłem dla swoich rywali; że, jeśli ci współzawodnicy różnili się w pewnych mniemaniach, głosili wszyscy tę samą moralność, pouczali lud i żyli w posłuszeństwie dla praw; podobnie jak owi preceptorowie, którzy czuwają nad pacholęciem, podczas gdy głowa domu czuwa nad nimi samymi. Zbliżył się z wieloma z nich i ujrzał dusze wręcz niebiańskie. Dowiedział się nawet, iż, między szaleńcami chcącymi toczyć wojnę z Wielkim Lamą, zdarzali się bardzo wielcy ludzie. Doszedł wreszcie do wniosku, iż z obyczajami W Persepolis może być snadnie tak jak z budowlami, z których jedne wydały mu się godne politowania, drugie zaś pogrążyły go w zachwycie.
Babuk rzekł do uczonego: „Pojmuję bardzo dobrze, iż ci magowie których uważałem za tak niebezpiecznych, są, w rzeczy, bardzo użyteczni, zwłaszcza gdy roztropny rząd nie pozwala im nabrać zbyt wielkiego wpływu. Ale przyznasz bodaj, iż wasi młodzi dostojnicy, którzy kupują fotel sędziowski z chwilą gdy nauczyli się dosiadać konia, muszą roztaczać w trybunałach śmieszną wręcz zarozumiałość, oraz wydawać najopaczniejsze wyroki. Lepiej byłoby z pewnością oddać te stanowiska bezpłatnie starym kauzyperdom, którzy strawili życie całe na zgłębianiu prawa“.
Uczony odparł: „Widziałeś armię, zanim przybyłeś do Persepolis; wiesz, że młodzi oficerowie biją się bardzo dobrze, mimo że kupili swoje stopnie; przekonasz się może, że młodzi sędziowie też nie wyrokują źle, mimo iż zapłacili za prawo sądzenia“.
Zaprowadził go nazajutrz do wielkiego trybunału, gdzie oczekiwano właśnie jakiegoś ważnego wyroku. Sprawa była znana całemu światu. Wszyscy starzy adwokaci, którzy zabierali głos, chwiali się w swoich zdaniach; przytaczali sto praw z których żadne nie przystawało ściśle do kwestyi; rozpatrywali rzecz ze stu stron, z których żadna nie jawiła jej w prawdziwem świetle. Sędziowie rozstrzygnęli sprawę spieszniej, niż adwokaci zdołali sformułować swoje wątpienia. Sąd ich był prawie jednogłośny; osądzili dobrze, ponieważ kierowali się światłem rozsądku; tamci zaś chybiali w swoich wywodach, ponieważ radzili się jedynie książek.
Babuk doszedł do wniosku, że nadużycia mogą zawierać nieraz bardzo dobre rzeczy. Tegoż samego dnia, spostrzegł, że bogactwa finansistów, które go tak oburzyły, mogą wydać wyborny skutek: kiedy cesarz zapotrzebował pieniędzy, znalazł, dzięki ich pośrednictwu, w jednej godzinie tyle, ile nie byłby wydobył ani w pół roku zwykłą drogą. Babuk ujrzał, iż te ciężkie chmury spęczniałe rosą ziemi oddają jej w postaci dżdżu to co od niej otrzymały. Pozatem, synowie tych nowych ludzi, często lepiej wychowani niż potomkowie najstarszych rodzin, przewyższali ich nieraz wartością; to bowiem iż ktoś miał ojcem dobrego rachmistrza, nie przeszkadza aby był dobrym sędzią, dzielnym żołnierzem, biegłym mężem stanu.
Nieznacznie, Babuk zaczynał łagodniej patrzyć na chciwość finansisty, który, w gruncie, nie jest bardziej chciwy niż inni ludzie, a jest potrzebny dla państwa. Usprawiedliwiał szaleństwo, które każe się ludziom rujnować aby kupić prawo sądzenia i bicia się, skoro to szaleństwo wydaje wielkich sędziów i bohaterów. Darował zawiść uczonych, pośród których znajdowali się ludzie niosący istotne światło; pogodził się z magami, pełnymi ambicyi i intrygi, wśród których więcej było jednak wielkich cnót niżeli drobnych przywar. Mimo to, wiele miał jeszcze zarzutów, zwłaszcza co do wybryków dam; klęski zaś, które musiały być ich następstwem, przejmowały go niepokojem i grozą.
Pragnąc poznać kolejno wszystkie kondycye ludzkie, Babuk kazał się zaprowadzić do ministra; ale drżał ciągle w drodze, aby mąż jaki nie zamordował żony w jego oczach. Przybywszy do męża stanu, czekał dwie godziny w przedpokoju zanim go oznajmiono, drugie zaś dwie jeszcze skoro to nastąpiło. Oczywiście, w czasie tej zwłoki, obiecywał sobie pilnie zalecić Iturielowi i ministra i jego butnych odźwiernych. Przedpokój pełen był dam wszelkich szczebli, magów wszelakiej maści, sędziów, kupców, oficerów, bakałarzy; wszyscy skarżyli się na ministra. Skąpiec i lichwiarz mówili: „To pewna, iż ten człowiek łupi prowincye“; chimeryk zarzucał mu kapryśność usposobienia; rozkosznik mówił: „Myśli jeno o swoich przyjemnościach“. Intrygant pocieszał się, iż niebawem, królestwo dostanie młodszego ministra.
Babuk słuchał ich rozmów, i, mimowoli, powiadał sobie w duchu: „Oto, zaiste, szczęśliwy człowiek: wszyscy wrogowie znajdują się w jego przedpokoju; miażdży władzą tych którzy mu zazdroszczą; widzi u swoich stóp tych którzy go nienawidzą“. Dostał. się wreszcie do ministra; ujrzał przygarbionego starca[76], zgiętego pod ciężarem spraw i wieku, ale rzeźkiego jeszcze i pełnego ducha.
Babuk spodobał mu się, on zaś sam wydał się Babukowi nawskróś godnym człowiekiem. Rozmowa zeszła na poufniejsze tory. Minister wyznał, że jest człowiekiem bardzo nieszczęśliwym; uchodzi za bogatego, a jest biedny; przypisują mu wszechpotęgę, każdy zaś jego plan spotyka się z oporem; ci, których zobowiązał, okazują się zawsze niewdzięcznikami, i, w ciągu czterdziestu lat ustawnej pracy, policzyć mógłby jaśniejsze nieco chwile. Babuk rozczulił się, i pomyślał, że, jeżeli ten człowiek popełnił jakie błędy i jeżeli anioł Ituriel chce go ukarać, nie trzeba go zgładzać, jeno zostawić na stanowisku.
Podczas gdy Babuk rozmawiał z ministrem, wchodzi piękna dama, u której był swego czasu na obiedzie; w oczach jej i na czole można było wyczytać objawy boleści i gniewu. Wybuchnęła przeciw ministrowi potokiem wymówek, zalała się łzami; rozwiodła się w gorzkich skargach, iż mężowi jej odmówiono miejsca, do którego urodzenie dawało mu prawo, a które sobie zasłużył przez rany i służby. Przemawiała z taką siłą, włożyła tyle wdzięku w swoje skargi, unicestwiła zarzuty z taką zręcznością, podkreśliła racye tak wymownie, iż, nim opuściła pokój ministra, los męża był zapewniony.
Babuk podał jej rękę: „Czy to możebne, pani, abyś sobie zadawała tyle trudu dla człowieka, którego nie kochasz i z którego strony wszystkiego możesz się obawiać? — Nie kocham! wykrzyknęła: wiedz pan, że mój mąż jest najlepszym przyjacielem jakiego mam na świecie, i niema rzeczy, którejbym dlań nie poświęciła, wyjąwszy mego kochanka; tak samo on, wszystko uczyniłby dla mnie, prócz tego by miał się rozstać ze swą przyjaciółką. Zapoznam z nią pana: to urocza osoba, pełna dowcipu, przytem najzacniejszy charakter pod słońcem. Umówiłyśmy się dziś na wieczerzę wraz z mężem i moim młodym magiem; przyjdź pan podzielić naszą radość“.
Dama zawiodła Babuka do siebie. Mąż, który przybył z obozu pogrążony w boleści, powitał żonę z wybuchami wdzięczności i wesela: ściskał kolejno żonę, kochankę, młodego maga i Babuka. Zgoda, wesołość, dowcip i wdzięk były duszą wieczerzy. „Dowiedz się pan, rzekła piękna gospodyni domu, że osoby, które świat nazywa niekiedy niegodnemi kobietami, mają prawie zawsze zalety bardzo godnego człowieka; aby zaś przekonać się o tem, pójdź jutro ze mną na obiad do pięknej Teony[77]. Stare westalki szarpią ją tu i ówdzie; ale to pewna, iż robi więcej dobrego, niż one wszystkie razem. Nie popełniłaby najlżejszej niesprawiedliwości, bodaj dla największej korzyści; kochankowi swemu daje najszlachetniejsze rady; zajęta jest jedynie jego chlubą. Zarumieniłby się wobec niej, gdyby pominął jakąś sposobność uczynienia czegoś dobrego; nic bowiem skuteczniej nie zagrzewa do cnotliwych czynów, jak kiedy, za sędziego i świadka postępowania, ktoś ma kochankę, której pragnie pozyskać szacunek“.
Babuk nie omieszkał stawić się na wezwanie. Ujrzał dom, w którym władały wszystkie rozkosze. Teona królowała nad niemi; do każdego umiała przemówić jego własnym językiem. Wrodzony jej dowcip tchnął miłą swobodę w dowcip drugich; czarowała niemal bez wiedzy i chęci; była równie urocza jak dobroczynna; wreszcie, co pomnażało cenę wszystkich przymiotów, była piękna.
Babuk, mimo iż Scyta i ambasador anioła, spostrzegł się, iż, gdyby dłużej pozostał w Persepolis, zapomniałby o Iturielu dla Teony. Przywiązał się do miasta, którego lud był grzeczny, ludzki i dobroczynny, mimo że lekki, skłonny do obmowy i pełen próżności. Lękał się, aby Persepolis nie skazano na zniszczenie; lękał się nawet rachunku jaki miał złożyć.
Oto, jak wziął się do rzeczy, aby zdać ten rachunek. Najlepszemu złotnikowi w mieście kazał sporządzić posążek, złożony z wszelakich metali, kruszców i kamieni, naprzemian kosztownych i lichych; zaniósł go Iturielowi: „Czy stłuczesz, rzekł, ten ładny posążek, dlatego że nie wszystko jest w nim złotem i dyamentem?“ Ituriel zrozumiał w pół słowa; poniechał nawet myśli o poprawie Persepolis, i zgodził się zostawić świat jak się toczy; albowiem, rzekł, jeżeli nie wszystko jest dobre, wszystko jest znośne. Zostawiono tedy Persepolis przy życiu, Babuk zaś bynajmniej się nie skarżył; nie tak zgoła jak ów Jonasz, który pogniewał się iż nie zburzono Niniwy. Ale, kiedy kto przeżył trzy dni w brzuchu wieloryba, nie może być w równie dobrym humorze, co kiedy czas spędził w operze, w komedyi, i wieczerzał w miłem towarzystwie.
Spotkałem, w ciągu mych podróży, starego bramina, człowieka pełnego roztropności, nader bystrego umysłu i wielce uczonego. Co więcej, był bogaty, a, tem samem, jeszcze mądrzejszy; mając bowiem wszystkiego poddostatkiem, nie potrzebował nikogo oszukiwać. Dom jego prowadziły bardzo składnie trzy piękne żony, które, na wyprzódki, starały mu się przypodobać; kiedy zaś bramin nie bawił się z kobietami, zajmował się filozofowaniem.
W pobliżu jego domu, który był piękny, strojny i otoczony uroczymi ogrodami, mieszkała stara Hinduska, bigotka, głupia i dosyć biedna.
Bramin ozwał się pewnego dnia: „Chciałbym się nigdy nie urodzić“. Spytałem dlaczego. Odparł: „Studyuję od czterdziestu lat, i widzę, iż mogę uważać tych czterdzieści lat za stracone; pouczam innych, a sam nie wiem nic; stan ten rodzi we mnie tyle upokorzenia i niesmaku, że życie wprost mi obrzydło. Urodziłem się, żyję w czasie, a nie wiem co to czas. Znajduję się w punkcie pomiędzy dwiema wiecznościami, a nie mam żadnego pojęcia o wieczności. Stworzony jestem z materyi; myślę, a nigdy nie zdołałem rozeznać tego co wytwarza myśl; nie wiem, czy pojmowanie jest we mnie prostą własnością, jak chodzenie, trawienie, i czy myślę głową tak jak biorę rękami. Nietylko zasada mojej myśli jest mi nie znana, ale zasada moich ruchów również jest dla mnie ukryta; nie wiem dlaczego istnieję. Tymczasem, zasypują mnie codziennie pytaniami co do wszystkich tych punktów; trzeba odpowiadać; nie mam nic rozsądnego do powiedzenia; gadam wiele, i, kiedy skończę mówić, doznaję uczucia pomięszania i wstydu za samego siebie.
„Gorzej jeszcze o wiele, kiedy mnie pytają czy Brama począł się z Wisznu, czy też obaj są wieczni. Bóg mi świadkiem, nie mam o tem najmniejszego pojęcia; widać to z moich odpowiedzi. „Ach, wielebny ojcze, powiadają; poucz nas, czem się dzieje iż zło zalewa całą ziemię“. Jestem w równym kłopocie jak ci którzy pytają mnie o to; tłómaczę im niekiedy, że wszystko dzieje się jak najlepiej: ale, ci, których spotkała ruina lub kalectwo na wojnie, nie chcą w to wierzyć, ani ja też nie. Chowam się do domu, przygnieciony własną ciekawością i niewiedzą. Czytam dawne księgi, ale one zdwajają jeszcze ciemności wkoło mnie. Zwracam się do innych braminów; jedni odpowiadają że trzeba używać życia i drwić sobie z ludzi; inni mniemają, iż wiedzą coś i gubią się w niedorzecznych rojeniach; wszystko to wzmaga jeno bolesne uczucie jakiego doświadczam. Blizki jestem niekiedy rozpaczy, kiedy myślę, iż, po wszystkich dociekaniach, nie wiem ani skąd się biorę, ani czem jestem, ani dokąd pójdę, ani co się ze mną stanie“.
Stan tego zacnego męża obudził we mnie prawdziwe współczucie, jako iż był to człowiek nad wyraz rozsądny i najlepszej wiary. Zrozumiałem, że, im więcej posiadał światła w głowie a uczucia w sercu, tem bardziej był nieszczęśliwy.
Tegoż samego dnia, spotkałem staruszkę, sąsiadkę dobrego bramina: zapytałem, czy martwi ją niekiedy, iż nie wie jakiej przyrody jest jej dusza. Nie zrozumiała nawet pytania: nie zastanawiała się nigdy, ani przez chwilę w życiu, nad sprawami które dręczyły bramina. Wierzyła z całego serca w metamorfozy Wisznu; i, byleby miała, od czasu do czasu, wodę z Gangesu aby się opłukać, uważała się za najszczęśliwszą z kobiet.
Uderzony szczęściem tej biednej istoty, wróciłem do filozofa i rzekłem: „Czy nie wstyd ci być nieszczęśliwym, podczas gdy tuż pod twoim domem znajduje się stary bezduszny grat, który nie myśli o niczem i żyje zadowolony? — Masz słuszność, odpowiedział; powtarzałem sobie po sto razy, że byłbym szczęśliwy, gdybym był równie tępy jak moja sąsiadka, a mimo to, nie chciałbym takiego szczęścia“.
Ta odpowiedź bramina sprawiła na mnie głębsze wrażenie niż wszystko inne: wszedłem sam w siebie, i dostrzegłem, iż, w istocie, nie chciałbym być szczęśliwym, pod warunkiem iż będę głupcem.
Zwróciłem się z tą kwestyą do filozofów, którzy podzielili moje zdanie. „A jednak, rzekłem, istnieje jakaś osobliwa sprzeczność w tym sposobie myślenia: ostatecznie bowiem, o cóż chodzi? o to, aby być szczęśliwym. Cóż znaczy, czy się jest rozumnym czy głupcem? Więcej jeszcze: ci, którzy są zadowoleni ze swego istnienia, są zupełnie pewni że są zadowoleni; ci, którzy rozumują, nie są równie pewni że dobrze rozumują. Jasnem jest tedy, mówiłem, że byłoby wskazanem zgodzić się na wyzucie z rozsądku, o ile tylko ten rozsądek staje się źródłem udręczeń“. Wszyscy podzielili moje zdanie, ale, mimo to, nie znalazłem nikogo ktoby się chciał zgodzić na zamianę i stać się głupcem aby być szczęśliwym. Wywnioskowałem stąd, iż, jeżeli przywiązujemy wagę do szczęścia, więcej jeszcze przywiązujemy jej do rozumu.
Bądź co bądź, zastanowiwszy się gruntownie, zdaje się że przekładać rozum nad szczęście dowodzi wielkiego nierozsądku. W jaki sposób wytłómaczyć tedy tę sprzeczność? jak wszystkie inne. Możnaby o tem wiele mówić.
Na jednej z planet kręcących się dokoła gwiazdy imieniem Syryusz, żył pewien młody człowiek, bardzo rozgarnięty, którego miałem zaszczyt poznać w czasie ostatniej podróży jaką podjął na nasze mrowisko. Nazywał się Mikromegas, które to imię bardzo jest właściwe dla wszystkich wielkości. Miał ośm mil wysokości; przez ośm mil, rozumiem dwadzieści cztery tysiące kroków geometrycznych, po pięć stóp każdy.
Ten i ów z geometrów, ludzi niezwykle użytecznych ludzkości, weźmie natychmiast pióro do ręki, i wykryje, iż, skoro p. Mikromegas, mieszkaniec sfery Syryusza, liczy, od głowy do nóg, dwadzieścia cztery tysiące kroków, co czyni sto dwadzieścia tysięcy stóp królewskich, my zaś, mieszkańcy ziemi, liczymy tylko pięć stóp, a nasza ziemia ma dziesięć tysięcy mil obwodu, znajdzie, powiadam, iż glob, który go wydał, musi bezwarunkowo posiadać ściśle dwadzieścia jeden milionów sześćset tysięcy razy większy obwód, niż nasza mała ziemia. Nic prostszego i bardziej pospolitego w naturze. Państwa niektórych mocarzy Niemiec lub Włoch, które można obejść w ciągu pół godziny, w porównaniu z cesarstwem tureckiem, moskiewskiem lub chińskiem są jedynie bardzo słabym obrazem zdumiewających różnic, jakie natura stworzyła między istotami.
Skoro postać Jego Ekscelencyi posiadała wzmiankowaną przezemnie wysokość, wszyscy rzeźbiarze i malarze zgodzą się bez trudności, że mógł on mieć w pasie jakie pięćdziesiąt tysięcy stóp obwodu; co stanowi proporcyę nader przyzwoitą. Ponieważ długość nosa wynosiła trzecią część pięknej twarzy, twarz zaś stanowiła siódmą część wzrostu pięknego ciała, trzeba się zgodzić, że nos Syryjczyka liczył sześć tysięcy trzysta trzydzieści trzy stóp królewskich z ułamkiem; co było do udowodnienia.
Co do umysłu, jest to jeden z najbardziej oświeconych jakie znałem; wie mnóstwo rzeczy; wynalazł też sam niejedno. Nie miał jeszcze dwustupięćdziesięciu lat i studyował, wedle zwyczaju, w najsłynniejszem kolegium jezuickiem swej planety, kiedy, siłą swego umysłu, odgadł więcej niż pięćdziesiąt twierdzeń Euklida, czyli o ośmnaście więcej niż Błażej Paskal[79], który, rozwiązawszy ich, wśród zabawy, trzydzieści dwa, został później dość średnim geometrą a bardzo lichym metafizykiem. Mając około czterystu pięćdziesięciu lat, na schyłku dziecięctwa, bawił się sekcyonowaniem owych drobniutkich owadów, które nie mają ani stu stóp średnicy i umykają się zwyczajnym mikroskopom. Napisał o tem nader ciekawą książkę, która ściągnęła nań nieco kłopotów. Mufti tego kraju[80], wielki wścibski i również wielki nieuk, znalazł w jego dziele twierdzenia podejrzane, nieprawomyślne, zuchwałe, heretyckie, cuchnące herezyą, i zaczął go prześladować. Chodziło mianowicie o to, czy zasadnicza istota pcheł na Syryuszu jest tej samej natury co ślimaków. Mikromegas bronił się z wielką ciętością; przeciągnął na swoją stronę kobiety: proces trwał dwieście dwadzieścia lat. Wreszcie, mufti uzyskał wyrok potępiający książkę z ust uczonych mężów w prawie którzy jej nie czytali; autor otrzymał rozkaz nie pojawiania się na dworze przez przeciąg ośmiuset lat.
Wygnanie z dworu, który roił się od intryg i małostek, nie zmartwiło go nadto. Ułożył bardzo ucieszną piosnkę na muftiego, co było temu dygnitarzowi dość obojętne; poczem, puścił się w podróż od planety do planety, aby wykształcić umysł i serce, jak to powiadają. Ci, którzy podróżują jedynie w karyolce pocztowej lub berlince, będą niewątpliwie zdumieni ekwipażami owych planet; my ludzie bowiem, na naszej kupce gliny, nie wyobrażamy sobie nic poza naszymi zwyczajami. Podróżnik ów znał doskonale prawa ciążenia, i wszystkie siły przyciągające i odpychające. Posługiwał się niemi tak zręcznie; iż, to przy pomocy słonecznego promienia, to za pośrednictwem komety, wędrował; wraz ze swą kompanią, od globu do globu, jak ptak buja z gałęzi na gałąź. Przebiegł, w krótkim czasie, drogę mleczną; zmuszony jestem wyznać, iż nie widział zgoła, poprzez gwiazdy jakiemi jest usiana, owego pięknego empiryjskiego nieba, które znakomity wikary Derham[81] ujrzał, jak się chlubi, na końcu swej lunety. To nie znaczy, bym twierdził, iż p. Derham źle widział, niech mnie Bóg zachowa! ale, ostatecznie, Mikromegas był na miejscu, jestto dobry obserwator, słowem, nie chcę się sprzeciwiać nikomu. Mikromegas, zasterowawszy umiejętnie, dostał się na Saturna. Mimo iż przyzwyczajony do oglądania nowych rzeczy, w pierwszej chwili, widząc małość globu i jego mieszkańców, nie mógł się wstrzymać od uśmiechu wyższości, jaki wymyka się niekiedy nawet najroztropniejszym. Ostatecznie bowiem, Saturn jest ledwie dziewięćset razy większy od ziemi, a obywatele tego kraju są to karły, mające ledwie tysiąc łokci wzrostu, lub coś koło tego. Zrazu, przybysz pożartował sobie z tego ze swoją świtą, tak mniejwięcej, jak muzyk włoski, przybywszy do Francyi, podśmiechuje się z muzyki Lulliego. Ale, ponieważ Syryjczyk miał nieco oleju w głowie, zrozumiał rychło, iż osoba obdarzona myślą może nie być śmieszną, mimo że ma tylko sześć tysięcy stóp wysokości. Napełniwszy z początku mieszkańców Saturna przestrachem i zdumieniem, zżył się stopniowo z nimi. Zawarł ścisłą przyjaźń z sekretarzem akademii Saturna, człowiekiem nader światłym, który, poprawdzie, nic nie wynalazł, ale zdawał bardzo dobrze sprawę z wynalazków drugich i z niejakim talentem uprawiał małe wierszyki i duże rachunki. Przytoczę tu, ku zadowoleniu czytelników, osobliwą rozmowę, jaką, jednego dnia, Mikromegas odbył z panem sekretarzem.
Skoro Jego Ekscelencya położyła się, sekretarz zaś zbliżył się do jej twarzy, Mikromegas rzekł: „Trzeba przyznać, że natura jest bardzo różnorodna. — Tak, rzekł Saturnijczyk, natura jest niby klomb, którego kwiaty... — Ech, przerwał tamten, daj pokój swoim klombom. — Jest, podjął sekretarz, niby wieniec blondynek i brunetek, których stroje... — Ech, co tu mają do rzeczy jakieś brunetki? rzekł tamten. — Jest zatem niby galerya malowideł, których rysy... — Ech, nie, rzekł podróżny; jeszcze raz, natura jest jak natura[82]. Poco tu szukać porównań? — Aby pana zabawić, rzekł sekretarz. — Ja nie chcę aby mnie bawiono, odparł podróżny; chcę aby mnie pouczano. Na początek, powiedz mi, ile na twoim glebie ludzie mają zmysłów? — Siedmdziesiąt dwa, odparł akademik; i wciąż uskarżamy się że mamy ich tak mało. Wyobraźnia wybiega poza nasze potrzeby; uważamy, że, przy naszych siedmdziesięciu dwu zmysłach, naszym pierścieniu, naszych pięciu księżycach, jesteśmy zbyt ograniczeni; mimo całej żądzy poznania i dość znacznej liczby namiętności jakie wypływają z naszych siedmdziesięciu dwóch zmysłów, mamy poddostatkiem czasu aby się nudzić. — Bardzo temu wierzę, rzekł Mikromegas; my bowiem, na naszym globie, mamy blizko tysiąc zmysłów; a mimo to, pozostaje nam jakieś mgliste pragnienie, jakiś nieokreślony niepokój, który ostrzega nas bez ustanku że jesteśmy niczem i że istnieją stworzenia o wiele doskonalsze. Podróżowałem nieco; widziałem śmiertelników o wiele niższych od nas; widziałem znacznie wyższych: ale nie widziałem takich, którzyby nie mieli więcej pragnień niż prawdziwych potrzeb, a więcej potrzeb niż zadowolenia. Dotrę może kiedyś do kraju gdzie nie brak jest niczego; ale, aż dotąd, nikt nie udzielił mi pewnych wiadomości o tym kraju“. Zaczem, Saturnin i Syryjczyk, zapuścili się w głębokie konjunktury; ale, po wielu bardzo przemyślnych i bardzo niepewnych rozumowaniach, trzeba było wrócić do faktów. „Jak długo żyjecie? spytał Syryjczyk. — Ach, bardzo krótko, odparł człowieczek z Saturna. — To tak jak my, rzekł Syryjczyk: zawsze skarżymy się, że krótko. Musi to być widocznie powszechne prawo natury. — Niestety! odparł Saturnijczyk, żyjemy, w przecięciu, ledwie pięćset wielkich rewolucyj słońca. (To wynosi mniejwięcej piętnaście tysięcy lat, wedle naszej rachuby.) Sam widzisz: toć to znaczy umrzeć prawie w tejże samej chwili w której się rodzi. Istnienie nasze jest punkcikiem, trwanie chwilą, glob atomem. Ledwie się człowiek zaczął uczyć potrosze, a już przychodzi śmierć, nim krztę zdobył doświadczenia. Co do mnie, nie śmiem czynić żadnych planów; czuję się niby kropla wody w oceanie. Wstyd mi, zwłaszcza wobec pana, tej komicznej roli, jaką odgrywam we wszechświecie“.
Mikromegas odparł: „Gdybyś nie był filozofem, lękałbym się zasmucić cię, pouczając iż życie nasze jest siedmset razy dłuższe niż wasze; ale wiesz aż nadto dobrze, że, kiedy trzeba oddać ciało żywiołom, i ożywić naturę pod inną postacią (co nazywa się śmiercią), kiedy nadejdzie ta chwila metamorfozy, wówczas wychodzi zupełnie na jedno, czy się żyło wieczność czy jeden dzień. Byłem w krajach, gdzie mieszkańcy żyją tysiąc razy dłużej niż u nas, i zauważyłem że jeszcze szemrają. Ale wszędzie też zdarzają się ludzie obdarzeni zdrowym rozumem, którzy umieją pogodzić się z losem i czuć wdzięczność dla Twórcy wszechrzeczy. Rozsypał on w tym świecie bezmiar rozmaitości, kryjący zarazem wprost cudowną jednolitość. Naprzykład, wszystkie istoty myślące różnią się od siebie, a wszystkie podobne są, w gruncie, przez dar myśli i pragnień. Materya rozpościera się wszędzie; ale posiada na każdym globie odmienne właściwości. Ile liczycie tych różnorodnych własności w waszej materyi? — Jeżeli mówisz o własnościach, rzekł mieszkaniec Saturna, o których mniemamy iż świat nie mógłby istnieć bez nich takim jak jest, liczymy ich trzysta, jak rozciągłość, nieprzenikliwość, ruch, ciążenie, podzielność, i inne. — Widocznie, odparł podróżny, ta skromna liczba wystarcza celom, do jakich Stwórca przeznaczył waszą małą siedzibę. Podziwiam we wszystkiem jego mądrość; wszędzie widzę różnice, ale wszędzie także proporcye. Wasz glob jest mały, mieszkańcy również, macie niewiele wrażeń; materya wasza ma niewiele właściwości; wszystko to Opatrzność pięknie obmyśliła. Jakiego koloru jest wasze słońce, kiedy mu się dobrze przyjrzeć? — Białego, o tonie silnie żółtawym, odparł mieszkaniec Saturna; kiedy zaś rozszczepimy jeden z jego promieni, znajdujemy iż zawiera siedm barw. — Nasze słońce wpada w ton czerwony, odparł Syryjczyk; posiadamy zaś trzydzieści dziewięć pierwotnych kolorów. Niemasz ani jednego słońca pomiędzy temi do których się zbliżyłem, któreby było podobne drugiemu, tak jak niema ani jednej twarzy, iżby nie była różna od wszystkich innych“.
Po kilku wywiadach tej natury, mieszkaniec Syryusza spytał, ile zasadniczo różnych substancyj liczy się na Saturnie. Dowiedział się, iż jest ich ledwie jakieś trzydzieści: jak Bóg, przestrzeń, materya, istoty wymierne które czują i myślą, istoty myślące bez wymiaru, istoty przenikalne, nieprzenikalne i inne. Syryjczyk, w którego kraju liczy się ich trzysta, i który, w podróżach swoich, odkrył jeszcze trzy tysiące innych, zdumiał nadzwyczajnie filozofa z Saturna. Wreszcie, skoro sobie udzielili nawzajem niewielu rzeczy które wiedzieli, i wielu których nie wiedzieli, skoro nadysputowali się przez przeciąg jednego obrotu słonecznego, postanowili odbyć wspólnie małą podróż filozoficzną.
Filozofowie gotowali się właśnie puścić na fale atmosfery Saturna z wcale pięknym zapasem instrumentów fizycznych, kiedy przyjaciółka Saturnijczyka, zwąchawszy te zamiary, przyszła, cała we łzach, aby sprzeciwić się temu. Była to ładna, nieduża bruneta: liczyła tylko sześćset sześćdziesiąt łokci, ale nadrabiała nikłość wzrostu zręcznością i urokiem postaci. „Ha! okrutny! wykrzyknęła: opierałam ci się przez tysiąc pięćset lat; i dziś, kiedy zaczynałam skłaniać się ku tobie, kiedy ledwie sto lat spędziłam w twych objęciach, opuszczasz mnie, aby wędrować gdzieś w podróż z olbrzymem z innego świata! Wstydź się; widzę że pobudką twą było jeno przelotne zachcenie, że nigdy mnie nie kochałeś: gdybyś był prawdziwym Saturnijczykiem, zostałbyś mi wierny. Gdzie pędzisz? O co ci chodzi? nasze pięć księżyców mniejsze są włóczęgi od ciebie, nasz pierścień mniej jest odmienny! Wszystko skończone dla mnie; nie pokocham już nikogo“. Filozof uściskał damę, popłakał się wraz z nią, mimo całej filozofii; dama zaś, pomdlawszy trochę, poszła się pocieszyć z miejscowym fircykiem.
Tymczasem nasi dwaj ciekawscy puścili się w drogę. Najpierw, skoczyli na pierścień, który wydał się im dosyć płaski, jak to bardzo dobrze odgadł pewien znakomity mieszkaniec naszego małego globu[83]; stamtąd, dostali się z łatwością z księżyca na księżyc. Tuż koło ostatniego księżyca przebiegał kometa; skoczyli nań, wraz ze służbą i z instrumentami. Przebiegłszy około stu pięćdziesięciu milionów mil, spotkali satelitów Jowisza. Dotarli na samego Jowisza, i zostali tam rok, w ciągu którego nauczyli się wielu bardzo pięknych sekretów. Sekrety te byłyby już w tej chwili pod prasą, gdyby nie panowie inkwizytorzy, którym niektóre twierdzenia wydały się nieco drażliwe. Co do mnie, czytałem rękopis w bibliotece znakomitego arcybiskupa z * * *, który, z uprzejmością i dobrocią zasługującą na wszelkie pochwały, pozwolił mi obejrzeć swoje książki. Toteż, przyrzekam mu długi artykuł w pierwszem wydaniu Moreriego[84], jakie ujrzy światło dzienne; nie przepomnę zwłaszcza jego dostojnych dziatek, które rokują tak wiele nadziei iż uwiecznią ród swego znamienitego ojca.
Ale wróćmy do naszych podróżnych. Opuściwszy Jowisza, przebyli przestrzeń około stu milionów mil i minęli planetę Mars, która, jak wiadomo, jest pięć razy mniejsza od naszej małej kulki. Ujrzeli dwa księżyce, które obsługują planetę, a które uszły bystrości wzroku naszych astronomów. Wiem dobrze, że ojciec Castel[85] rozpisze się, i nawet wcale dorzecznie, przeciw istnieniu tych księżyców; ale zdaję się na tych którzy rozumują zapomocą analogii. Ci dobrzy filozofowie wiedzą, jak trudno byłoby, aby Mars, który jest tak daleko od słońca, obszedł się mniejszą ilością księżyców niż conajmniej dwoma. Jakbądź się rzeczy mają, podróżnym naszym wydało się to wszystko tak drobne, iż lękali się że nie będą się mieli gdzie przespać; przeszli mimo, jak podróżny, który wzgardzi lichą karczemką wioskową i woli dobić do najbliższego miasteczka. Ale Syryjczyk i jego towarzysz pożałowali niebawem swego kroku. Wędrowali długo, nie spotykając nic. Wreszcie, ujrzeli małe światełko; była to ziemia: politowania godny widok dla ludzi przybywających z Jowisza. Mimo to, z obawy aby nie musieli żałować drugi raz, postanowili wylądować. Przeszli na ogon komety, a znalazłszy zorzę północną tuż tuż, usadowili się na niej, i spuścili na ziemię, na północnym brzegu morza bałtyckiego, dnia piątego lipca r. p. 1737, nowego stylu.
Wypocząwszy jakiś czas, zjedli na śniadanie dwie góry, które służba przyrządziła im dość smakowicie. Następnie, próbowali rozejrzeć się w nowej krainie. Zrazu, ruszyli z północy ku południowi. Zwyczajny krok mieszkańca Syryusza i jego ludzi wynosił około trzydziestu tysięcy stóp królewskich; karzełek z Saturna, liczący ledwie tysiąc sążni, człapał zdaleka zdyszany; na jeden krok tamtego, trzeba mu było robić dwanaście. Wyobraźcie sobie (jeżeli wolno uczynić takie porównanie) małego pinczerka, któryby biegł w tropy kapitana gwardyi króla pruskiego.
Idąc tak sobie dość żwawo, cudzoziemcy obeszli ziemię dokoła w trzydzieści sześć godzin; słońce, lub raczej ziemia, uskutecznia poprawdzie tę podróż w jeden dzień; ale trzeba mieć na względzie, iż o wiele lżej jest wędrować kiedy się kto kręci dokoła osi, niż kiedy idzie na własnych nogach. I oto wrócili skąd przyszli, obejrzawszy sadzawkę, ledwie dostrzegalną dla nich, która nazywa się morzem Śródziemnem, oraz stawek, który, pod mianem wielkiego Oceanu, oblewa całe kretowisko. Karzełkowi woda dochodziła najwyżej do pół łydki, tamten zaś ledwie zmaczał sobie pięty. Tak wędrując, robili co mogli aby zbadać czy ów glob jest zamieszkały czy nie. Schylali się, kładli na ziemi, obmacywali wszystko; ale, ponieważ oczy ich i ręce nie były dostosowane do istotek jakie tu pełzają, nie odebrali najmniejszego wrażenia któreby pozwoliło się domyślać, że my i nasi współbracia, mieszkańcy tego globu, mamy zaszczyt istnieć.
Karzełek, który wydawał niekiedy sąd nieco pospieszny, rozstrzygnął zrazu, że niema na Ziemi żadnej żyjącej istoty. Pierwszym jego argumentem było iż nikogo nie widzi. Mikromegas dał mu grzecznie uczuć, że takie rozumowanie jest dość wadliwe: „Toć, rzekł, nie widzisz swojemi małemi oczkami niektórych gwiazd pięćdziesiątej wielkości, które ja spostrzegam bardzo wyraźnie; czy wnosisz stąd że te gwiazdy nie istnieją? — Ależ, rzekł karzełek, macałem dobrze. — Może, odparł tamten, źle czułeś. — Ale bo, rzekł karzeł, ten glob jest tak źle zbudowany: coś tak nieregularnego, takiej jakiejś pociesznej formy! Wszystko wydaje się tu chaotyczne: widzisz te małe strumyki, z których żaden nie biegnie prosto; te stawy, które nie są ani okrągłe, ani czworoboczne, ani owalne, ani żadnej regularnej postaci; te małe ostre ziarna, jakiemi kula ta jest najeżona i które pokaleczyły mi nogi? (Miał na myśli góry.) A czy uważałeś kształt tego całego globu: jaki płaski na biegunach, jak niezdarnie kręci się dokoła słońca, w ten sposób iż klimat na biegunach z konieczności jest jałowy? Doprawdy, jeżeli myślę że tutaj nie mieszka nikt żywy, to dlatego iż zdaje mi się, że istoty obdarzone zdrowym rozsądkiem nie chciałyby tu mieszkać. — Cóż stąd! rzekł Mikromegas, bo też może ci, co tu mieszkają, nie odznaczają się zbytnią dozą zdrowego rozsądku. Ale, ostatecznie, można przypuszczać, że to wszystko nie istnieje nadaremno. Wszystko, powiadasz, wydaje ci się tu nieregularne, dlatego, że na Saturnie i na Jowiszu wszystko wyciągnięte jest pod sznurek. Ha! może dla tej właśnie przyczyny widzimy tutaj nieco zamięszania. Czy nie mówiłem ci, iż, w ciągu mych podróży, zawsze zauważyłem rozmaitość?“ Mieszkaniec Saturna znalazł argumenty przeciw wszystkim tym racyom. Dysputa ciągnęłaby się bez końca, gdyby, na szczęście, zapalając się w rozmowie, Mikromegas nie był zerwał nitki u swego dyamentowego naszyjnika. Dyamenty rozsypały się; były to ładne małe karaciki, dość nierówne, z których największe ważyły po czterysta funtów, namniejsze zaś pięćdziesiąt. Karzeł zebrał kilka z nich; spostrzegł, zbliżając je do oczu, iż, dzięki sposobowi oszlifowania, dyamenty te stanowią doskonałe mikroskopy. Ujął tedy taki mikroskop o stu sześćdziesięciu stopach średnicy i przyłożył do oka; Mikromegas wyszukał inny, o średnicy dwóch tysięcy pięciuset stóp. Szkła były wyborne, ale zrazu nie dostrzeżono nic przy ich pomocy: trzeba było je nastawić. Wreszcie, mieszkaniec Saturna ujrzał coś ledwie dostrzegalnego, poruszającego się wśród wód Bałtyckiego morza: był to wieloryb. Podjął go bardzo zręcznie małym palcem i, kładąc na paznokciu kciuka, pokazał Syryjczykowi, który znowuż zaczął się śmiać, tak go zabawiły maleńkie rozmiary mieszkańców naszego globu. Saturnijczyk, przekonany wreszcie iż ziemia nasza jest zamieszkała, osądził bardzo rychło iż zamieszkują ją same wieloryby; że zaś miał wielką skłonność do dociekania, silił się odgadnąć, skąd taki atom może czerpać swój początek, ruch, i czy ma jaką zdolność pojmowania, wolę, swobodę. Mikromegas znalazł się w wielkim kłopocie; obejrzał zwierzątko z wielką cierpliwością, rezultatem zaś jego badań było, iż niesposób przypuszczać, aby w tej okruszynie mogła się zmieścić dusza. Obaj podróżni skłaniali się tedy do myśli iż mieszkanie nasze nie jest ożywione duchem; wtem, nagle, przy pomocy mikroskopu, ujrzeli coś równie wielkiego jak wieloryb, żeglującego po morzu Bałtyckiem. Wiadomo, iż, w tym właśnie czasie, garstka filozofów[86] wracała ze strefy polarnej, dokąd udali się aby poczynić spostrzeżenia, dotychczas niedostępne dla nikogo. Gazety doniosły, iż statek ich rozbił się na wybrzeżach Bothnii, i że z wielką trudnością zdołali się ocalić; ale nikt na tym świecie nie wie nigdy co się kryje poza każdą sprawą. Opowiem poprostu, jak rzecz się miała, nie dodając nic z fantazyi; co jest nielada wysiłkiem dla historyka.
Mikromegas wyciągnął bardzo ostrożnie rękę w stronę z której pojawił się przedmiot, i, wysuwając dwa palce, cofając je z obawy aby nie chybić, następnie otwierając je i ściskając, chwycił bardzo zręcznie statek dźwigający tych panów, i położył go również na paznokciu, nie cisnąc zbytnio, z obawy aby nie rozgnieść. „Oto jakieś zwierzę bardzo odmienne od tamtego“, rzekł karzeł z Saturna. Syryjczyk ułożył mniemane zwierzę we wklęsłości dłoni. Pasażerowie i załoga, którzy sądzili iż porwał ich huragan i mniemali że znajdują się na jakiejś skale, zaczęli się wszyscy krzątać. Majtkowie dobywają beczki wina, wytaczają je na rękę Mikromegasa i sami wyskakują za niemi. Geometrowie zabierają swoje kwadranty, sektory, oraz dwie dziewczyny lapońskie[87], i schodzą na palce Syryjczyka. Kręcili się póty, aż wreszcie uczuł że coś się rusza i łechce mu palce: był to okuty kij, który zagłębiono mu na stopę we wskazującym palcu. Osądził, z tego łechtania, iż, z małego zwierzątka które trzymał, wyszła jakaś substancya, ale nie podejrzewał zrazu nic więcej. Mikroskop, który zaledwie pozwalał rozróżnić wieloryba i okręt, nie zdołał pochwycić istoty równie niedostrzegalnej jak ludzie. Nie mam zamiaru urażać tu niczyjej próżności, ale jestem zmuszony poprosić ludzi przejętych swoją ważnością, aby uczynili, wraz ze mną, małą uwagę: a mianowicie, iż, licząc wzrost człowieka mniejwięcej na pięć stóp, nie więcej zaznaczamy się na tej ziemi, niżby się znaczyło, na kuli o dziesięciu stopach obwodu, zwierzę, któreby miało mniejwięcej sześćsettysięczną część cala wysokości. Wyobraźcie sobie istotę, któraby mogła trzymać w ręku naszą ziemię i która miałaby organa w tej proporcyi; a bardzo jest możliwe że znajduje się wielka liczba takich istot: otóż, pomyślcie sobie proszę, co te istoty myślałyby o owych wielkich bitwach, w których zwycięzca zdobywa jakąś forteczkę aby ją stracić zpowrotem.
Nie wątpię, że, jeżeli jaki kapitan grenadyerów przeczyta kiedy to dziełko, podwyższy conajmniej o dwie stopy czapki swoich żołnierzy; ale uprzedzam go, że daremne będą jego wysiłki: zawsze on i jego ludzie pozostaną czemś nieskończenie małem.
Jakąż niesłychaną zręczność musiał rozwinąć filozof z Syryusza, aby dostrzedz te atomy! Kiedy Leuwenhoek[88] i Hartsoecker pierwsi spostrzegli, lub mniemali iż spostrzegli ziarninę która stanowi naszą substancyę, z pewnością ani w przybliżeniu nie dokonali tak zdumiewającego odkrycia. Jakąż rozkosz uczuł Mikromegas, widząc poruszające się te małe istotki, badając wszystkie ich zwroty i podążając wzrokiem za niemi we wszystkich czynnościach! jakie okrzyki wydawał! z jaką radością oddał mikroskop w ręce towarzysza podróży! „Widzę ich, mówili jeden przez drugiego; czy nie widzisz jak dźwigają ciężary, jak się schylają, jak podnoszą“. Podczas gdy tak mówili, ręce im drżały, zarówno z rozkoszy oglądania tak nowych przedmiotów, jak z obawy aby ich nie stracić. Saturnijczyk, przechodząc z nadmiaru nieufności w zbytnią łatwowierność, dopatrywał się w tych ruchach czynności mających na celu płodzenie. Ha! mówił, schwyciłem naturę na gorącym uczynku![89]“ Ale dał się zmylić pozorom; co zdarza się aż nazbyt często, zarówno przy pomocy mikroskopu, jak bez niej.
Mikromegas, o wiele lepszy obserwator od karzełka, dostrzegł jasno, że te atomy mówią do siebie. Podzielił się tem spostrzeżeniem ze swym towarzyszem, który, zawstydzony iż się omylił w hipotezie płodzenia, nie chciał wierzyć aby podobne istotki mogły sobie udzielać myśli. Miał dar języków, zarówno jak Syryjczyk; nie słyszał aby nasze atomy mówiły, przypuszczał tedy że nie mówią: zresztą, w jaki sposób te niedostrzegalne stworzonka mogłyby mieć organ głosu i co miałyby do powiedzenia? Aby mówić, trzeba myśleć, lub coś zbliżonego do tego; gdyby myśleli, mieliby coś w rodzaju duszy; otóż, przypisywać coś w rodzaju duszy temu gatunkowi, wydało mu się niedorzecznością. „Ależ, rzekł Syryjczyk, sądziłeś przed chwilą że oni się kochają; otóż, czy przypuszczasz że można się kochać bez tego aby coś myśleć i wygłaszać jakieś słowa, lub przynajmniej porozumiewać się? Czy sądzisz zresztą, że trudniej jest spłodzić argument niż dziecko? — Co do mnie, i jedno i drugie wydaje mi się wielką tajemnicą; nie śmiem już ani wierzyć ani przeczyć, rzekł karzeł; nie mam zdania; trzeba starać się zbadać te owadki, później będziemy rozumować. — Słusznie mówisz“, rzekł Mikromegas i natychmiast wydobył parę nożyczek. Obciął sobie paznokcie, i, z okrawka paznokcia wielkiego palca, sporządził rodzaj wielkiej trąby, w kształcie ogromnego lejka, którego węższy otwór wprowadził do ucha. Zewnętrzny otwór leja obejmował statek wraz z całą załogą. Najsłabszy głos wnikał w okrężne fibry paznokcia, tak iż, dzięki swej przemyślności, filozof, ze swej wyżyny, słyszał doskonale brzęczenie naszych owadów w dole. W krótkim czasie, zdołał rozróżnić słowa, a w końcu zrozumieć język francuzki. Karzeł osiągnął toż samo, mimo iż z większą trudnością. Zdumienie podróżnych wzrastało z każdą chwilą. Usłyszeli, jak te robaczki odzywają się wcale do rzeczy: ta igraszka przyrody zdała się im niepojęta. Możecie sobie wyobrazić, iż Syryjczyk i karzeł pałali niecierpliwością nawiązania rozmowy z atomami; karzeł lękał się tylko, aby jego grzmiący głos, a zwłaszcza głos Mikromegasa, nie ogłuszył robaczków, nim zdołają go zrozumieć. Trzeba było zmiejszyć jego siłę. Włożyli sobie do ust rodzaj małych wykałaczek, których zaostrzony koniec zbliżony był do okrętu. Syryjczyk trzymał karła na kolanach, okręt zaś, wraz z załogą, na paznokciu; pochylił głowę i mówił pocichu. Wreszcie, przy pomocy wszystkich tych ostrożności i jeszcze wielu innych, zaczął w ten sposób:
„Niewidzialne owadki, które ręka Stwórcy podobała sobie spłodzić w otchłaniach Nieskończenie Małego, dziękuję mu, iż raczył mi odsłonić tajemnice, które zdawały się nieprzeniknione. Wyobrażam sobie, iż, na dworze w moim kraju, nie raczonoby na was spojrzeć; ale ja nie pogardzam nikim i ofiaruję wam swoją protekcyę“.
Jeżeli kto kiedy uczuł się zdumiony, to z pewnością owi człowieczkowie, gdy usłyszeli te słowa. Nie mogli odgadnąć, skąd wychodzą. Kapelan okrętowy odmówił egzorcyzmy, majtkowie klęli, obecni zaś na okręcie filozofowie tworzyli systemy; ale, mimo całej ich genialności, nie mogli ani rusz odgadnąć kto przemawia. Karzełek z Saturna, który miał głos delikatniejszy od Mikromegasa, wyłożył im wówczas w krótkich słowach, z jakiego rodzaju stworzeniami mają do czynienia. Opowiedział podróż z Saturna, objaśnił kim był p. Mikromegas; i, użaliwszy się nad nimi iż są tak mali, zapytał, czy od początku bytu żyją w tym nędznym stanie tak blizkim nicości, oraz co porabiają na globie zdającym się należeć do wielorybów; wreszcie czy są szczęśliwi, czy się rozmnażają, i mnóstwo innych pytań tego rodzaju.
Jakiś mędrek z owej gromadki, śmielszy od innych, i dotknięty tem iż wątpiono o jego duszy, przyjrzał się mowcy przy pomocy blaszek umocowanych na ćwierci koła, powtórzył to samo przeniósłszy się w inny punkt, po trzeciej zaś zmianie miejsca rzekł: „Więc pan sobie wyobraża, dlatego że liczysz tysiąc sążni od stóp aż do głowy, że jesteś.... — Tysiąc sążni! wykrzyknął karzeł: sprawiedliwe nieba! skąd on może znać mój wzrost? tysiąc sążni! nie myli się ani na cal: jakto! ten atom mnie zmierzył! jest geometrą, zna moją wielkość, ja zaś, który go widzę jedynie przez mikroskop, nie znam jeszcze jego wymiarów! — Tak, zmierzyłem cię, odparł fizyk, i zmierzę jeszcze i twego wielkiego towarzysza“. Przyjęto propozycyę; Jego Ekscelencya wyciągnęła się wzdłuż; gdyby bowiem stał prosto, głowa wystawałaby nadto ponad chmury. Nasi filozofowie zasadzili mu wielkie drzewo w miejscu, które doktor Swift[90] by wymienił, ale którego ja nie odważę się nazwać po imieniu, z przyczyny mego szacunku dla dam. Następnie, przy pomocy szeregu trójkątów połączonych razem, orzekli, iż to co widzą przed sobą, jestto w istocie młody człowiek o długości stu dwudziestu tysięcy stóp królewskich. Wówczas, Mikromegas rzekł: „Widzę lepiej niż kiedykolwiek, że nie trzeba o niczem sądzić z pozornych rozmiarów. O Boże! ty, co dałeś inteligencyę istotom które wydają się tak nikczemne, widzę iż nieskończenie małe jest dla ciebie równą błahostką co nieskończenie wielkie. Ba, jeśli możebnem jest aby istniały stworzenia jeszcze mniejsze niż te oto, mogą one posiadać umysł jeszcze wyższy niż te wspaniałe zwierzęta które widziałem w niebie, a których jedna stopa przykryłaby ten cały glob wraz z wszystkiem co się na nim mieści“.
Jeden z filozofów upewnił go, iż, w rzeczy samej, istnieją stworzenia inteligentne o wiele mniejsze niż człowiek. Opowiedział mu, nie wszystkie bajeczne rzeczy które Wergili opowiada o pszczołach, ale to co Swammerdam[91] odkrył, a Réaumur potwierdził sekcyą. Pouczył go wreszcie, jako istnieją zwierzęta będące dla pszczół tem, czem pszczoły dla człowieka, czem on sam, obywatel Syryusza, jest dla owych ogromnych zwierząt które wspomniał, a czem te ogromne zwierzęta są dla innych skupień, wobec których zdają się jeno atomami. Stopniowo, rozmowa stawała się coraz więcej zajmującą; wreszcie, Mikromegas przemówił w ten sposób:
„O, inteligentne atomy, w których spodobało się wiekuistej istocie okazać swą zręczność i potęgę, musicie, bezwątpienia, kosztować, na swoim globie, radości bardzo czystych; mając bowiem tak mało materyi i zdając się samym tylko duchem, musicie spędzać życie jedynie na tem aby kochać i myśleć: oto prawdziwe życie duchów. Nie widziałem nigdzie doskonałego szczęścia, ale musi ono bezwątpienia mieszkać tutaj“. Na to odezwanie, filozofowie potrząsnęli głową; jeden zaś, szczerszy od innych, wyznał poprostu, iż, jeśli się wyłączy szczupłą liczbę mieszkańców bardzo małego zażywających uważania, reszta jest zbiorowiskiem szaleńców, złośliwców i nieszczęśliwych. „Mamy więcej materyi niż trzeba, rzekł, aby czynić zło, jeżeli zło pochodzi z materyi; a zbyt wiele ducha, jeżeli zło pochodzi z ducha. Czy wiesz naprzykład, że, w chwili gdy oto mówię do ciebie[92], sto tysięcy szaleńców z naszego gatunku, ubranych w kapelusze, morduje sto tysięcy innych żyjątek ubranych w turbany, albo też ginie z ich ręki, i że, prawie na całej powierzchni ziemi, postępuje się w ten sposób od niepamiętnych czasów?“ Syryjczyk zadrżał; spytał jaka może być przyczyna tak straszliwych waśni między tak wątłemi zwierzątkami. „Chodzi, odparł filozof, o jakąś kupkę błota, tak wielką jak twoja pięta. To nie znaczy, aby którykolwiek z tysięcy ludzi zarzynających się wzajem miał pretensye bodaj do okruszyny z tej kupki błota. Chodzi tylko o stwierdzenie, czy będzie należała do pewnego człowieka którego nazywają Sułtanem, lub też do drugiego, zwanego, nie wiem dlaczego, Cezarem. Ani jeden ani drugi nie widział i pewno nie zobaczy nigdy tego zakątka ziemi; prawie żadne zaś ze zwierząt, które mordują się wzajem, nie widziało zwierzęcia dla którego idzie na rzeź.
— Ha! nieszczęśliwi! wykrzyknął z oburzeniem Syryjczyk, żali jest do pojęcia ten bezmiar obłędnej wściekłości! Bierze mnie ochota uczynić trzy kroki i zmiażdżyć nogą całe mrowisko tych pociesznych zbrodniarzy. — Niech się pan nie trudzi, odpowiedział człowiek; dosyć sami pracują nad swoją zagładą. Wiedz, że, po upływie dziesięciu lat, nie zostaje na ziemi ani setna część tych nędzarzy; wiedz że, gdyby nawet nie dobyli oręża, głód, wyczerpanie lub nadużycia zmiatają niemal wszystkich. Zresztą, nie ich-to trzeba karać, ale owych wysiadujących fotele barbarzyńców, którzy, z głębi swego gabinetu, trawiąc smaczny obiadek, nakazują rzeź miliona ludzi, a później każą za to składać uroczyste dzięki Bogu“. Podróżny uczuł w sercu litość dla małej rasy ludzkiej, w której odkrywał tak zdumiewające sprzeczności. „Skoro należycie do szczupłej liczby mędrców, i prawdopodobnie nie zabijacie nikogo za pieniądze, powiedzcie mi, proszę, czem się trudnicie? — Sekcyonujemy muchy, odparł filozof, mierzymy linie, gromadzimy cyfry; godzimy się z sobą co do dwóch lub trzech punktów które rozumiemy, spieramy się zaś o dwa lub trzy tysiące innych których nie rozumiemy“. Syryjczykowi oraz mieszkańcowi Saturna przyszła ochota zadać parę pytań tym myślącym atomom, a to aby poznać rzeczy co do których są jednomyślni. „Ile liczycie, rzekł, od gwiazdy Kanikuły do wielkiej gwiazdy Bliźniaków?“ Odpowiedzieli wszyscy naraz: „Trzydzieści dwa stopnie i pół. — Ile stąd na księżyc? — Sześćdziesiąt półśrednic ziemi, biorąc okrągło. — Ile waży wasze powietrze? — Myślał, że ich załapie; ale odparli jednogłośnie, że powietrze waży blisko dziewięćset razy mniej niż dukatowe złoto. Karzełek z Saturna, zdziwiony ich odpowiedziami, gotów był wziąć za czarowników ludzi, którym, przed kwadransem, chciał odmawiać duszy.
Wreszcie, Mikromegas rzekł: „Skoro znacie tak dobrze to co jest zewnątrz was, wiecie bezwątpienia jeszcze lepiej co jest wewnątrz. Powiedzcie mi, czem jest wasza dusza i jak kształtujecie myśli?“ Filozofowie zaczęli mówić wszyscy naraz, jak wprzódy, ale każdy był innego zdania. Najstarszy cytował Arystotelesa, inny powoływał się na Kartezyusza; ten Malebranche’a; inny Leibnitza; inny Locke’a. Stary perypatetyk rzekł głośno, stanowczym tonem: „Dusza jestto entelechia, a racyą, dla której ma ona możność istnienia, jest to, że istnieje. Tak oświadcza wyraźnie Arystoteles, stronica 655 wydania Luwru“. Zacytował ustęp. „Nie bardzo rozumiem po grecku, rzekł olbrzym. — Ani ja, rzekł filozofujący robaczek. — Czemuż tedy, podjął Syryjczyk, cytujesz Arystotelesa po grecku? — Temu, odparł uczony, iż dobrze jest cytować to czego się nie rozumie wcale, w języku który się rozumie bardzo licho“.
Kartezyanin zabrał głos i rzekł: „Dusza, jestto czysty duch, który otrzymał w żywocie matki wszystkie idee metafizyczne, i który, wychodząc stamtąd, zmuszony jest uczęszczać do szkoły i uczyć się na nowo wszystkiego co wiedział tak dobrze i czego już nie będzie wiedział nigdy. — Na nic się tedy nie zdało, odparło ośmiomilowe zwierzę, duszy twojej być tak mądrą w żywocie matki, skoro ma być tak nienauczoną wówczas kiedy ci broda urośnie. Ale co rozumiesz pod duchem? — Cóż za pytanie? odparł mędrek; nie mam pojęcia; powiadają że to co nie jest materyą. — A czy wiesz przynajmniej, co to materya? Doskonale, odparł człowiek. Naprzykład ten kamień jest szary, jest takiego a takiego kształtu, ma trzy wymiary, jest ważki i podzielny. — Więc cóż? rzekł Syryjczyk: ale ta rzecz, która ci się wydaje podzielna, ważka i szara, czy powiesz mi co to takiego? Widzisz kilka własności, ale czy znasz istotę rzeczy? — Nie, odparł tamten. — Nie wiesz tedy zgoła co to materya“.
Wówczas Mikromegas, zwracając się do innego mędrca, którego trzymał na wielkim paznokciu, spytał czem jest jego dusza i co robi. „Nic a nic, odparł filozof ze szkoły Malebranche’a; Bóg robi wszystko za mnie; widzę wszystko w nim robię, wszystko w nim; on robi wszystko bez mego współudziału. — Na jednoby tedy wyszło wcale nie istnieć, odparł mędrzec z Syryusza. — A ty, mój przyjacielu, rzekł do ucznia Leibnitza, stojącego opodal, powiedz ty, czem jest dusza? — Jestto, odparł Leibnicysta, wskazówka, która pokazuje godziny podczas gdy ciało dzwoni; albo, jeżeli wolisz, ona dzwoni, podczas gdy ciało wskazuje godzinę; lub też dusza moja jest zwierciadłem wszechświata, ciało zaś ramką tego zwierciadła: wszakże to bardzo jasne“.
Skromny wyznawca Locke’a stał tuż za nim; kiedy wreszcie, zwrócono się, z kolei, do niego, rzekł: „Nie wiem w jaki sposób myślę; ale wiem, że zawsze myślałem jedynie za pośrednictwem zmysłów. Że istnieją twory niemateryalne i obdarzone rozumem, o tem nie wątpię; ale żeby miało być niemożebnem Bogu użyczyć materyi własności myślenia, o tem wątpię mocno. Czczę wiekuistą potęgę; nie mnie przystało ją ograniczać: nie twierdzę nic; zadowalam się przeświadczeniem iż więcej jest rzeczy możebnych niż sobie wyobrażamy“.
Potwór z Syryusza uśmiechnął się; jegomość ten zdawał mu się bodaj najrozsądniejszy ze wszystkich; karzełek zaś z Saturna byłby uściskał wyznawcę Locke’a, gdyby zbytnia dysproporcya wymiarów nie stała na przeszkodzie. Ale znajdowało się tam, na nieszczęście, małe żyjątko w rogatej czapeczce[93], które przerwało wywody innym filozofującym żyjątkom. Indywiduum to oświadczyło, iż wie całą tajemnicę; że wszystko to znajduje się w Sumie św. Tomasza; zmierzyło od stóp do głowy spojrzeniem wędrowców niebieskich; wywiodło im do oczu, że ich osoby, ich światy, słońca, gwiazdy, wszystko to stworzono umyślnie dla człowieka. Na to oświadczenie, podróżni zatoczyli się jeden na drugiego, dławiąc się niepohamowanym śmiechem, który, wedle Homera, jest udziałem bogów; ramiona ich i brzuchy chodziły tam i z powrotem, aż, wśród tych konwulsyj, okręt, który Syryjczyk trzymał na wielkim paznokciu, wpadł do kieszeni pludrów mieszkańca Saturna. Obaj poczciwcy szukali go długo; w końcu, odnaleźli załogę, odchuchali ją jak należy i przyprowadzili do możliwego stanu. Syryjczyk wziął z powrotem na rękę małe robaczki, rozmawiał z nimi z wielką dobrocią, mimo że, w głębi serca, był nieco zmierżony, widząc iż te nieskończenie małe stworzenia kryją w sobie pychę niemal nieskończenie wielką; Przyrzekł ułożyć piękną książkę filozoficzną, napisaną bardzo drobno dla ich użytku, i upewnił iż w tej książce ujrzą samo jądro rzeczy. W istocie, wręczył im ten tom przed odjazdem: zawieziono go do Paryża; do Akademii Nauk. Ale, kiedy sędziwy sekretarz go otworzył, ujrzał jedynie białe karty: „Hm! mruknął pod nosem, domyślałem się tego“.
- ↑ Wolter urodził się w r. 1694 w Paryżu, umarł, również w Paryżu, w r. 1778.
- ↑ Parodystyczna historya Dziewicy Orleańskiej.
- ↑ Ten sam, który był później kochankiem uwielbianej przez Russa pani d’Houdetot.
- ↑ E. Faguet, XVIII siècle: Voltaire.
- ↑ Kandyd jest odpowiedzią na List o Opatrzności Jana Jakóba Rousseau, oraz na filozofię „optymizmu“ Leibnitza, cieszącą się w owym czasie wielką wziętością. W swojej argumentacyi „ad hominem“, przypomina nieco Wolter Sganarela z Molierowskiego Małżeństwa z Musu, który, zniecierpliwiony krańcowym sceptycyzmem filozofa Marfuryusza, okłada go kijem, aby mu, w najkrótszej drodze, udowodnić, że nie wszystkie wrażenia są względne i zwodnicze.
- ↑ Dr. Ralf jest oczywiście fikcyjną osobistością. Wolter wydawał wszystkie swoje pisma filozoficzne bezimiennie, aby uniknąć prześladowań. Że ostrożność ta była usprawiedliwiona, dowodzi, iż, w tymże samym roku 1759, Kandyd został spalony w Genewie, na rozkaz Rady, ręką kata.
- ↑ Wolter, prawdopodobnie dla jakichś osobistych wspomnień, darzył Westfalię szczególną antypatyą.
- ↑ Imię urobione z greckiego: pan, wszystko, i glossa, język.
- ↑ Król Bułgarów = król pruski Fryderyk II-gi; Bułgarowie = Prusacy; Abarowie = Francuzi: aluzya do wojny siedmioletniej.
- ↑ Pastor protestancki.
- ↑ Sekta, powstała w 16 w. w Niemczech, która żądała powtórnego chrztu w wieku dojrzałym.
- ↑ Trzęsienie ziemi w Lizbonie miało miejsce dn. 1 listopada 1755; towarzyszyły mu straszliwe pożary i sceny łupiestwa. Pochłonęło blisko 20.000 ofiar. Wolter napisał z przyczyny tego wypadku poemacik, który dał powód do polemiki listownej z Janem Jakóbem Rousseau. Kandyd jest ostatecznem zamknięciem tej polemiki, którą obszernie wzmiankuje Rousseau w swoich Wyznaniach.
- ↑ Holendrzy, w XVII w., w Japonii, dla ułatwienia sobie handlu, zgodzili się podeptać krzyż i wyprzeć chrześcijaństwa.
- ↑ 20-go Czerwca 1756.
- ↑ Istotnie, auto-da-fé miało miejsce 20 czerwca 1756.
- ↑ San-benito, żółty płaszcz, podobny krojem do habitów Zakonu św. Benedykta, w który ubierano ofiary Inkwizycyi.
- ↑ Istotnie, w r. 1756, zdarzyły się ponowne trzęsienia ziemi.
- ↑ Jezuici stworzyli w Paragwaju samodzielne państwo teokratyczno-patryarchalne, pozostające, w zasadzie, pod protektoratem króla Hiszpanii, ale strzegące zazdrośnie swej niepodległości. Ludność państwa doszła do 170.000 nawróconych Indyan, których Ojcowie Jezuici prowadzili istotnie jak dzieci, regulując ich życie aż do najmniejszych szczegółów, zupełnie maszynowo i z wykluczeniem wszelkiej samodzielności. Ustrój państwa był komunistyczny; wszystkie dochody szły do wspólnego skarbu. Jezuici zaspakajali z nich potrzeby mieszkańców, a ogromne zaoszczędzone sumy wysyłali do Europy.
- ↑ To miało miejsce w r. 1662.
- ↑ Patrzcie osobliwą dyskrecyę autora; nie było aż dotąd żadnego papieża imieniem Urban X-ty; autor zawahał się dać nieprawą córkę któremukolwiek ze znanych papieży. Co za oględność! co za delikatność sumienia! (Przyp. Woltera.)
- ↑ Księstewko włoskie na południe od Toskanii.
- ↑ „Cóż za nieszczęście nie posiadać... męskich klejnotów“.
- ↑ Farinelli (1705-1782), śpiewak włoski, władał formalnie Hiszpanią pod Ferdynandem VI-tym.
- ↑ Podczas wojny sukcesyjnej hiszpańskiej król portugalski wyprawił istotnie do Marokko misyę tego rodzaju.
- ↑ Rosyanie zdobyli Azow w r. 1696 za Piotra Wielkiego, oddali go na mocy traktatu pokojowego w r. 1711, ale odebrali znowuż w 1739.
- ↑ Utopił się w r. 1739.
- ↑ El dorado = kraj złota, legendarna kraina, w której istnienie wierzono w XVI w., mieszcząc ją w okolicy dzisiejszej Wenezueli.
- ↑ Walter Raleigh (1552—1618) awanturniczy podróżnik angielski.
- ↑ Sekta odrzucająca mistyczną stronę wiary, nazwana od założyciela jej Socyna (1525—1562).
- ↑ Manichejczycy, uczniowie Manesa, herezyarchy urodzonego w Persyi w r. 240, przyjmują, iż świat jest dziełem dwóch sprzecznych pierwiastków: dobrego i złego, obu wiecznych i niezawisłych.
- ↑ Convulsionnaires: tak nazywano za panowania Ludwika XV grupę jansenistów, którzy wpadali w stan konwulsyi w czasie modłów na grobie dyakona Parysa, zmarłego w r. 1727. Epidemia ta przybrała znaczne rozmiary i dała powód do częstych rozruchów.
- ↑ Biblia.
- ↑ Aluzya do biletu spowiedzi odbytej u księdza uznającego bullę Unigenitus (1713) wymierzoną przeciw jansenistom; biletem takim musiał się wykazać każdy, kto chciał uzyskać ostatnie namaszczenie. Wynikłe stąd spory trwały aż do r. 1756.
- ↑ Prawdopodobnie Hrabia Essex, Tomasza Corneille.
- ↑ Adryanna Lecouvreur, z którą Woltera łączyły węzły przyjaźni.
- ↑ Współczesny autor i dziennikarz, głośny głównie nieprzyjaźnią Woltera.
- ↑ Fréron (1718—1776) redaktor Année littéraire, wielki nieprzyjaciel Woltera, któremu nieraz dał się we znaki swą gryzącą ironią. Wolter odpłacał mu to przy każdej sposobności, nie przebierając w środkach, jak widać z powyższego ustępu.
- ↑ X. Gauchat napisał lichą książkę p. t. Listy o niektórych pismach współczesnych, za którą nagrodzono go tłustem probostwem.
- ↑ X. Trublet (1697—1770), kanonik Saint-Malo, zręczny kompilator. Głównem jego dziełem są Essais de Litterature et de Morale.
- ↑ Z Artois. Chodzi o Damiensa, urodzonego w Arras, który 5 stycznia 1757 targnął się na życie Ludwika XV, za co rozszarpano go końmi na placu de Grève.
- ↑ Zamordowanie Henryka IV i zamach Jana Châtel, wychowanka Jezuitów, na Henryka IV.
- ↑ Aluzya do epizodów kolonialnych wojny siedmioletniej (1756—1763).
- ↑ Aluzya do egzekucyi admirała Byng, którego Wolter, nie znając go zresztą osobiście, daremnie starał się uwolnić. Admirała Byng stracono, w r. 1757, za to, że dał się pobić koło Minorki flocie francuzkiej, mimo że nie udowodniono mu ani zdrady ani zaniedbania.
- ↑ Satyry, I, 7.
- ↑ Achmet III wstąpił na tron po bracie Mustafie w r. 1703; zdetronizowany przez janczarów w r. 1730, umarł w 1736.
- ↑ Iwan, urodzony w r. 1730, został zdetronizowany w tymże samym roku, uwięziony i wreszcie zasztyletowany w 1762.
- ↑ Karol Edward, syn Jakóba Stuarta i wnuk Jakóba II, ur. w 1720, umarł w 1788. W r. 1745 wylądował w Szkocyi aby odzyskać tron angielski; pobity udał się do Francyi, potem do Włoch, gdzie umarł w niedostatku we Florencyi.
- ↑ August III.
- ↑ Stanisław Leszczyński, teść Ludwika XV, który, straciwszy tron polski, otrzymał w dożywocie księstwo Bar i Lotaryngii. Panowanie jego, wypełnione dobremi uczynkami i troską o szczęście poddanych, zyskało mu przydomek Dobroczynny.
- ↑ Baron Teodor Neuhof, urodzony w Metzu w r. 1690, zrazu awanturnik w służbach barona Goetz, ministra Karola XII. Jako rezydent Karola VI we Florencyi, wspomógł Korsykę zbuntowaną przeciw Genui i został obwołany królem. W ośm miesięcy potem, czując się zagrożony, opuścił kraj i odtąd tułał się ścigany przez wierzycieli. Umarł w Londynie, w r. 1756.
- ↑ Morze Marmara.
- ↑ Rakoczy, książę Siedmiogrodu, wzniecił na Węgrzech powstanie przeciw Austryi; pobity w końcu, schronił się do Turcyi, gdzie umarł w r. 1735.
- ↑ Można przypuszczać, iż pod osobą Zadiga, Wolter miał intencyę odmalować poniekąd siebie i swoje różnorakie doświadczenia, nie szczędząc sobie oczywiście pochlebnych barw. Sama kanwa powieści zaczerpnięta jest z rozmaitych wschodnich bajek, jak również ze znanych utworów, jak n. p. Orland szalony i Tysiąc i jeden dzień.
- ↑ „Aprobata“ ta jest parodyą aprobaty cenzury, wymaganej w owej epoce dla każdej nowej książki.
- ↑ Sułtanka Sheraa oznacza panią de Pompadour.
- ↑ Żył w owym czasie babilończyk, imieniem Arnoult, który leczył i odwracał wszelkie udary (tak przynajmniej obwieszczał w gazetach) zapomocą woreczka zawieszonego na szyi. (Przypisek Woltera.)
- ↑ Wedle nauki Zoroastra, dusze przechodziły przez ten most, nad którym odbywał się sąd.
- ↑ Aluzye do fizyka Reaumura, który przedłożył referat o jedwabiu z pajęczyny i wynalazł nieprzeźroczyste szkło.
- ↑ Anagram teatyna Boyer, spowiednika utytułowanych dewotek, a później, dzięki ich wpływom, biskupa. Boyer dał się Wolterowi niejednokrotnie we znaki swemi prześladowaniami. Teatyni, był to zakon założony w r. 1524 we Włoszech, przez arcybiskupa Teaty.
- ↑ Księga Sadder jest wyciągiem z Zendawesty.
- ↑ Kathay, imię nadawane w średnich wiekach Chinom.
- ↑ Apis, bóstwo uwielbiane w dawnym Egipcie pod postacią wołu czarnego z białą łatką na grzbiecie i na boku prawym. Hodowano go w Memfisie; miał dwie świątynie, w których, za jego pomocą, ogłaszano wróżby. Skoro ukończył 25 lat, topiono go i grzebano z wielką pompą.
- ↑ Oannes, bóstwo chaldejskie, pół-człowiek, pół-ryba. Oannes wyszedł z fal morza czerwonego, aby nauczyć świeżo stworzony świat sztuk i rolnictwa.
- ↑ Nazwa Pekinu, stolicy Chin.
- ↑ Słowa chińskie, które oznaczają właściwie: li, naturalne światło, rozum; tien, niebo; oznaczają także Boga.
- ↑ Teutath, bóstwo gallickie, czczone, pod postacią dębu, zapomocą krwawych ofiar ludzkich.
- ↑ Wyspy niedaleko Filipin.
- ↑ Wycieczka przeciw głośnemu współczesnemu pedagogowi Rollin, który, w swoim Traktacie o nauczaniu, posługuje się często wyrażeniem: serce i dusza.
- ↑ Tutaj kończy się znaleziony rękopis historyi Zadiga. Wiadomo iż doznał wielu innych przygód, które również wiernie spisano. Uprasza się pp. tłómaczy języków oryentalnych, aby donieśli o nich, skoro dojdą do ich wiadomości. (Przypisek Woltera.)
- ↑ W przenośni tej, Persepolis oznacza oczywiście Paryż.
- ↑ Przedmieście St.-Marceau.
- ↑ Pałac Inwalidów.
- ↑ T. zn. rajcą parlamentu.
- ↑ Zerdust, perskie imię Zoroastra, reformatora religji perskiej.
- ↑ Wolter ma na myśli jansenistów.
- ↑ Kardynał de Fleury, którego Wolter niejednokrotnie obdarza pochwałą.
- ↑ Wolter kreśli tu pochwałę margrabiny de Pompadour; utwór ten pisany był w epoce, gdy Wolter, za wpływem margrabiny, pojednał się z dworem, i zażywał wszystkich przywilejów łaski monarszej.
- ↑ Mikromegas, fantastyczne imię ulepione z dwóch greckich wyrazów: micros, mały i meqas, duży. Utwór ten, skreślony pod wpływem podróży Guliwera, zawiera sporo złośliwych aluzji pod adresem Fontenella, sekretarza Akademii, który przedstawiony jest tu pod postacią karła z Saturna. Fontenelle, wówczas starzec 95 letni, zażywał ogromnego powodzenia jako popularyzator zdobyczy wiedzy przyrodniczej, dla użytku światowej publiczności; najgłośniejsze są jego Rozmowy o mnogości światów, przedstawione istotnie w rozmowie z margrabiną de Lambert.
- ↑ Duch żarliwości religiinej jaki przenikał osobę i pisma Pascala, czynił go Wolterowi szczególnie antypatycznym.
- ↑ Teatyn Boyer, który prześladował Listy filozoficzne Woltera, za twierdzenie, iż własności duszy człowieka rozwijają się równocześnie z jego organami, tak samo jak właściwości duszy zwierząt.
- ↑ Uczony angielski, autor dzieła p. t. Teologia astronomiczna, w którem dowodzi istnienia Boga na podstawie cudów przyrody.
- ↑ Wolter żartuje sobie z kwiecistego stylu Fontenella w dziełku p. t. O Mnogości światów.
- ↑ Astronom Huygens.
- ↑ Moreri, autor Wielkiego Słownika historycznego, który ukazał się po raz pierwszy w. r. 1673 i doczekał się licznych wydań.
- ↑ O. Castel, jezuita, głośny matematyk i fizyk.
- ↑ Maupertuis, Clairaut, Camus i Le Monnier, geometrzy i astronomowie, którzy w 1736 udali się do Tornea Laponii mierzyć stopień południka.
- ↑ W istocie, przywieźli z sobą dwie Laponki.
- ↑ Leuwenhoek, przyrodnik holenderski, który udoskonalił mikroskop, odkrył ciałka krwi, spermatozoidy i infuzorya. — Hartsoeker, również przyrodnik holenderski.
- ↑ Wyrażenia tego użył Fontenelle, zdając sprawę z jakiegoś przyrodniczego spostrzeżenia.
- ↑ Autor Podróży Guliwera.
- ↑ Swammerdam, przyrodnik holenderski, zajmował się sekcyonowaniem owadów i poczynił doniosłe spostrzeżenia; Réaumur, znakomity fizyk i naturalista.
- ↑ Aluzya do wojny turecko-rosyjskiej w latach 1736—1739.
- ↑ Doktor Sorbony.
