Pamiętniki włościanina/I
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Pamiętniki włościanina |
| Podtytuł | Od pańszczyzny do dni dzisiejszych |
| Redaktor | Jan Słomka (młodszy) |
| Wydawca | Wydawnictwo Towarzystwa Szkoły Ludowej |
| Data wyd. | 1929 |
| Druk | Krakowska Drukarnia Nakładowa |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Wieś moja rodzinna Dzików leży nad Wisłą w powiecie tarnobrzeskim, tuż pod Tarnobrzegiem, przy granicy b. Królestwa Polskiego, rozciąga się na wzgórzu i odznacza się ładnem położeniem. Składa się obecnie z gminy obsiadłej w znacznej większości przez włościan, wśród których mieszkają rzemieślnicy, a także pomocnicy kancelaryjni i urzędnicy, zatrudnieni w Tarnobrzegu, — i z obszaru dworskiego, należącego do hrabiów Tarnowskich.
Powierzchnia gruntów w gminie wynosi 439 ha, dworskich 792 ha, razem więc 1231 ha.
Urodziłem się tu dnia 22 czerwca 1842 r.; w rodzeństwie składającem się z trzech braci i tyluż sióstr, byłem najstarszy. Rodzina moja tak z ojca, jak z matki, była zwyczajną chłopską rodziną, żyli, jak inni w owych czasach, — nikt w całej naszej dużej rodzinie nie umiał wówczas pisać ani czytać.
Ojciec mój Józef pochodził z b. Królestwa Polskiego, ze wsi Radowęża. Przyszedł stamtąd do Galicji z dwoma jeszcze braćmi, uciekając przed służbą w wojsku rosyjskiem, którą po upadku powstania w r. 1831 trzeba było odbywać w głębokich krajach rosyjskich przez długie lata.
Radowąż leży niedaleko Dzikowa po drugiej stronie Wisły, należy zaś do parafji koprzywnickiej w powiecie sandomierskim. Było tam dawniej wszystkiego ośmiu gospodarzy, mających nieduże grunta, mniej więcej pięciomorgowe, z których odrabiali pańszczyznę w miejscowym folwarku.
Jednym z tych ośmiu gospodarzy był mój dziadek Walenty, który żył przeszło 80 lat, a miał sześciu synów i córkę. Z tych trzej starsi, to jest mój ojciec ze starszym bratem Janem i młodszym Jackiem, przeszli — jak powyżej powiedziałem — na tę stronę Wisły i tu się osiedlili, młodsi zaś: Feliks, Piotr, Walenty i Marja pozostali za Wisłą i jest tam po nich druga połowa rodziny we wsiach: Radowężu, Sośniczanach, Łukowcu i Krzcinie[1].
Na ojcowiźnie w Radowężu został stryj Feliks, a wszyscy inni pożenili się na gospodarstwa, wynoszące po kilka morgów. Najdłużej z moich stryjów żyjący Piotr umarł dopiero w r. 1909, dożywszy 88 lat. Na pięć lat przed śmiercią odwiedził mię jeszcze w Dzikowie i był jeszcze tak krzepki, że całą drogę z Sośniczan i z powrotem (przez komorę graniczną w Sandomierzu), wynoszącą około czterech mil, odbył pieszo. Mówił, że nogi ma jeszcze lekkie, i chód go nie męczył.
Ojciec mój ożenił się w Dzikowie na gospodarstwo, które wówczas za pańszczyzny stanowiło sześciomorgową zagrodę (Nr. domu 25) i według prawa przeszło z czasem na moją matkę, Jadwigę z Gierczyków. Młodsza siostra matki wydaną została na kmiece gospodarstwo 18-morgowe i według ówczesnego zwyczaju otrzymywała wiano w inwentarzu żywym i sprzętach domowych. Więcej potomstwa po Gierczykach nie było.
∗
∗ ∗ |
P Do Dzikowa przyszli jeszcze z Królestwa w tamtych czasach Michał Ozych, Onufry Skrzypczak, Piotr Dudek, Jędrzej Nawrocki i tu się pożenili, a i w innych nadwiślańskich gminach dość się wtedy Zawiślaków osiedliło i przeważnie powybijali się na lepszych gospodarzy.
O ile pamiętam z opowiadania starszych, wszyscy oni nie mieli żadnych trudności przy osiedlaniu się w Galicji; o przynależność do gminy i poddaństwo austrjackie żaden z nich się nie starał, o tem nie było nawet mowy; ale dochodzi! do tego poprostu tak, że się ożenił na grunt lub otrzymał go ze dworu i od razu był traktowany i uważany, jak każdy inny w gminie zamieszkały. A ożenek też nie był wówczas trudny, bo parobek, który nic nie miał, mógł się żenić u zagrodnika lub u kmiecia, jeżeli miał tylko zdrowe ręce do pracy; przedkładał tylko do ślubu metrykę ze swojej parafji i sprawa była skończona. Dopiero w późniejszym czasie, jak ja już wójtem byłem, podawał się niejeden o przynależność do gminy i obywatelstwo austrjackie i to ludzie najwięcej takich zawodów, jak ogrodnicy, ekonomowie, rządcy, kasjerzy i t. d. — ze wsiowych żaden się o to nie starał.
∗
∗ ∗ |
Z tego, co już sam z dzieciństwa zapamiętałem, najważniejsze wspomnienie odnosi się do roku 1846, do t. zw. rabacji galicyjskiej. Pamiętam, jak przez sen, jak ojciec mój wpadł do izby — a właśnie był u nas zabity wieprzek — i wołał do matki i babki: »Gotujta tę wieprzowinę, niech dzieci jedzą i wszyscy, a resztę trza zakopać, bo rabacja idzie, to wszystko zabierą, a i nas zabić mogą!« Wtenczas całą noc nie spaliśmy, tylko wszyscyśmy płakali, i był wielki strach w domu.
Z późniejszych lat pamiętam dobrze, jak starsi opowiadali u nas w domu i na różnych zabawach, że w owych dniach rabacji hrabia zwoływał gospodarzy ze wsi, należących do niego i prosił, żeby byli razem z nim do obrony, jakby co wypadło. Gospodarze wszyscy przyrzekli, że pójdą w obronie, i w zanikowej kuźni ładowali kosy i inną broń do tego. Plan był ułożony taki, że jakby szła czarniawa w te strony, to miał wyjść ku niej ksiądz z monstrancją i wszystek lud w procesji z chorągwiami, z Miechocina ku Kajmowu i wzywać, żeby się wrócili, a gdyby tego wezwania nie usłuchali, to byłaby bitka.
Chronili się wtedy ludzie z innych dworów do zaniku dzikowskiego, wszyscy jechali przerażeni, a między innymi jakaś pani, która leżała na bryczce z głową zwieszoną i zakrwawioną, a koło niej krzyczały dzieci. Na koniach piana stała, bo podobno panią tę napadli na drodze od Mielca i byliby zabili, tylko furman podciął konie i ocalił ją.
Nie było wtedy poczt, jak teraz, a począwszy od Baranowa ku Mielcowi, gdzie się już rabacja zaczynała, stały warty chłopskie po karczmach, tak, że nikt tam, ani nazad nie mógł przejść, ani przejechać, nie było przeto dokładnej wiadomości, co się dzieje za Baranowem. Więc dwaj gospodarze z Miechócina: Wawrzyniec Kozieł i Paweł Wiącek, poszli wysiani przez hrabiego, ażeby przedrzeć się ku Mielcowi i przynieść stamtąd wieści. Gdy doszli do Nagnajowa, już im tam ludzie doradzali, żeby się nazad wrócili, bo może być źle z nimi, ale oni na te przestrogi nie zważali i poszli dalej. Zaledwie jednak przyszli do Annopola, w blizkości Padwi, zastąpili im tam chłopi na drodze przed karczmą, a uznawszy za »szpiegów, wysłanych przez panów«, bili w okropny sposób i mordowali i na miejscu obu zabili i tam przy drodze pogrzebali, — gdzie też dotychczas znajduje się mogiła, przy teraźniejszej szosie krajowej[2].
Opowiadali starsi, że czerniawa, należąca do rabacji, szła od wsi do wsi i wszędzie zabierała chłopów ze sobą, i w ten sposób tworzyła się coraz większa banda, a jakby niechciał kto z nimi iść, to bili i zabijali. Ale w każdej wsi było dosyć takich, co chętnie do nich przystawali: jedni dla rabunku, inni chowali różne zemsty za pańszczyznę, a zresztą robiła swoje wódka, bo gdzie zdybali karczmę, to pili, co się dało, a czego nie wypili, to po pijanemu rozbijali i wylewali.
∗
∗ ∗ |
Od szóstego roku życia zacząłem pasać na pastwisku: trzodę, krowy i konie. Wówczas było to w zwyczaju, że z każdego domu musiał być pastuch, chłopak lub dziewczyna. Jeśli ktoś nie miał własnego dziecka, zdolnego do pasania, trzymał służącego pastucha. Żadnego dziecka wsiowego pasanie nie minęło, każde musiało to przeterminować.
W 10tym roku życia straciłem ojca, który w sile wieku zginął tragiczną śmiercią, wracając nocą po Trzech Królach z za Wisły razem z sąsiadem Franciszkiem Mortką. Pamiętam, jak tej nocy przyszli do naszego domu strażnicy austrjaccy, którzy pilnowali granicy od przemytników, obudzili dziadka i pytali się, gdzie jest podwójci, t. j. mój ojciec, ile ma dzieci i t. d. Ojca w domu nie było, więc się kazali prowadzić do wójta, gdzie zażądali podwody do Wisły. Gdy pod woda pojechała na wskazane miejsce, znaleźli ojca, leżącego bez życia na brzegu, a Mortka ciskał się jeszcze po ziemi. Zabrali obu do domu: najpierw zwłoki ojca, a potem Mortkę na drugi wóz. Ojca złożyli u nas w izbie na ziemi na prostej słomie. W domu było wiele płaczu i lamentu.
Była to nocna sprawa i trudno było dociec, w jaki sposób ojciec zginął. Strażnicy tłumaczyli się, że tak ojca jak Mortkę znaleźli nad brzegiem Wisły, żywych, ale nie mogących iść o własnej sile, dlatego ich odeszli i udali się po podwodę. Powszechne jednak przekonanie było takie, że ojciec razem z Mortką powracali z Radowężą krypą, — bo Wisła wtedy nie była zamarznięta, — że krypa na środku rzeki się wywróciła, a oni chwyciwszy się jej końców, płynęli dalej zanurzeni w wodzie i wołali o ratunek. Gdy dobili do brzegu po tej stronie, natknęli się na zwabionych tem wołaniem strażników granicznych, którzy tak do ojca jak do Mortki mieli złość za przemytnictwo, bo nieraz były sprzeczki i bitki między strażnikami i przemytnikami. A chociaż wtedy ojciec i Mortka wracali z chrzcin od brata i szwarcunku żadnego nie wieźli, strażnicy rzucili się na nich i bili. O tem pobiciu świadczyły znaki czyli sińce na ciałach, nadto przy sekcji zwłok ojca, odbytej na cmentarzu, stwierdzone było rozbicie czaszki zapewne wskutek uderzenia piętą od gwera, a co według tłumaczenia strażników miało pochodzić od uderzenia głową o krypę. Mortka początkowo odmawiał w tej sprawie zeznania, dopiero przed śmiercią wyjawił, że zostali przez strażników pobici. Strażnikom owym uszło to wówczas bezkarnie. Byli wprawdzie przyaresztowani do śledztwa, ale wnet zostali uwolnieni i tylko przenieśli ich gdzieindziej, bo w Dzikowie było na nich wielkie oburzenie[3].
Pozostało nas 6-ro dzieci sierotami, z tego dwoje najmłodszych pomarło w niespełna dwa lata po ojcu, a chowało się nas dalej czworo pod opieką matki i dziadków Gierczyków.
∗
∗ ∗ |
W owym czasie nastała w Dzikowie szkółka elementarna, a założyła ją własnym kosztem śp. hr. Gabrjela z Małachowskich Tarnowska. Ona to sprowadziła panią, która nazywała się Pawłowska, i wybrała kilkanaście dziewcząt ze wsi, żeby je ta pani uczyła czytać, pisać i robót ręcznych.
Po roku czy dwóch istnienia tej szkółki — a miałem wtedy rok 12-ty — gdy przyszła jesień, i bydło przestało chodzić na pastwisko, prosiłem usilnie w domu, żeby mię posłali na naukę do pani Pawłowskiej. Po długich namysłach posłali mię i chodziłem na naukę przez zimę. Przez ten czas poznałem abecadło i nauczyłem się składać litery czyli »ślabizować«, bo wtenczas tak się nauka odbywała, że najpierw pokazywane były wszystkie litery, następnie uczono składać je w słowa — a potem dopiero czytać i pisać; do nauki zaś służyły małe książeczki, zwane groszówkami. Pani Pawłowska lubiła mnie i wyróżniała z pomiędzy dzieci, bo do nauki przykładałem się z ochotą i dobrze.
Nauka odbywała się w budynku hrabskim, dziś jeszcze istniejącym przy ulicy Zamkowej. Zaczynała się w jesieni, gdy bydło przestało chodzić na pastwisko, a kończyła na wiosnę, skoro bydło zaczęli wyganiać i dzieci zaczęły pasać.
Pawłowska przestrzegała u dzieci pilności w nauce i przyzwoitego zachowania się w szkole i poza szkołą. Kto się nie uczył, musiał »trzymać osła za ucho«. Ta kara była największym wstydem wobec dzieci i bali się jej najwięcej, więcej, niż bicia linją po dłoni czyli t. zw. »pacy«.
Z końcem roku szkolnego był popis publiczny czyli egzamin, na którym bywała hr. Gabrjela Tarnowska, księża i rodzice dzieci szkolnych. Pawłowska prosiła zawsze, ażeby rodzice na egzamin przychodzili, zwłaszcza, gdy dziecko uczyło się dobrze. Dla rodziców było też to wielkim zaszczytem, jeżeli dziecko ich popisywało się dobrze na egzaminie w czytaniu, pisaniu czy rachunkach.
We wsi wszyscy tę panią nauczycielkę poważali, a matki dzieci, uczęszczających na naukę, zanosiły jej szczególnie w zapusty, na kolendę: kiełbasę, jaja, masło i t. p., — choć tego wszystkiego nie potrzebowała i nie prosiła o to, bo miała wikt w zamku. Ona też nawzajem umiała z gospodarzem czy gospodynią porozmawiać i uszanować ich.
Z wiosną po jednej zimie nauki, przestałem — jak inni — uczęszczać na naukę i całe lato spędziłem na pastwisku. Przestała też istnieć i ta szkółka w Dzikowie. Pawłowska przeniosła się do Radomyśla nad Sanem, gdzie z nią już po ożenieniu się widziałem. Przy tem spotkaniu jeszcze można było widzieć jej przywiązanie i pamięć o dawnych dzieciach szkolnych. Witała mię tam, jak czuła matka, pocałowała w głowę i wypytywała troskliwie o tych, co do niej na naukę chodzili[4].
Przez następną zimę chodziłem jeszcze na naukę do miasta, gdzie wtenczas uczył nauczyciel Karasiński, — i na tem się moja nauka szkolna skończyła, t. j. chodziłem do szkoły wszystkiego dwie zimy. Dopiero później, gdy zostałem wójtem w gminie, dużom nabrał wprawy w czytaniu, a zwłaszcza w piśmie przy pisarzu gminnym tak, że dziś na moją potrzebę ta nauka mi wystarcza. Umiem czytać, pisać i porachować, jak mam co.
∗
∗ ∗ |
W 13-tym roku życia rozstałem się z pastwiskiem, a zostałem do roboty w polu i koło domu. Gdym miał lat 15, umarła nam matka po krótkiej chorobie na zapalenie płuc w 33-im roku życia, a przedtem dziadek Józef Gierczyk, dożywszy prawie 70 lat, — i odtąd chowaliśmy się dalej już tylko pod opieką babki i nieżonatego jeszcze stryja Jacka, który był naszym opiekunem i od śmierci ojca gospodarował na naszym gruncie.
Jak zapamiętałem, całe gospodarstwo było zawsze głównie na głowie babki, Kunegundy z Miśkiewiczów. Do niej należał zarząd demu, ona szła do urzędów, płaciła podatki, załatwiała sprawunki w mieście, na jarmarkach. Ojciec mój i matka nie zaczęli jeszcze samodzielnie gospodarzyć, a dziadek z natury bardzo spokojny, cichy, niełakomy na cudze, oddawał się głównie pracy w polu i koło domu.
Oboje byli bardzo pobożni, prawie dzień w dzień chodzili do kościoła OO. Dominikanów a corocznie pod jesień, na Pocieszenie, na odpust do Radomyśla nad Sanem. Babka do dnia i w dzień przy pracy śpiewała godzinki i pieśni nabożne, a wszystko z pamięci, bo czytać nie umiała. Żyli z sobą zgodnie, a w domu nie było swarów i kłótni, wódkę, jeżeli pili, to w miarę, nigdy nie upijali się.
Nadto babka była w okolicy głośną lekarką bydła, wzywali ją, gdy krowa zasłabła, nie mogła się ocielić i t. p. Przyjeżdżali po babkę furmankami o kilka mil, także i ze dworów. Raz jeździła do Wrzaw, do dworu barona Horocha. Dr. Babirecki w Tarnobrzegu także ją cenił. Ze dworów brała wynagrodzenie w ziarnie, od chłopów poczęstunek.
Była bardzo oszczędna i miała zawsze gotówkę w domu.
Od czasu, jak przestałem pasać, pomagałem w gospodarce, należało wtedy do mnie jako wyrostka poganianie przy orce, włóczenie, radlenie, robota przy sadzeniu, ogrzebywaniu i kopaniu ziemniaków, przy zbiorze siana i żniwie, przy wywózce nawozu i t. d.
Przytem noc w noc trza było jechać z końmi na pastwisko lub w swoje pole i spać przy nich bez względu na to, czy była pogoda lub niepogoda. Za posłanie służył jedynie worek próżny, który zresztą nie każdy miał z sobą, pod głowę uzda, na której się konie przyprowadziło. Legowisko musiało się kilkakrotnie w nocy zmieniać, bo za każdem przebudzeniem się trzeba było konie nawrócić i znowu kłaść się przy nich. Mogę tedy powiedzieć, że na pastwisku nie było kawałka ziemi, na którymbym nie spał w ciągu tych lat, jak z końmi na nocną paszę jeździłem.
W zimie zaś przychodziła młocka, rznięcie sieczki, zadawanie bydłu paszy, czesanie koni, nadto przyczyniało się mąkę na chleb i kaszę jęczmienną i jaglaną nie tylko na zimowe miesiące, ale i na całe lato, — słowem, lata wyrostka spędziłem bardzo pracowicie.
∗
∗ ∗ |
Zaledwie zacząłem się stawać parobczakiem, opiekunowie myśleli już o moim ożenku. Wprawdzie wówczas wczesne ożenienie się nie było w zwyczaju, i owszem mężczyzna z reguły nie żenił się przed 24 rokiem i przeważnie trwali w kawalerstwie do trzydziestu i trzydziestu kilku lat, chodząc na flis, służąc za parobków lub odbywając służbę wojskową, — a i co do dziewczyn, rzadko się trafiało, żeby która się wydała przed 24 rokiem, bo musiała wpierw jak mówili — zapracować sobie u rodziców na wiano. Ale co do mnie, zachodziła ta okoliczność, że nie mieliśmy już ojca i matki, i opiekunowie, zwłaszcza babka, chcieli, żebym ożeniwszy się, wziął jak najrychlej obowiązek gospodarowania na siebie i żeby żona pomocną była w gospodarstwie.
Więc zawczasu starali się o uwolnienie mnie od służby wojskowej, a uwolnienie takie przysługiwało mi, ponieważ byłem najstarszy z rodzeństwa, i na mnie spadało całe gospodarstwo i obowiązek utrzymania rodziny. Dokumenty, zaświadczające to, wysłane zostały do Niska; gdzie wówczas znajdowała się komisja wojskowa reklamacyjna, i stamtąd dostałem wezwanie do stawienia się na oznaczony dzień.
Pamiętam dobrze podróż w tym celu do Niska, odległego stąd 5 mil. Jechało nas trzech: wójt, ja i jeden z moich rówieśników, który także miał się stawić przed komisją reklamacyjną. Babka wywianowali mnie na drogę z dobrze wyładowaną torbą jak na tamten świat, bo były właśnie zapusty, i nie brak było w domu szperki i kiełbasy; również i u mojego kolegi było tego nie skąpo. W kieszeni miałem od babki parę szóstek.
Do Niska jechaliśmy dzień i noc, bo droga była zła, a do tego i wójt tak komenderował, że co karczma, to stój i pij. Nie byłem zwyczajny takiej pijatyki, więc gdy nad ranem stanęliśmy w Nisku, byłem zupełnie nią zesłabiony. Wołają, że czas do komisji, a ja ledwie na nogach stoję — tak mnie wódka wzmocniła — ale mnie wójt doprowadził. Szczęście, że przed komisją nie kazali się rozbierać i długo mnie nie trzymali, — odczytali tylko papiery i ogłosili, że jestem wolny od wojska na zawsze. Z powrotem była jeszcze gorsza pijatyka i poniewierka, ale o tem szkoda pisać.
Tak się szczęśliwie skończyła ta podróż do Niska — ale upijanie się rekrutów, idących do poboru, zachowało się, niestety, do dnia dzisiejszego, choć dziś większa oświata, i raz już powinien zatracić się ten szkodliwy i haniebny zwyczaj.
∗
∗ ∗ |
Miałem rok 19-ty, jak po raz pierwszy byłem drużbą na weselu, gdy żenił się stryj opiekun. Gdy po ślubie goście zajeżdżali do ratusza w mieście, gdzie grała muzyka weselna, musiałem jako »fryc« wjechać do tej gospody na koniu i stanąć tam przed skrzypkami. Taki był obyczaj, i każdy, kto pierwszy raz drużbował, musiał tę sztukę pokazać, inaczej musiałby się okupić półgarncem wódki. A sztuka ta nie zawsze była bezpieczna, bo do gospody w ratuszu tarnobrzeskim wjeżdżało się po schodkach, więc trzeba się było dobrze na koniu trzymać, żeby karku nie skręcić, zwłaszcza, że obecni konia podcinali.
Na tem to weselu babka upatrzyli mi narzeczoną, zmówiwszy się z rodzicami jej przy stole. Gdy rzecz między sobą uradzili, przywołali do stołu nas młodych, którzyśmy się dotąd zupełnie nie znali i objawili nam swoją wolę.
Było wtedy powszechnie przyjęte, że rodzice lub opiekunowie sami stanowili o związkach małżeńskich swoich dzieci czy wychowanków, i chyba tylko starszy kawaler sam wyszukiwał sobie przyszłą towarzyszkę życia; dziewczyna zaś zawsze prawie musiała iść za wolą starszych, a jeżeli się upierała, to ją nawet pasem po plecach przetrzepali i musiała się zgodzić. Jednakże i po takim przyniewolonym ślubie małżonkowie żyli z sobą przeważnie dobrze, i mniej dawniej było tych niedobranych i nieszczęśliwych małżeństw, niż teraz, co się długo kojarzą i z wielkiego kochania.
Ponieważ jednak adwent zachodził, więc zaślubiny nasze zostały odłożone do zapust następnego roku. W międzyczasie było wiele nagabywania z różnych stron, abym się gdzieindziej żenił, przyczem obiecywali dobre warunki, — utrzymały się jednak pierwsze swaty i, skoro przyszły zapusty, pojechaliśmy z narzeczoną, w towarzystwie jej ojca i mojej babki, do pacierza i daliśmy na zapowiedzi. Ślub odbył się 30-go stycznia 1861 r. w kościele parafjalnym w Miechocinie.
.jpg)
Wesele było wielkie, zwłaszcza, że teściowie wydawali pierwszą córkę, a i ja żeniłem się pierwszy z rodzeństwa. Do ślubu jechało 40 fur krewnych, kumów, znajomych z Dzikowa, z Machowa, skąd byli teściowie, z Miechocina, Suchorzowa, Ocic, Chmielowa, Tarnobrzegu i parę fur z innych wsi. Zabawa weselna odbyła się w Machowie i trwała cały tydzień, muzyka grała w karczmie u Majorka, gdzie wszystkie wesela machowskie się odbywały. To też pamiętam, że Majorkowi dobrze się powodziło, i, kiedy się przyszło do niego, zawsze można było zastać mięso koszerujące się w opałkach. Dziś ta cała familja jest biedna.
Ja na tem swojem weselu nie tańcowałem, dopiero w ostatni dzień z czwartku na piątek tańcowałem do rana, bo nie umiałem tańczyć, to się na ostatku chciałem nauczyć.
Ojciec żony, Jan Tworek, był gospodarzem w Machowie, trzeciej wsi od Dzikowa, posiadał 12 morgów gruntu, a pochodził podobnie, jak mój ojciec, z Królestwa, mianowicie z Łoniowa, wsi parafjalnej w powiecie sandomierskim; bo i w Machowie osiadło w tym czasie, jak w naszej wsi, kilku chłopów z za Wisły, tu się pożenili i byli najlepszymi ludźmi i gospodarzami. Mianowicie uciekli do Machowa przed poborem do wojska rosyjskiego: Jakób Chwałek, Jan Dąbek, Wawrzyniec Misiak, Tomasz Mortka, Jan Tworek i Michał Zak.
Żona, Marja, była najstarszą z ośmiorga żyjącego rodzeństwa; sprowadzając się do mnie, wniosła jako wiano od ojców dwie krowy, klacz, dwoje prosiąt i pół wozu. Taki posag był wówczas we zwyczaju i byłem z niego zadowolony, rachując przedewszystkiem na to, czego się sami dorobimy.
∗
∗ ∗ |
Miałem za to obowiązek dochować młodsze rodzeństwo i dać im spłaty. Całe gospodarstwo było wtedy z urzędu oszacowane do 300 złr., więc dwom siostrom i bratu miałem spłacić według dekretu, po straceniu należytości spadkowych, po 60 złr.
W pierwszych dwu latach małżeńskich pomagała nam babka, trzymając jeszcze całą gospodarkę w swoich rękach. Jej oddawaliśmy każdy grosz, i ona załatwiała wszystkie wydatki domowe. Gdy zaś umarła, mając lat około 70, wszystko już spadło na nas młodych.
Początek w gospodarstwie był ciężki, bo po śmierci babki siostra mojej matki wystąpiła z procesem o spłatę z połowy majątku, który po matce odziedziczyłem. Była ona — jak wspomniałem — dobrze wywianowaną, ale według prawa sądowego wiano to nie liczyło się do podziału spadkowego, bo nie było wyszczególnione w testamencie. Żeby się w proces nie wikłać, zgodziłem się dobrowolnie spłacić jej 150 złr., co bardzo chętnie przyjęła i od procesu odstąpiła. Ale musiałem zaraz na tę spłatę pożyczyć 100 złr.
Nadto siostry dorastały, i należało zająć się ich dalszym losem. A ponieważ pragnąłem zabezpieczyć im przyszłość rzetelnie, więc dałem im więcej, niż w dekrecie miały przyznane, mianowicie po mordze gruntu i inną pomoc.
Wprawdzie na razie, gdy pierwsza siostra wychodziła za mąż, według ustawy nie wolno było gospodarstwa dzielić, w praktyce jednak dzielili się wtedy gruntem tak dobrze, jak teraz, słownie lub pisemnie[5]. Pisemny zapis sporządzał zwyczajnie pisarz gminny, o ile już był w gminie, przy dwóch świadkach, z których jednym zawsze prawie bywał wójt, i kładł na papierze pieczęć gminną, i taki zapis uważali za zupełnie ważny. Ponieważ nie było hipoteki, więc nie oznaczali parceli gruntowej, tylko wymieniali nazwę niwy, gdzie grunt był położony, i opisywali z czyjemi gruntami graniczył. Skoro zaś hipoteka nastała, każdy zostawał przy tem, co miał w posiadaniu, a wykazywał to zapisem, i stwierdzali wybrani przez gminę mężowie zaufania.
Co do mnie, tak starszej, jak i młodszej siostrze dałem na razie grunt słownie, a formalnie zapisałem, jak hipoteka nastała. Sprawiwszy im wesela i wywianowawszy je, zostałem przy czterech morgach gruntu, obciążonych paroma stówkami długu. Później także brata ożeniłem na większe gospodarstwo i dałem mu stosowną spłatę i pomoc.
Dochodów wtedy nie miałem innych, tylko z gruntu, z chowu bydła i trzody, i często zarabiałem furmanką, wyjeżdżając z urzędnikami na komisje albo w zimie do lasu po drzewo, a w lecie na robotę w polu u takich, którzy swoich koni nie mieli. Dziennie w ten sposób dało się wówczas zarobić reński, a w najlepszym razie półtora. Dochody te były niewielkie, ale w domu żyło się skąpo; jedliśmy to, co się zebrało z gruntu, i odzież była z domowego płótna. Więc do miasta nie wydawało się w roku więcej, niż 30 reńskich, w czem najwięcej wynosił wydatek na buty.
Pracowało się rzetelnie, więc było błogosławieństwo Boże, — pokonałem początkowe trudności, majątek z czasem znacznie się powiększył, i doszedłem do znaczenia między ludźmi.
∗
∗ ∗ |
Na te czasy przypadło powstanie w r. 1863. Gdy coraz więcej narodu szło do powstania, i rósł zapał, rząd austrjacki nasłał konnicę i piechotę i obstawił granicę od Królestwa Polskiego. Wojsko rozkwaterowane było po wsiach i miasteczkach najbliższych granicy, więc i w Dzikowie stało pewnie przez półtora roku.
U mnie stało na kwaterze dwóch huzarów z końmi, a ku ostatkowi żołnierze z piechoty, i ci po większej części byli Polacy. U mnie jedni i drudzy zachowywali się dobrze, ja też z nimi nawzajem dobrze się obchodziłem. Co było w domu, tem ich często poraczyłem, i oni również ze mną swojem się dzielili, więc jak odchodzili, to pożegnanie było dobre. Natomiast na innych kwaterach bywały częste awantury, gospodarze skarżyli się na żołnierzy, a ci na gospodarzy najwięcej o wikt.
Za kwatery te coś płacili, ale nie przypominani sobie, ile na dzień wychodziło, pamiętam tylko, że za obiady zwracali tyle, ile kosztowało mięso, pół funta na żołnierza. Obiady te na każdą kwaterę nosili ze wsi, jak wójt poprzedniego dnia rozporządził, on zaś co dzień po koleji naznaczał domy, na które w danym dniu przypadał ten obowiązek.
Zrazu nie było tak ostro, — żołnierze pilnowali tylko granicy, żeby powstańcy nie przechodzili. Później wojsko wykonywało coraz ostrzejsze rozkazy. Po drogach byty warty, — każdy, kto jechał furą, był rewidowany, czy nie wiezie amunicji lub powstańca, musiał się wylegitymować, skąd i dokąd jedzie i w jakim interesie. Odbywały się rewizje, szczególniej po dworach, a jeżeli się wykryło coś, mającego związek z powstaniem, to brali do więzienia lub nakładali kary pieniężne.
Chłopi w sprawie powstania byli wtenczas zupełnie obojętni, tylko odzywały się głosy, że »dobrzeby było, żeby Moskala pobili a wygnali«.
Z Dzikowa poszedł do powstania młody hr. Juljusz Tarnowski, a do tego samego oddziału poszło też kilku mieszczan z Tarnobrzega. Wyjście ich odbyło się w tajemnicy i stało się wiadomem dopiero po bitwie, którą stoczyli. Jak potem różni opowiadali, oddział ten przeprawił się przez Wisłę pod Szczucinem, jednak już wprzód ktoś zdradził, że pójdą tamtędy powstańcy, i Moskale byli na to przygotowani. Więc ledwie się nasi przeprawili i odeszli od brzegu, rozpoczęła się bitwa, w której cały oddział został rozbity, wielu zginęło, a między nimi Juljusz Tarnowski, reszta dostała się do niewoli, a tylko garstka ocalała.
Pierwsza wieść o tem była bardzo tajemnicza, i nic pewnego nie można się było dowiedzieć, aż za kilka dni wiadomość stawała się coraz głośniejszą i dokładniejszą, a w Dzikowie największe wrażenie wywołała śmierć Juljusza Tarnowskiego. Żałowali go, że w tak młodym wieku zginął, mówili, że był dobry dla ludzi, i różnie opowiadali o jego bohaterskiej śmierci. Zwłoki jego przewiezione zostały na tę stronę i złożone w nocy w grobowcach w klasztorze OO. Dominikanów[6].
- ↑ Walenty Słomka urodził się w Dzikowie 14 lutego 1785 r., Nr. domu 27. Rodzicami jego byli Michał Słomka i Magdalena z Mortków z Dzikowa. Pochodzi więc z tej wsi. W r. 1807 ożenił się za Wisłą w Radowężu z Marją Janoszanką (wówczas od r. 1795—1809 oba brzegi Wisły były pod panowaniem Austrji, więc przesiedlania się za Wisłę nie utrudniała granica polityczna). Umarł 19 marca 1863 r. — Młodszy z synów Michała Słomki, Maciej, ożenił się w sąsiednim Mokrzyszowie, gdzie również jest po nim rodzina. Daty powyższe wynotowane z metryk parafjalnych w Miechocinie i Koprzywnicy.
- ↑ Opis powyższy zgodny jest w zupełności z zapiskiem z r. 1846, pomieszczonym w kronice (Liber memorabilium) parafii w Miechocinie. — Ważnem źródłem z tego czasu jest rękopis naocznego świadka, hr. Gabrjeli z Małachowskich Tarnowskiej p. t. „Zapusty 1846 roku“. Dłuższe urywki i streszczenia z tego rękopisu, dotyczące ówczesnych wydarzeń podaje Michał Marczak w feljetonie p. t. „Powiat tarnobrzeski pod rządami austrjackiemi“, pomieszczonym w dwutygodniku „Głos ziemi tarnobrzeskiej“, Tarnobrzeg, dn. 15. V. i 1. VI. 1924 r. Nr. 9 i 10. Rok 11. Pisze też o tem hr. Stanisław Tarnowski w „Naszych dziejach w XIX wieku“ str. 77, Kraków, 1901.
Według miechocińskiej metryki zmarłych Wawrzyniec Kozieł miał lat 30, był centurjonem 40 pułku piechoty. Paweł Wiącek miał lat 40. Obaj zabici 22 lutego, pochowani po przeprowadzonej sekcji zwłok na cmentarzu w Miechocinie 7 marca 1846 r. Według opowieści miejscowych w Annopolu zabito wówczas 7 ludzi i pochowano przy gościńcu w rowie na granicy Padwi. Jednakie ciała Kozia i Wiącka — jak pisze hr. Gabrjela Tarnowska i podaje tradycja ludowa — zostały stamtąd wydobyte przez nieszczęśliwe wdowy po zabitych i przewiezione do Miechocina. - ↑ Według metryk parafjalnych w Koprzywnicy i Tarnobrzegu Józef Słomka urodził się 11 marca 1819 r., umarł 10 stycznia 1852 r., więc w 33 roku życia. W rubryce przyczyna śmierci wpisano: „Apoplexia“, zapewne na oznaczenie nagłego zgonu. — Franciszek Mortka zmarł w dwa lata później, 30 marca 1854 r., mając lat 45.
- ↑ Wspomniana Pawłowska Franciszka, panna, położyła szczególniejsze zasługi dla Radomyśla nad Sanem, gdzie założyła szkółkę dla dziewcząt i ze składek, które sama zbierała z podziwu godną wytrwałością i cierpliwością, przeprowadziła w r. 1865 budowę pięknego kościółka na wzgórzu zwanem „Zjawienie“, ku czci Matki Boskiej Bolesnej. Kościółkiem tym do końca życia opiekowała się, przystrajała go i utrzymywała w największym porządku. W r. 1863 oddawała usługi powstaniowi. Umarła w dzień M. B. Bolesnej i pochowana została na Zjawieniu. Mieszkańcy Radomyśla postawili jej pomnik bez żadnego napisu w myśl jej ostatnich życzeń. Poświęcono jej gorące wspomnienie w broszurce wydanej przez księży Augustynów pt. „Historja Radomyśla nad Sanem“ Kraków 1871.
- ↑ Wolność dzielenia gruntów nastała w r. 1868. Hipoteka zaprowadzoną została ustawą państwową o zapisywaniu praw hipotecznych z r. 1871 i ustawą krajową o urządzaniu ksiąg hipotecznych z r. 1874.
- ↑ Więcej wiadomości odnoszących się do r. 1863 mieści się w Przypisach na końcu książki, w ustępie pt. „Bitwa pod Komorowem“.
