Opis ziem zamieszkanych przez Polaków I/XIII

<<< Dane tekstu >>>
Autor	Aleksander Czechowski
Tytuł	Opis ziem zamieszkanych przez Polaków
Podtytuł	POMORZE I ZIEMIA PRUSKA Stosunki administracyjne i polityczne
Data wyd.	1904
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	Skany na Commons
Indeks stron

›››

[303]STOSUNKI ADMINISTRACYJNE I POLITYCZNE.

Obszar, zamieszkany przez ludność polską w pasie nadbaltyckim, należy do trzech prowincyi państwa pruskiego: do Pomeranii, Prus Zachodnich i Wschodnich. Stosunki administracyjne tych prowincyi nie różnią się zasadniczo od poznańskich, które scharakteryzowaliśmy już na str. 129—145. Obok władzy centralistycznej w prowincyach, obwodach regencyjnych i powiatach, istnieje ustrój samorządny w prowincyach, powiatach i gminach, a zgodne współdziałanie tych dwu systemów jest zapewnione przez połączenie władzy centralistycznej i autonomicznej w rękach landratów i prezesów naczelnych. Niezależnie od ogólnej jednolitości ustroju administracyjnego w Prusach, W. Ks. Poznańskie zajmuje jednak stanowisko pod pewnym względem odrębne, posiada samorząd znacznie ograniczony w obrębie powiatów i gmin wiejskich. Stwierdziliśmy już, że przyczyną tego są względy germanizacyjne. Względy te odgrywają wprawdzie bardzo ważną rolę także w Prusach Zachodnich i Wschodnich (w Pomeranii żywioł polski uchodzi już za wytępiony, a w każdym razie jest tak słaby, że rząd nie uznaje tam potrzeby stosowania środków germanizacyjnych), ale stosunki ekonomiczne i narodowościowe są tam inne, niż w Poznańskiem, i dlatego rząd przy reformie administracyjnej uznał, że można, bez niebezpieczeństwa dla niemczyzny, zrównać te dzielnice zupełnie z innemi prowincyami państwa. Ustrój autonomiczny w Prusach opiera się na zasadzie klasowej i plutokratycznej. Największe prawa posiadają stan rycerski i osoby zamożne, płacące największe podatki. W Poznańskiem, w stanie rycerskim w czasie uregulowania stosunków administracyjnych, posiadała przewagę szlachta polska, która i dziś jeszcze odgrywa tam rolę dość znaczną i wywiera niemałe wpływy, i ziemianie polscy byli też stanem [304]najzamożniejszym w prowincyi. W Prusach Wschodnich natomiast szlachty polskiej nie było już prawie wcale, w Zachodnich zaś jest ona bardzo przerzedzona. Przewagę posiadają „junkrowie“ pruscy, a stanem najzamożniejszym obok nich są fabrykanci i kupcy

Królewiec. Zamek królewski.

niemieccy. Gdy więc w Poznańskiem istniała możliwość, że Polacy, dzięki systemowi klasowo-plutokratycznemu, zdobędą wielkie wpływy w instytucyach autonomicznych, w obu prowincyach pruskich to niebezpieczeństwo nie groziło niemczyźnie. Następstwem tego rozumowania — w pewnej części także wynikiem rozwoju [305]historycznego — było, że Prusy Zachodnie i Wschodnie zostały zrównane z innymi prowincyami państwa, w Poznańskiem zaś ograniczono samorząd. Różnica jest najwięcej widoczna w urządzeniach autonomicznych powiatowych. W Prusach Wschodnich i Zachodnich landraci są „wybierani“ przez sejmiki powiatowe, co w praktyce znaczy, że władza centralna nie może narzucić powiatowi landrata niemiłego; w Poznańskiem rząd mianuje landrata, nie pytając się wcale o życzenie sejmiku powiatowego. Landrat wybierany musi oczywiście liczyć się też w swojem urzędowaniu skrupulatniej z wolą reprezentacyi powiatowej, niż mianowany, i posiada mniejsze pełnomocnictwa, a natomiast jest rozszerzony zakres działalności władzy autonomicznej. Łatwo zrozumieć, że przy takiem rozróżnianiu stosunków w Poznańskiem i innych prowincyach państwa, nie zapomniano też o odrębnem zorganizowaniu policyi w Poznańskiem. Jak zaznaczyliśmy w odpowiednim rozdziale, dotyczącym tej dzielnicy, powiat dzieli się na kilka okręgów policyjnych, które w Poznańskiem pozostają pod władzą „komisarzów obwodowych“ (Districtscommissarius). Są to zazwyczaj wysłużeni oficerowie niższych stopni, urzędnicy, zależni bezpośrednio od landrata, a nie od autonomicznej władzy powiatowej. We wszystkich innych prowincyach, a więc także w Prusach Zachodnich i Wschodnich, miejsce komisarzów zajmują urzędnicy, podwładni sejmikowi i wydziałowi powiatowemu, zwani po polsku „komisarzami“ lub „atmowymi“, po niemiecku „Amtmann“. Różnica w ustroju administracyjnym W. Ks. Poznańskiego i obu prowincyi pruskich polega więc głównie na tem, że w Poznańskiem prawa najniższych organizmów autonomicznych, powiatów i gmin wiejskich, których zależność od najbliższej władzy politycznej i policyjnej jest oczywiście w praktyce bardzo wielka, uległa znacznemu ograniczeniu.
 Myliłby się jednak, ktoby przypuszczał, że ludność polska obu prowincyi pruskich znajduje się, dzięki szerszej autonomii, w lepszem położeniu, niż poznańska. W rzeczywistości jest nawet przeciwnie. Szersza autonomia w tych dzielnicach wychodzi na niekorzyść żywiołu polskiego, bo ułatwia władzom i ludności niemieckiej pracę germanizacyjną. Sejmiki powiatowe składają się z trzech równych grup reprezentantów, wybieranych przez trzy stany: [306]miejski, ziemiański i wiejski. Miasta w Prusach Wschodnich i Zachodnich są mniej lub więcej niemieckie, a wśród ziemiaństwa Niemcy posiadają olbrzymią przewagę; polski jest tylko lud wiejski i robotnicy. Skutek tego jest ten, że Polacy nawet w tych powiatach, w których stanowią znaczną większość ludności, wybierają tylko jedną trzecią członków sejmiku powiatowego, i władza autonomiczna znajduje się w rękach niemieckich. Gdy więc w sejmikach powiatowych poznańskich można niekiedy przeprowadzić uchwałę

Królewiec. Rybaki.

korzystną dla ludności polskiej lub oprzeć się skutecznie zarządzeniom germanizacyjnym przez odebranie pełnomocnictwa wydziałowi powiatowemu, jak się to stało np. w r. bieżącym (1903) w pow. kościańskim, w Prusach wypadek taki nastąpić wcale nie może. Tam tylko drogą kompromisu można czasami jeszcze osiągnąć cośkolwiek. Także w sejmie i wydziale prowincyonalnym poznańskim zasiada znaczna liczba Polaków, dzięki przewadze reprezentantów polskich w niektórych sejmikach powiatowych. Sejmy i wydziały prowincyonalne pruskie natomiast są zupełnie [307]niemieckie, i Polacy, o ile wogóle jeszcze dostają się do sejmu zachodnio-pruskiego, nie mają tam żadnego wpływu.
 Po za wykazanemi wyżej różnicami, ustrój administracyjno-polityczny Prus Wschodnich i Zachodnich oraz Pomeranii nie różni się od Poznańskiego. Każda prowincya dzieli się na obwody regencyjne, każdy obwód regencyjny na powiaty, składające się z gmin wiejskich, dworskich i miejskich.
 Prusy Wschodnie są podzielone na 2 obwody regencyjne: Królewiecki i Gąbiński. Królewiecki, z siedzibą władz w Królewcu (niem. Königsberg), gdzie równocześnie rezydują władze prowincyonalne (prezes naczelny, wydział prowincyonalny, starosta krajowy) obejmuje zachodnią część prowincyi i połączony z nią mierzeją Kurońską powiat północny, kłajpedzki. Obszar ogólny tego obwodu regencyjnego wynos 21,109 kilometrów kwadratowych. Składa się on z 20 powiatów, które wyliczamy poniżej, z wymienieniem nazw polskich obok urzędowych niemieckich, o ile są używane:

Nazwa polska			niemiecka	obszar
1)	Kłajpeda		Memel	814	kil.	kwadr.
2)	Rybaki		Fischhausen	1,062	„	„
3)	Królewiec	miasto	Königsberg	20	„	„
4)	„	wieś	„	1,051	„	„
5)	Labiewo		Labiau	1,062	„	„
6)	Welawa		Wehlau	1,063	„	„
7)	Gerdawy		Gerdaunen	848	„	„
8)	Rastembork		Rastenburg	874	„	„
9)	Fryląd		Friedland	880	„	„
10)	Iława		Pr. Eylau	1,232	„	„
11)	—		Heiligenbeil	908	„	„
12)	Brunsberga		Braunsberg	946	„	„
13)	Licbark		Heilsberg	1,095	„	„
14)	Reszel		Rössel	852	„	„
15)	Olsztyn		Allenstein	1,356	„	„
16)	Szczytno		Ortelsburg	1,708	„	„
17)	Nidbork		Neidenburg	1,632	„	„
18)	Ostróda		Osterode	1,553	„	„
19)	—		Mohrungen	1,265	„	„
20)	—		Pr. Holland	860	„	„

[308] Obszar regencyjny Gąbiński ze stolicą w Gąbinie, obejmuje 15,873 kil. kwadratowe i stanowi wschodnią część prowincyi. Składa się on z powiatów następujących:

Nazwa polska		niemiecka	obszar
1)	Szyłokarczma	Heydekrug	802	kil.	kwadr.
2)	Nizina	Niederung	893	„	„
3)	Tylża	Tilsit	815	„	„
4)	Ragneta	Ragnit	1,217	„	„
5)	Piłkała	Pillkallen	1,060	„	„
6)	Stołupiany	Stallupönen	703	„	„

Królewiec. Port.

7)	Gąbin	Gumbinnen	729	„	„
8)	Wystruć	Insterburg	1,200	„	„
9)	Darkejmy	Darkehmen	759	„	„
10)	Węgoborek	Angerburg	925	„	„
11)	Gołdapia	Goldap	994	„	„
12)	Olecko	Oletzko	841	„	„
13)	Ełk	Lyck	1,126	„	„
14)	Lec	Lötzen	894	„	„
15)	Ządzborg	Sensburg	1,234	„	„
16)	Jańsbork	Johannisburg	1,678	„	„

[309] Powiaty są oznaczone nazwami miast, w których urzędują landraci i zbierają się sejmiki powiatowe. Wyjątek stanowią tylko powiaty: Niederung i Olecko. „Niederung“ oznacza nizinę. Jest to powiat, położony między dolnym biegiem Niemna i zatoką Kurońską. Siedziba władz znajduje się w mieście Heinrichswalde. Powiat Olecki otrzymał swą nazwę od miejscowości Olecko, która podupadła zupełnie i nie posiada już praw miejskich. Miastem powiatowem jest obecnie Margrabowa.

 Nas interesuje tylko południowa część obu obwodów regencyjnych, zamieszkana przez ludność polską. Część tę można

Wystruć. Widok ogólny

określić ogólnikowo przez pociągnięcie linii przez Gołdapię i Węgoborek ku granicy zachodnio-pruskiej. Poniżej tej linii mieszkają Polacy i stanowią w niektórych powiatach większość, w innych przynajmniej znaczną część ludności. Na północ od tej linii mieszkają Niemcy, a nad granicą wschodnią Litwini. Szczegółowe dane o rozmieszczeniu ludności polskiej podamy w odpowiednim rozdziale.
 Pod względem sądowym, prowincya wschodnio-pruska tworzy własny okrąg sądu nadziemiańskiego, z trybunałem w Królewcu. [310]Do okręgu tego należy 8 sądów ziemiańskich, a mianowicie: w Olsztynie, Bartenstein, Brunsberdze, Wystruciu, Królewcu, Ełku, Kłajpedzie i Tylży. Sądy okręgowe znajdują się w każdem mieście powiatowem. (Ogólną charakterystykę sądownictwa zamieściliśmy już w opisie W. Ks. Poznańskiego, str. 140—1).
 Pod względem wojskowym, Prusy Wschodnie należą do I-go korpusu armii, składającego się z 2 dywizyi (1 i 2) piechoty, 1 brygady konnicy i 1 brygady artyleryi polnej. Naczelne dowództwo znajduje się w Królewcu. Większość wojsk obozuje w powiatach granicznych, zwłaszcza południowo-zachodnich. Z fortów najsilniejsze są: Królewiec i położony w okolicy bardzo trudno dostępnej, Lec, na przesmyku między jeziorami Lewencińskiem a odnogą południową jeziora Mamry. Wogóle jeziora i moczary odgrywają w obronie tego kraju rolę bardzo poważną.
 Do parlamentu niemieckiego prowincya ta wysyła ogółem 17 posłów. Okręgi wyborcze są następujące: 1) Kłajpeda—Szyłokarczma; 2) Labiewo—Welawa; 3) Królewiec miasto; 4) Królewiec wieś—Rybaki; 5) Iława—Heiligenbeil; 6) Brunsberg—Licbark; 7) Pr. Holland—Mohrungen; 8) Ostróda—Nidbork; 9) Olsztyn—Reszel; 10) Rastenburg—Fryląd; 11) Tylża—Niziny; 12) Ragneta—Piłkała; 13) Gąbin—Wystruć; 14) Stołupiany—Gołdapia—Darkejmy; 15) Węgoborek—Lec; 16) Olecko—Ełk—Jańsbork; 17) Ządzbork—Szczytno. Z 17 tych okręgów, 16 reprezentują Niemcy, jeden (Kłajpeda—Szyłokarczma) wybiera posła litewskiego. Polacy, którzy, stosownie do swej liczby, powinniby posiadać conajmniej 3 posłów, nie wybierają dotąd ani jednego. O wyborze posłów polskich z tej prowincyi do sejmu pruskiego, wobec scharakteryzowanych wyżej stosunków narodowo-ekonomicznych, mowy być nie może, bo w tych wyborach system trzyklasowy zapewnia wszędzie olbrzymią przewagę zamożnym stanom niemieckim. Prusy Wschodnie posiadają w pruskiej izbie poselskiej 32, a w pruskiej izbie panów 25 przedstawicieli. Wobec małego znaczenia tych wyborów dla ludności polskiej, oszczędzimy sobie wyliczenia okręgów wyborczych.
 Prusy Zachodnie są podzielone również na dwa obwody regencyjne: Gdański i Kwidzyński. Obwód regencyjny Gdański, z siedzibą władz w Gdańsku, który jest równocześnie stolicą [311]prowincyonalną, obejmuje mniejszą północną część prowincyi, położoną po obu stronach Wisły. Obszar ten, wynoszący 7,953 kilometry kwadratowe, składa się z 12 powiatów, które wymieniamy poniżej, z oznaczeniem nazw polskich i niemieckich:

Gdańsk. „Dwór Artusa“ (Giełda).

Nazwa polska				niemiecka	obszar
1)	Elbląg	miasto		Elbing Stadt	13	kil.	kw.
2)	„	wieś		Elbing	608	„	„
3)	Malbork			Marienburg	811	„	„
4)	Gdańsk miasto			Danzig Stadt	20	„	„
5)	Pow.	gdański	nizinny	Danziger Niederung	478	„	„
6)	„	„	wyższy	Danziger Höhe	437	„	„
7)	Tczew			Dirschau	466	„	„
8)	Starogarda			Pr. Stargard	1,058	„	„
9)	Kościerzyna			Behrent	1,238	„	„
10)	Kartuzy			Karthaus	1,396	„	„
11)	Wejherowo			Neustadt W. Pr.	851	„	„
12)	Puck			Putzig	582	„	„

 Obwód regencyjny Kwidzyński, ze stolicą w Kwidzynie, obejmuje 17,570 kil. kwadratowych i składa się z powiatów następujących:

Nazwa polska				niemiecka	obszar
1)	Sztum			Stuhm	641	kil.	kw.
2)	Kwidzyn			Marienwerder	954	„	„
3)	Susz			Rosenberg	1,040	„	„
4)	Lubawa			Löbau	970	„	„
5)	Brodnica			Strasburg W. Pr.	1,060	„	„
6)	Wąbrzeżno			Briesen	705	„	„
7)	Toruń	miasto		Thorn Stadt	12	„	„
8)	„	wieś		Thorn	903	„	„
9)	Chełmno			Culm	725	„	„
10)	Grudziądz		miasto	Graudenz Stadt	19	„	„
11)	„		wieś	Graudenz	778	„	„
12)	Świecie			Schwetz	1,669	„	„
13)	Chojnice			Konitz	1,416	„	„
14)	Tuchola			Tuchel	857	„	„
15)	Człuchów			Schlochau	2,137	„	„
16)	Złotów			Flatow	1,527	„	„
17)	Wałcz			Deutsch Krone	2,158	„	„

 Pod względem sądowym Prusy Zachodnie stanowią odrębny okrąg sądu nadziemiańskiego, z trybunałem w Kwidzynie. Do okręgu tego należy 5 sądów ziemiańskich: w Gdańsku, Elblągu, Grudziądzu, Chojnicach i Toruniu. Sądy okręgowe znajdują się we wszystkich miastach powiatowych.
[313] Pod względem wojskowym prowincya ta należy do 17 korpusu armii, której główna komenda urzęduje w Gdańsku. Doliny Wisły strzeże kilka potężnych fortec: Toruń, Grudziądz, Gdańsk. Nadto port gdański jest ubezpieczony silnemi fortyfikacyami w Wisłoujściu (Weichselmünde). Zatoka Fryska, z portami w Elblągu i Gdańsku, jest obroniona fortecą w Piławie (Pillau), na cyplu południowym półwyspu Sambijskiego, który pod względem administracyjnym i wojskowym należy do Prus Wschodnich.

Copoty. Widok ogólny.

 Do parlamentu niemieckiego wysyłają Prusy Zachodnie 13 posłów, wybieranych w okręgach następujących: 1) Malbork-Elbląg, 2) Gdańsk miasto, 3) Gdańskie powiaty wiejskie, 4) Kartuzy-Wejherowo, 5) Kościerzyna-Starogarda, 6) Sztum-Kwidzyna, 7) Susz-Lubawa, 8) Grudziądz-Brodnica, 9) Chełmno-Toruń-Wąbrzeżno, 10) Chojnica-Tuchola, 11) Świecie, 12) Człuchów-Złotów, 13) Wałcz. Z trzynastu tych okręgów Polacy reprezentują stale tylko trzy, a mianowicie: wejherowsko-kartuski, kościerzyńsko-starogardzki i chojnicko-tucholski. W okręgach: sztumsko-kwidzyńskim, susko-lubawskim, grudziądzko-brodnickim, świeckim i [314]chełmińsko-toruńskim Polacy stanowią mniej więcej połowę ludności, ale skutkiem niedostatecznej organizacyi i urządzania wyborów w porze letnej, kiedy znaczna część ludu polskiego przebywa na zachodzie niemieckim, zwyciężają zazwyczaj Niemcy maleńką większością głosów. Reszta okręgów, a mianowicie: gdański miejski, gdański wiejski, malborsko-elbląski, człuchowsko-złotowski i wałecki, jest opanowana zupełnie przez Niemców. W pruskiej izbie poselskiej Prusy Zachodnie są reprezentowane przez 22, a w izbie panów przez 11 posłów. Skutkiem plutokratycznego system wyborów i tendencyjnego podziału okręgów wyborczych, Polacy posiadają z 22 tylko 3 mandaty: z okręgu wejherowsko-kartuskiego dwa, a z lubawskiego jeden.
 Oddzielone od dawnych Prus Królewskich powiaty bytomski^[1] i lęborski, należą obecnie do prowincyi Pomerańskiej, która dzieli się na 3 obwody regencyjne: Szczeciński, Stralsundzki i Koszaliński. Miastem stołecznem prowincyi tej jest Szczecin nad Odrą. Powiaty lęborski i bytomski^[2] tworzą część północno-wschodnią obwodu regencyjnego Koszalińskiego (po niem. Köslin). Każdy z nich jest połączony z powiatem czysto niemieckim: lęborski ze słupskim (Stolpe), a bytowski ze sławskim (Schlawe), w okręg wyborczy do parlamentu. W każdym z tych okręgów Polacy stanowią tylko drobny ułamek ogólnej liczby wyborów^[3]. Dodamy, że do prowincyi Pomerańskiej, obwodu regenc. Koszalińskiego, należy także b. starostwo Drahimskie, obecnie powiat (nazwa niemiecka Dramburg), oddane Brandenburczykom w zastaw w r. 1657, za sumę 120,000 talarów, a nie wykupione i zniemczone obecnie zupełnie. Przy ostatnim spisie powszechnym, w r. 1900, naliczono tam na ogólną liczbę 35,863 mieszkańców tylko 80 Polaków.

1.  Błąd w druku; powinno być – bytowski.
2.  Błąd w druku; powinno być – bytowski.
3.  Błąd w druku; powinno być – wyborców.