M. Arcta Słownik ilustrowany języka polskiego/D (całość)

<<< Dane tekstu >>>
Autor	Michał Arct
Tytuł	M. Arcta Słownik ilustrowany języka polskiego
Wydawca	Wydawnictwo M. Arcta
Data wyd.	1916
Druk	Drukarnia M. Arcta
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	Skany na Commons
Inne	D – wykaz haseł Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI
Indeks stron

›››

[179]

D

 D, czwarta litera w alfabecie, spółgłoska przednio-językowa, twarda, słaba; D skr. = dnia (d. 24 września); dalej: i t. d.; dalszy: D. c. n. (= dalszy ciąg nastąpi); dokończenie: D. n. (= dokończenie nastąpi); w dawnych protokółach = działo się: D. j. w. (= działo się, jak wyżej); D. w muz. = drugi ton gamy czyli skali, drugi stopień tonacji c; D dur a. major, D moll a. minor = nazwy gam: majorowej i minorowej. D, cyfra rzymska = 500.

 Dach, nm., zdr. Daszek, pokrycie budynku drewniane, blaszane (fig.) i t. d.; przen. dom, mieszkanie (mieszkać pod D-em = na poddaszu, na strychu; nie mieć D-u nad głową = nie mieć mieszkania; mieszkamy pod jednym D-em = w jednym domu); w górn. ściana górna albo stropowa w chodniku a. sztolni.

 Dacha, Docha, ros., wierzchnia suknia, ze skóry sporządzona, gatunek futra.

 Dacharstwo, Dacharz — p. Dekarstwo, Dekarz.

 Dacher, Techer, nm., paczka skór rękawiczniczych, złożona z dziesięciu sztuk.

 Dachowiec a. Połuba, roślina z rodziny sączyńcowatych.

 Dachówka, cienka, płaska lub wygięta cegła, używana na dach budynku (fig.); dach ceglany (zbior.: dom, kryty dachówką = dachówkami); gatunek gołębia.

 Dać, nied. Dawać, wręczyć, udzielić, podarować, ofiarować: D. na wódkę, D. łapówkę, D. komu córkę = wydać za mąż; D. rękopis do druku, buty do reperacji, bieliznę do prania; D. co do depozytu = oddać, złożyć; D. czego = udzielić, użyczyć, D. radę; D. pieniędzy, pożyczyć; D. komu, czemu radę = poradzić, sprostać, potrafić, zrobić; D-ję słowo!, przyrzec; D. pomoc = okazać; wydać, uczynić, przynieść; krowa daje mleko, drzewo daje owoc; D. dochód; zapłacić, zaofiarować, zaproponować (Dam za to dukata); D. na co = wyłożyć, wyekspensować, poświęcić, ofiarować, zaryzykować; dajmy na to = przypuśćmy, uwzględnijmy, weźmy w rachubę to; D. rękę = podać: przyrzec, zobowiązać ś.; lekarstwo choremu, na poty, na wymioty, na sen; D. potrawę na stół = podać; D. głos za kim; Dawaj! = dalej! dalejże! nuż!: dawaj pić wódkę! = wziąć ś. do picia wódki; wystąpić z czym, wydać, wyprawić co: D. obiad, koncert; D. lekcję = odbyć ją, udzielić jej; D. lekcje, uczyć; D. komu [180]nauczkę; oddać, nadstawić: D. głowę pod miecz; dałbym za to głowę, szyję; D. buzi; dała mu = oddała mu się; przedstawić, złożyć: D. dowód przyjaźni; D. przykład; D. wyraz = wypowiedzieć; D. wyraz przekonaniom, uznania = pochwalić; D. do poznania = napomknąć; D. do myślenia = zastanowić; D.miejsce, czas, termin = wyznaczyć, oznaczyć; zostawić: D. komu czas do namysłu; D. komu pokój (Daj sobie pokój = nie trudź się, nie kuś się); sprawić, dopuścić, zrządzić, zdarzyć: Daj, Boże! dałby to Bóg!; oddać, polecić, poruczyć, wydać w ręce czyje! poddać komu: Daj go Bogu, katu!; polecić, kazać: Dał go uczyć, D. konia podkuć; nie zabronić, pozwolić, dopuścić: daj mu się wygadać; da Bóg doczekać; dałbym sobie szyję uciąć; nie daj ś. ruszać! da się to widzieć; nie dano mu dożyć tej radosnej chwili; dało się słyszeć silne gwizdanie; D. się unieść gniewowi; D. znać = zawiadomić: D. sygnał; D. kontrparę = cofnąć lokomotywę; D. komu rózgą i w skórę, w twarz, po plecach; D. komu baty, obić; przen. D. komu po nosie (= zawstydzić go, wyłajać); D. za wygraną = ustąpić; D. susa = skoczyć; D. nogę, drapaka = uciec, szlema (w grze w wista), mata (w grze w szachy), łatę = wstawić; obicie, okno od drogi, kolor; D. odpór (= stawić); D. ognia = strzelać; D. czemu początek; D. wystawkę = rozpocząć grę przez postawienie bili na bilardzie a. przez pierwsze nieznaczne uderzenie, D. ś. ulec, ustąpić, nie obronić ś., poddać ś.; nie daj ś.! = nie ulegaj, nie poddawaj ś., stawaj mężnie, broń ś.! D. ś. we znaki = dokuczyć. D. ś. poznać = nastręczyć możność poznania ś.; D. ś. w moc komu = powierzyć ś., zaufać komu; D. ś. na co, śmiać ś., odważyć ś., piąć ś. do czego; podać ś., udać; wdać ś., zadać ś.

 Dafna, Dafne, gr., Wawrzynek, roślina z rodziny tymiałkowatych (fig.).

 Dafnetyna, gr., chem., substancja krystaliczna, powstająca przy rozkładzie dafniny.

 Dafnia, gr., rozwielitka, maleńki skorupiak słodkowodny, okryty dwuklapową skorupą (fig.).

 Dafnina, gr., chem., substancja, otrzymywana z kory roślin: wawrzynek górny i wawrzynek wilcze łyko.

 Daga, Dah, Deka, nm., sztylet, puginał.

 Dagierotyp, fr., obraz, utrwalony na płycie metalowej za pomocą działania światła, nazwany od wynalazcy Daguerre’a.

 Dagierotypja, fr., pierwotna metoda fotografji, wynaleziona przez Daguerre’a; pracownia, w której przygotowują dagierotypy.

 Daimio, jap., członek arystokracji, pan feudalny w Japonji.

 Dairo, jap., arcykapłan japoński.

 Dajmon — p. Demon.

 Dajn, Dajna, Dajnos, lit., litewska pieśń ludowa.

 Dakrjolit, gr., kamień, osadzający się w kanaliku łzawym z soli wapiennych, zawartych w łzach.

 Daktyl, gr., 1) stopa wierszowa z trzech zgłosek, z których pierwsza długa lub akcentowana (np. byliśmy); 2) owoc palmy daktylowej, p. Daktylowiec.

 Daktyliczny, gr., wiersz złożony z daktylów (stóp).

 Daktyljografika, gr., rytowanie drogich kamieni.

 Daktyljomancja, gr., wróżenie za pomocą palców.

 Daktyljon, gr., przyrząd, mający wzmacniać palce grających na fortepjanie.

 Daktyljoteka, gr., zbiór [181]artystycznie rzniętych, kamieni, kamei i t. p.

 Daktylografja, Daktylologja, gr., sposób rozmawiania z głuchoniememi za pomocą znaków, dawanych palcami.

 Daktyloskopja, gr., sposób rozpoznawania osoby za pomocą odcisku jej palców, używany w kryminalistyce.

 Daktylowiec, Daktyl, Palma daktylowa, gr., roślina z rodziny palm (fig.).

 Dal (-i) (używa ś. z przyimkiem w, z), oddalenie, odległość, dalekość, z dala, w dali; patrzyć w dal — p. Nadal.

 Dala, fr., płyta kamienna w posadzce.

 Dalece, przys., do jakiego stopnia, do tego stopnia, tak bardzo, jak bardzo.

 Dalej, przysł., st. w. od Daleko; następnie, z kolei; D. nie idzie, gm., już bardziej nie można, już więcej nie można; Dalej! wykrz., nuże! nuż! no! naprzód! ruszaj!

 Daleki, st. w. Dalszy, nieblizki, odległy, oddalony, położony opodal, w znacznej odległości, mający ś. nieprędko urzeczywistnić; D. od czego = nieskłonny do czego; dalekie pokrewieństwo, powinowactwo = pokrewieństwo a. powinowactwo nie w pierwszym ani drugim stopniu; stojący zdala, na uboczu od czego, nie mający zgoła nic wspólnego z czem.

 Daleko, przys., od Daleki (ten człowiek zajdzie D. = osiągnie znaczne stanowisko w swoim zawodzie); nierównie, znacznie, o wiele (D. lepszy); D. sięgający = rozległy, obszerny, śmiały.

 Dalekomierz, Djastimetr, Engimetr, Telemetr, przyrząd do oznaczania odległości punktów od danego stanowiska, bez pomocy pomiarów (fig.).

 Dalekonośny, niosący na dużą odległość (karabin, armata i t. p.); D. pomysł, plan = daleko idący, sięgający mnóstwa stosunków, przedmiotów, śmiały, mający przynieść długotrwałe skutki.

 Dalekowidz a. Długowzrocznik, człowiek, lepiej widzący przedmioty odległe, niż blizkie; teleskop.

 Dalekowzroczność, Długowzroczność, Dalekowidztwo, wada wzroku, wskutek której dalsze przedmioty lepiej się widzi, niż bliższe.

 Dalibóg! Dalipan! jeżeli Bóg da! jeżeli Pan (Bóg) da (pozwoli) = zaręczam! zapewniam! doprawdy! słowo daję!

 Dalina, nm., Inulina, Inulin, wodan węgla podobny do mączki, znajdujący się w pewnych roślinach, np. w gieorginji.

 Dalja, łc. — p. Gieorginja.

 Dalmatyka, łć., ubiór kościelny biały djakonów i subdjakonów; rodzaj stroju uroczystego, bogatego: szata koronacyjna (fig.).

 Daltonizm, ślepota barwna, niezdolność rozpoznawania wszystkich a. niektórych barw; achromatopsja.

 Dama, fr., kobieta z lepszego towarzystwa, pani; D. do towarzystwa; D. klasowa = dozorująca uczennice na lekcji; D. orderowa, honorowa, dworska; D. kameljowa, D. z półświatka = kokota elegantka; wielka D. = kobieta z arystokracji, ustosunkowana, bogata, dumna; jedna z kart do gry, wyżnik (fig.); jedna z figur szachowych, królowa, hetman; warcaba, bijąca inne warcaby, w nagrodę za przedostanie ś. na ostatni rząd pół.

 Damara, Damar, malajs., żywica [182]z pewnego rodzaju jodły, używana do wyrobu lakierów.

 Damascena, Damascenka, Damaszka, Adamaszka, odmiana śliwy zwyczajnej — p. Demeszka.

 Damascenka, Demeszka, szabla ze stali damasceńskiej (= z Damaszku); strzelba ze stali damasceńskiej, dziwerówka — p. Damascena; D. a. Dźwirówka, stal damasceńska a. dziwerowana, bułat.

 Damaskować, Damaszkować, Demeszkować stal = zdobić ją deseniem w postaci żyłek powikłanych a. blaszkami złotemi i srebrnemi, dziwerować, dźwierować, dżwierować, modrawić.

 Damenizacja, czytanie nut głosem, z wymawianiem zgłosek, solmizaeja, solfjowanie.

 Damnacja, łć., potępienie, skazanie.

 Damno, wł., prowizja, potrącana przy wekslach (oprócz zwykłego dyskonta), pobierana przez bank za inkasowanie weksli, ze względu na odległość miejsca płatności.

 Damski, przym. od Dama, niewieści, kobiecy; po D-sku = po kobiecemu, jak dama.

 Damulka, fr. zdr. od Dama: dama nizkiego wzrostu; pogardl., chodzi do różnych D-ulek = chodzi do różnych kobiet niepewnego stanowiska, mających niepewną reputację.

 Dan = dany, sporządzony (dokument, akt) = D. w Piotrkowie roku Pańskiego (a. roku od Narodzenia Chrystusa) 1741.

 Dana, zwykle w lm. Dane, fakty stwierdzone, pewne, służące za podstawę do rozumowania, za przesłanki we wnioskowaniu; w mat.: ilości wiadome, znane, w przeciwstawieniu do ilości niewiadomych, nieznanych, szukanych; D., rodzaj statku wodnego.

 Dandys, Dandy, ang., elegant, galant, modniś, światowiec.

 Danie, rz. od Dać, jedna z potraw, podawanych na stół (obiad z czterech dań); ilość lekarstwa dana na raz, dawka, doza.

 Daniel, zwierzę ssące racicowe, pełnorogie (f.).

 Danina, Dań, należność uiszczana zwierzchności w pieniądzach a. w naturze; podatek, haracz, trybut, opłata lennicza.

 Dank, nm., hołd, nagroda zwycięska, należna zwycięzcy; podziękowanie, dzięka; pierwszeństwo, prym, przodek: D. dawać komu przed sobą = przyznawać komu pierwszeństwo, wyższość.

 Dannik, wasal, hołdownik, lennik, opłacający daninę.

 Danser (forma ż. Danserka), fr., tancerz (tancerka).

 Dantejski, piekielny, straszny, okropny, groźny, ohydny: piekło D-skie, scena D-ska.

 Dany (-ego), im. od Dać, ten, taki, obecny, niniejszy; podobny, mogący ś. zdarzyć, możliwy, ewentualny: jak postąpić w D-ym wypadku?

 Dań — p. Danina.

 Daporta, Deporta, Oporta, nm., gatunek jabłek.

 Dar, podarek, podarunek, upominek, prezent, datek, ofiara (złożyć co komu w D-rze); łaska, dobrodziejstwo (D. Ducha Św.); uzdolnienie, zdolność, talent, spryt wrodzony (ma D. do rysunków. D. słowa); D-ry Boże = mienie, dostatek, plony, urodzaj, dobrobyt, zasobność; jadło i napój.

 Darcie, rz. od Drzeć, ból w kościach, kolki, gościec, reumatyzm; D. pierzy = odzieranie puchu z osi piór.

 Darda, Dard, fr., dawna broń sieczna w kształcie toporka albo też włóczni na drzewcu (fig.).

[183] Dardański, Dardanelski osieł = wielki, skończony, wierutny osieł; nieuk, głuptas.

 Daremnić, czynić daremnym, bezskutecznym, udaremniać.

 Daremny, bezpłatny, dany darmo; bez przyczyny, niezasłużony, nieuzasadniony (niedaremna kara); bezskuteczny, bezcelowy, bezowocny, próżny, czczy, niepotrzebny, bezużyteczny.

 Daremszczyzna, Darowszczyzna, a. Darmocha, rzecz, darmo komu ofiarowana; dziesięcina od produktów gospodarstwa domowego i polowego; robota bezpłatna, obowiązkowa, nie za pieniądze i nie z powinności, dzień daremny; dziesięcina od wytworów i plonów.

 Darmo, skr. z Daremno, bezpłatnie, bez zapłaty (śpiewać D. boli gardło); nadarmo, daremnie, napróżno, niepotrzebnie, bez celu, bez powodu, bez przyczyny; trudno, niemożliwie.

 Darmozjad, Darmojad, próżniak, pasorzyt, pasibrzuch, truteń, wałkoń.

 Darnina, Darń, płat ziemi, okryty zielenią, trzymający ś. spójnością ziemi; zielona łąka ogrodowa, murawa; otwór w warsztacie tokarskim do przytrzymywania przedmiotu obrabianego; D. a. Rozenbank, ławka sceniczna w dekoracji teatralnej, wyściełana, z wezgłowiem, pomalowanym na zielono.

 Darniować, Darnować, okładać darniną.

 Darniowiec, owad błonkoskrzydły, żądłowy, towarzyski, z rodziny mrówek.

 Darniówka, łopata do darniny; D. a. Nornica łąkowa, gatunek nornicy, zwierzęcia szczurowatego z rodziny nornic — p. Nornica.

 Darnisty, pełen darni.

 Darń — p. Darnina.

 Darobiorca, człowiek obdarzony, obdarowany, udarowany.

 Darodawca, Darczyńca, ten, co obdarowuje.

 Darować, dać na własność, podarować, wręczyć w darze; odpuścić, wybaczyć, przepuścić, przebaczyć.

 Darowizna, darowanie, podarowanie (akt darowizny); to, co się darowuje, dar, podarunek.

 Dartopłetwe, Dartopłetwe ryby, mające płetwy piersiowe darte.

 Darty, im. od Drzeć. D. orzeł = orzeł dwugłowy (w herbie); D-ego orła jeździć = jeździć w dwa a. trzy konie, zwracając łby skrajnych koni na zewnątrz; w D-ego orła spać = spać we dwuch na jednej pościeli, plecami do siebie.

 Darwinista, zwolennik doktryny Darwina.

 Darwinizm, doktryna Darwina: teorja powstawania gatunków i doboru płciowego, oparta na ścisłym uwzględnieniu rozwoju (ewolucji) istot organicznych.

 Darzyć, obdarzać, obdarowywać, udarowywać. D. ś., szczęścić ś., udawać ś., wieść ś., iść po myśli.

 Darzymlecznia, roślina z rodziny chlebowcowatych.

 Darzyna, roślina z rodziny palm.

 Daszek, zdr. od Dach: D. u czapki = skórzana osłona oczu od światła z góry (fig.); D. na oczy, na lampę = umbrelka; D. nad literą = znak djakrytyczny.

 Data, łć., oznaczenie dnia, w którym się coś działo lub działa (data dzisiejsza); czas, pora (od tej D-y historja zaczyna być pewniejszą); wina dawnej D-y; człowiek starej D-y = nie dzisiejszy, dawnego autoramentu, staroświecki); być pod dobrą D-tą = być podchmielonym; — p. Dana; powód, przyczyna, racja (A to z jakiej D-y?).

 Datarja, łć., wydział kancelarji papieskiej, rozdający beneficja.

 Datarjusz, łć., prezydent datarji.

[184] Datek, to, co się daje, dar drobny, płaca: D. ubogiemu (= ofiara, jałmużna), służącemu (napiwek).

 Datować co = opatrywać datą: D. list. D. ś. odkąd = istnieć, liczyć ś., ciągnąć ś. od pewnego czasu (smutek jej D-uje ś. od śmierci męża).

 Datownik, stempel do wyciskania daty.

 Datura, łć. — p. Bieluń, roślina, pospolity chwast trujący o dużych białych kwiatach (fig.).

 Davy’ego lampa, Lampa bezpieczeństwa, lampa, używana przez górników w kopalniach, w której płomień otoczony jest gęstą siatką drucianą, przez co nie może zapalić gazów zewnętrznych (fig.).

 Dawać — p. Dać.

 Dawalja, łć., Oślężyna, roślina z rodziny paprotników, z rzędu paproci.

 Dawca (forma żeń. Dawczyni), ten (ta), co daje, obdarowuje (dawca życia).

 Dawka, ilość lekarstwa, dawana na raz choremu, danie, doza; składka, podatek, danina.

 Dawno, długi czas temu; D. a. Zdawna, Oddawna, długo: dawnośmy się nie widzieli; Z dawien dawna, od niepamiętnych czasów.

 Dawność, rz. od Dawny, przeszłość, dawne czasy; przedawnienie, termin, po którym traci się do czegoś prawo.

 Dawny, który był długo przedtym, przeszły, ubiegły, odległy, stary, starożytny, były (D. urzędnik); pochodzący z odległych lat, staroświecki, starożytny, antyczny (D. przesąd, ubiór); długo trwający, stary (D-na znajomość; w myśliw.: D. zwierz = najpierw przez psy ścigany na polowaniu; Po dawnemu, jak dawniej.

 Dazymetr, Baroskop, przyrząd do mierzenia wilgotności powietrza (fig.).

 Dąb (-ębu), drzewo z rodziny miseczkowatych (fig.); stanąć dęba (o koniu) = a) wspiąć ś. na tylnych nogach, b) postawić ś. sztorcem, stawić ś. dębem, oprzeć ś.; dać dęba = uciec, drapnać; chłop jak D. = sążnisty i zdrowy; kora dębu; w gimn. = postawa człowieka, stojącego na ręku; włosy stają dęba.

 Dąbczak, Dębczak, młody dąb, kij dębowy.

 Dąbrowa, Dębina, gaj dębowy, pole, na którym niegdyś rosła dębina.

 Dąbrownik, miejscowość, w której są dąbrowy, gaj dębczaków karłowatych.

 Dąbrówka, Gądziel, roślina z rodziny wargowych (fig.).

 Dąć (dmie, dął); 1) dmuchać silnie, wiać; 2) D. ś., nadymać ś., puszyć ś., pysznić ś., zadzierać nosa, odrzynać ś.; 3) co = rozdymać, nadymać, wydymać (D. pęcherz); D. kogo = podburzać, podbechtywać; 4) lek.: szmer dmiący, dmuchający, mieszkowy = słyszany przy wadach serca; dęty ból = przy porodzie; cegła dęta = wewnątrz pusta; złoto dęte, perła dęta, piłka dęta (p. Dętka) = wewnątrz puste, wydymane.

 Dąga, Dęga, klepka bednarska; sztaba żelazna u drzwi; pręga z uderzenia.

 Dąs, dąsanie ś., grymas, kaprys, fochy.

 Dąsać ś., stroić fochy, grymasić.

 Dążność, dążenie, zadanie, usiłowanie, cel, tendencja.

[185] Dążyć, podążać, zdążać, śpieszyć, kwapić ś., zmierzać.

 Dbać, o kogo, o co = stać, troszczyć ś. o kogo, zważać.

 Dbały, który dba, pilny, staranny, starowny, gorliwy, pieczołowity, troskliwy (D. mąż, gospodarz).

 Debankować, fr., wygrywać pieniądze, będące naraz w banku; rozbić bank. D. ś., wydać wszystkie pieniądze, jakie ś. miało.

 Debarkacja, Debarkowanie, fr., wyładowywanie okrętu; wysadzanie podróżnych na ląd.

 Debarkader, fr., magazyn, do którego wyładowują towary, przywiezione koleją a. statkiem; peron kolei żelaznej dla osób przyjeżdżających.

 Debatować, fr., obradować, rozprawiać, dyskutować; rozmyślać, zastanawiać ś., łamać sobie głowę, deliberować.

 Debaty, fr., obrady, dysputy, rozprawy, dyskusja.

 Debent, Debitor, łć., dłużnik.

 Debet, Debit, łć., handl., winien, lewa strona w księgach rachunkowych, wykazująca wypłatę, dług.

 Debetować, Debitować, hand., łć., wpisać na debet, obciążyć rachunek należytością.

 Debit, fr., wolny obieg pism zagranicznych za pozwoleniem cenzury; łć., D. a. Debet, odbyt, zbyt; p. Debet.

 Debitant, fr., drobny kupiec, nie hurtownik.

 Debitor, łć., ten, co winien wykonać jakieś zobowiązanie, dłużnik — p. Debent.

 Debiut, fr., pierwszy występ na scenie; pierwszy występ aktora w innym teatrze, przed inną publicznością.

 Debiutant, fr., ten, co debiutuje.

 Debiutować, fr., występować po raz pierwszy na obcej scenie.

 Deblokować, fr., przybywać na odsiecz, uwalniać od Blokady.

 Debosz, fr., hulaka, rozpustnik; człowiek, wycieńczony przez rozpustę; hulanka, bankiet, uczta.

 Deboszować, fr., hulać, żyć rozpustnie, używać; kaptować, przekupywać, zyskiwać kogoś dla jakich celów.

 Debra, jar, parów, głębokie i strome wyżłobienie na pochyłości góry, przez które w czasie deszczu woda zbiega; D-y, lm., przen., rumowiska.

 Debuszować, fr., znienacka wystąpić z warownego a. osłoniętego miejsca (o wojsku).

 December, łć., miesiąc grudzień.

 Decemwir, łć., w staroż. Rzymie, jeden z dziesięciu, sprawujący najwyższą władzę; przełożony nad dziesięciu ludźmi, dziesiętnik.

 Decemwirat, rządy, sprawowane przez dziesięciu; stanowisko decemwira.

 Decennium, łć., dziesięciolecie.

 Decentralizacja, Decentralizowanie, łć., system państwowy, przy którym władze nie są skupione tylko w stolicy; samorząd prowincji i gmin.

 Decepcja, łć., oszustwo; rozczarowanie.

 Decernent, łć., sędzia, wydający wyrok.

 Decernować, łć., zawyrokować, przysądzić (nagrodę, karę); postanawiać, rozkazywać.

 Deces, łć., niedobór, ujawniający się przy obrachunku.

 Decher, nm., 10 sztuk skór.

 Dech (tchu), tchnienie, oddech, powietrze, wypuszczane z płuc przy oddychaniu (nie mogę złapać tchu, biegnę co tchu, wypić jednym tchem = duszkiem).

 Dechomierz, lek., narzędzie do mierzenia ilości i głębokości oddechu.

 Decjar, fr., miara powierzchni: dziesiąta część ara = 10 metr. □.

 Decydować, łć., wyrokować, [186]stanowić, postanawiać, rozsądzać. D. ś., być decydowanym (dziś twój los ś. D-uje); skłaniać ś., powziąć postanowienie, namyślać ś.

 Decyfrować, Deszyfrować, fr., odcyfrowywać, odczytywać pismo tajemnicze, cyfrowane.

 Decygram, fr., ¹/₁₀ grama.

 Decylitr, fr., ¹/₁₀ litra.

 Decyma, muz., łć., odległość dziesięciostopniowa między tonami; dziesiąty ton, licząc w górę.

 Decymalny, fr., dziesiętny, dziesiątkowy; waga D-na, na której ciężar ważony przedmiotu jest równy wadze gwichtów, dziesięć razy wziętej; system D. = system dziesiętny; ułamek D. = ułamek dziesiętny.

 Decymetr, fr., ¹/₁₀ metra.

 Decyster, fr., ¹/₁₀₀₀ metra kubicznego.

 Decyzja, łć., postanowienie, rezolucja, uchwała; stanowczość, determinacja, rozstrzygnięcie.

 Dedukcja, łć., fil., wywód, wywodzenie rozumowe szczegółu z ogółu; czynność logiczna wysnuwania sądów szczegółowych z sądów ogólnych; sądzenie o szczegółowych wypadkach na podstawie ogólnego twierdzenia a. założenia; metoda wnioskowania sylogistycznego; odejmowanie, potrącenie z sumy.

 Dedukować, łć., rozumować, wysnuwać wnioski według prawideł dedukcji.

 Dedykacja, łć., ofiarowanie komu swego utworu, wyrażone w napisie, umieszczonym na czele dzieła; poświęcenie kościoła.

 Defalkować, łć., potrącać, zniżać; eskontować, zrobić mniej intratnym.

 Defekacja, łć., wypróżnienie, stolec; w cukr., oczyszczenie soku buraczanego z ciał, nie będących cukrem.

 Defekt, łć., niedostatek, uszkodzenie, niezupełność, brak; wada organiczna, ułomność, kalectwo, feler, przywara; towar uszkodzony a. nie mający należytej wagi, liczby, brak; druk., brakujące a. zbywające czcionki jakiego gatunku pisma.

 Defektować, łć., uszkadzać towar i czynić go przez to defektem; czynić niekompletnym, niezupełnym; odrzucać towar defektowy, brakować. D. ś., druk.: pismo defektuje ś. = pojawia ś. w jego komplecie brak niektórych czcionek.

 Defektowy, łć., uszkodzony, niezupełny.

 Defendent, łć., broniący się, obwiniony.

 Defensor, łć., obrońca.

 Defensywa, łć., postawa odporna, gotowość odparcia napadu.

 Defenestrować, łć., wyrzucać przeciwników przez okno.

 Deferencja, łć., uległość, poważanie.

 Deferować, praw., łć., proponować, przepisywać, wyznaczać: D. komu przysięgę.

 Deficyt, łć., brak, niedobór w kasie, w magazynie; przewyżka rozchodów nad dochodami w bilansie.

 Defilada, Defilowanie, fr., rz., od Defilować.

 Defigurować, łć., psuć kształty, pozbawiać kształtności, szpecić.

 Defilować, przechodzić, przeciągać ceremonjalnie przed kim albo przed czym dla oddania mu honorów; przen., paradować, przejeżdżać a. przechodzić dla zwrócenia na siebie uwagi.

 Definicja, łć., — p. Określenie.

 Definitarz, łć., izba obrad w klasztorze.

 Definitor, łć., radca a. asesor zakonny przy prowincjale a. przeorze, zastępca dziekana.

 Definitorjum, łć., zgromadzenie delegatów klasztornych.

 Definitywny, łć., ostateczny.

 Definjować — p. Określać.

[187] Deflacja, łć., gieol., zwiewanie rozkruszonych cząstek powierzchni skał.

 Deflagracja, łć., oczyszczenie przez ogień.

 Deflegmator, łć., chem., przyrząd do skraplania pary przy dystylacji.

 Deflektor, łć., wentylator mechaniczny.

 Defloracja, fr., przerwanie błony dziewiczej, pozbawienie dziewictwa, rozprawiczenie; zgwałcenie kobiety.

 Defluitacja, łć., stopienie, rozpuszczenie czegoś; spławienie.

 Deformacja, łć., fiz., zmiana postaci ciała a. jego cząstek, przekształcenie, odkształcenie.

 Defraudacja, łć., fałszerstwo, oszukanie przez fałsz; podstępne nieopłacenie cła, akcyzy, konsumpcji a. opłacenie ich w mniejszej, niż należy, ilości; przemytnictwo, kontrabanda, szwarcowanie; kradzież, sprzeniewierzenie.

 Defraudant, ten, co się dopuszcza defraudacji, przemytnik.

 Defraudować, łć., dopuszczać ś. defraudacji.

 Degieneracja, łć., wyrodzenie ś., zwyrodnienie, odrodzenie ś. od przodków, zbękarcenie; lek., zmiana, zniszczenie, przeobrażenie histologicznego utkania budowy tkanki a. organu, przeistoczenie.

 Degienerować, łć., przeobrażać, przeistaczać. D. ś., wyradzać ś., odradzać ś. od Przodków; przeobrażać ś., przeistaczać ś.

 Degradacja, Degradowanie, rz. od: Degradować.

 Degradować, fr., usuwać z wyższego stopnia na niższy w urzędzie, obniżać w stopniu, w godności; D. ś., upadlać ś., nikczemnieć.

 Degrengolada, fr., upadek (moralny. majątkowy).

 Degresja, łć., system podatkowy, zgadzający stopę podatkową ze stopą dochodu.

 Degustować, łć., komu co = obrzydzać.

 Deifikacja, Deifikowanie, łć., rz. od Deifikować.

 Deifikować, łć., ubóstwiać.

 Deintegracja, łć., utrata drobnych cząstek z całości.

 Deista, łć., zwolennik deizmu.

 Deizm, łć., teorja jedynego Boga nieosobowego, poznawanego przez rozum; wolnomyślna filozofja religji filozofów XVIII stulecia.

 Dejekcja, łć., wydzieliny, odchody.

 Deka, nm., przykrycie, opona, pokrowiec, kilim, dera; blat, zamykający z wierzchu, ściana wierzchnia: D. u fortepjanu, skrzypiec; D. piersiowa (= deska, kość piersiowa, mostek); część wierze nia, obejmująca co, pudło: D. zamku; cukr., syrop czysty, używany do bielenia cukru, klersa; gorzel., kożuch na płynie; myśl., pokrycie dołu wilczego, potrząs; D. = sztylet — p. Daga.

 Dekabrysta, ros., spiskowiec rosyjski z d. 14 grudnia 1825 r., grudniowiec.

 Dekachord, gr., narzędzie muzyczne o dziesięciu strunach.

 Dekada, gr., przeciąg dziesięciu miesięcy, tygodni a. dni; tydzień dziesięciodniowy w republikańskim kalendarzu francuskim; fil., jedna z dziesięciu liczb zasadniczych w metafizyce pitagorejskiej.

 Dekadent, fr., zwolennik, doktryner dekadentyzmu, schyłkowiec.

 Dekadentyzm, fr., kierunek a. rodzaj twórczości artystycznej, wydatniający objawy upadku, zwyrodnienia fizycznego i duchowego; kierunek artystyczny, lubujący ś. w dziwactwach i potwornościach natur zwyrodniałych albo cywilizacji, chylącej się do upadku.

[188]

 Dekaedr, gr., bryła ograniczona dziesięciu ma ścianami, dziesięciościan (fig.).

 Dekagon, gr., dziesięciobok, dziesięciokąt (f.).

 Dekagram, fr., waga = 10 gramów.

 Dekalitr, fr., miara objętości = 10 litrom.

 Dekalkomanja, Kalkomanja, fr., odbijanie rysunku a. malowidła z papieru na inny przedmiot, rysunek a. malowidło do takiego przenoszenia.

 Dekalkować, łć., odbijać gotowy rysunek na kamieniu, miedzi, drzewie, papierze i t. p.

 Dekalog, gr., dziesięcioro przykazań Boskich.

 Dekameron, gr., zbiór dziesięciu utworów (muzycznych, literackich i t. p.).

 Dekametr, fr., miara długości = 10 metrom.

 Dekanat, łć., część djecezji podległa dziekanowi; godność dziekana, dziekaństwo.

 Dekantacja, fr., zlewanie klarownej cieczy z nad osadu.

 Dekapitacja, fr., ścięcie głowy.

 Dekarbonizacja, fr., pozbawienie kwasu węglowego, odwęglenie.

 Dekarcha, gr., jeden z dziesięciu urzędników, piastujących najwyższą władzę w staroż. Grecji.

 Dekarstwo, Dacharstwo, nm., rzemiosło pokrywania, pobijania dachów.

 Dekarz, Dacharz, nm., rzemieślnik trudniący ś. dekarstwem.

 Dekastyl, gr., fronton w stylu greckim o dziesięciu kolumnach (f.).

 Dekatyzować, fr., stępować, zwilżać materjał przed skrajaniem, aby ś. potem nie kurczył.

 Dekiel, nm., blacik, deka, pokrywka, nakrywka panewki u fuzji skałkowych, kapsel, krążek, zamykający sprężynę bębenka w zegarku; rama żelazna u ręcznej prasy drukarskiej, obciągnięta płótnem, na które nakłada ś. arkusz, przeznaczony do odbicia; wierzch, okładka.

 Deklamacja, łć., wygłaszanie litworu literackiego lub mówienie oratorskie według zasad retoryki, polegających na wyraźnem wymawianiu z dobitnem wyrażaniem uczuć i myśli; frazeologja, tumanienie zdaniami błyskotliwemi, pięknemi słówkami, nie wypływającemu z głębokiego przekonania i nie stwierdzonemi przez czyny własne, czcze rozprawianie, przechwałki

 Deklamator, ten, co deklamuje.

 Deklamować, łć., czytać a. mówić z zachowaniem prawideł deklamacji; tumanić olśniewającemi wyrażeniami, szafować pięknemi słówkami.

 Deklaracja, łć., zapewnienie, zeznanie, oznajmienie dotyczące spraw tego, co je podaje, i mające służyć innym za wiarogodną i miarodajną wskazówkę: złożyć D-ję w urzędzie o swych dochodach, w sądzie o przyjęciu spadku, w urzędzie celnym o ilości i jakości otrzymanych z za granicy towarów; złożył policji D-ję, że nieporządki usunie (= zobowiązanie); dłużnik złożył D-ję o swej niewypłacalności; ta panna jest już po D-ji = po słowie, przyrzekła swą rękę konkurentowi.

 Deklarować, łć., składać deklarację. D. ś., oświadczyć ś. z gotowością zrobienia czego, zobowiązać ś. zrobić co; oświadczyć chęć ożenienia się.

 Deklinacja, łć., gram., przypadkowanie, odmiana przez przypadki i liczby; astr. i fiz. — Zboczenie.

[189] Deklinator, łć., busola zboczeń, przyrząd do pomiarów, tyczących ś. magnetyzmu ziemskiego.

 Deklinograf, łć., busola zboczeń, notująca swe wskazania.

 Deklinować, łć., w gram.: odmieniać przez przypadki.

 Deko, Deka, nm., część instrumentu muz. (np. u fortepjanu), stanowiąca jego przykrycie; D. = mały blat.

 Dekokcja, łć., metoda odwarowa a. dekokcyjna; piw., doprowadzenie zacieru słodowego do stopnia cukrowania się.

 Dekokt, łć., odwar, wywar jako lekarstwo; wyciąg z ziół.

 Dekoloryzacja, łć., zanik barwy naturalnej jakiego przedmiotu, płowienie, pozbawianie barwy, odbarwianie.

 Dekolt, fr., wycięcie u sukni dekoltowanej (fig.).

 Dekoltować się, fr., strojąc ś., zostawić szyję i gors goły.

 Dekompletować co, fr., psuć komplet czego: D. rocznik pisma, gubiąc oddzielne numery jego (= defektować).

 Dekompozycja, łć., chemiczny rozkład na części; rozprzęganie ś. ładu w umyśle, w społeczeństwie.

 Dekoncertować, Dekonfiturować, fr., zawstydzać, zbijać z tropu, mieszać, żenować, konfundować, wprawiać w zakłopotanie. D. ś., tracić pewność siebie, plątać ś., mieszać ś., konfundować ś.

 Dekontenans, fr., chwilowa utrata pewności, zmieszanie ś.

 Dekoracja, łć., upiększenie, przyozdobienie artystyczne (ulicy, budowli, pokoju, stołu, posągu itp.); ornament; order, znak honorowy; D. teatralna = malowane widoki, malowidło, stanowiące tylną ścianę sceny; przen., zmiana D-ji = zmiana postaci rzeczy, inny humor, inna mina skutkiem zupełnej zmiany warunków.

 Dekorator, łć., malarz, robiący dekoracje sceniczne; tapicer, ubierający pokój.

 Dekoratornia, łć., pracownia przy teatrze, przygotowująca dekoracje.

 Dekorować, łć., ustawiać dekoracje na scenie; upiększać, przyozdabiać; D. kogo = dawać order komu.

 Dekort, łć., nieod., hand., ustępstwo w cenie w razie natychmiastowej zapłaty za towar; potrącenie z ceny towaru dostarczonego w gatunku gorszym niż zamówiony, lub z braku wagi.

 Dekret, łć., wyrok, uchwała, postanowienie, decyzja.

 Dekretacja, łć., notatka, zapisana przez zwierzchnika na korespondencji, otrzymanej przez biuro, wskazująca podwładnym sposób jej załatwienia; rezolucja, napisana od ręki na prośbie czyjej.

 Dekretalja, łć., zbiór ustaw kanonicznych.

 Dekretały, łć., wyroki papieskie.

 Dekretarz, łć., księga, gdzie się mieszczą wyroki w ostatecznej formie, z motywami i aneksami.

 Dekretować, łć., wyrokować, orzekać, wydawać dekret; skazywać.

 Dekstroza, łć., chem., cukier gronowy, jedna z dwu glukoz, na które rozpada się cukier trzcinowy przy inwersji.

 Dekstryn, Dekstryna, łć., chem., wodan węgla, tworzący się z mączki przy wyższej temperaturze, guma skrobiowa.

 Dekurażować, fr., onieśmielać, odbierać odwagę, zrażać.

 Dekurjon, łć., przełożony nad oddziałem, z dziesięciu ludzi złożonym, dziesiętnik.

 Delacja, łć., — p. Denuncjacja.

[190] Delata, łcłć. — p. Denuncjacja; wykaz podatków, nie wniesionych do kasy w terminie.

 Delator, łć., — p. Denuncjant.

 Delegacja, łć., deputacja, poselstwo; zlecenie specjalnych czynności, udzielone jednej lub kilku osobom czasowo, z obowiązkiem zdania z niej sprawy; grono osób, takiem zleceniem obarczonych: D. szarwarkowa, D. jarmarczna.

 Delegat, Delegowany, łć., osoba delegowana, członek delegacji, wysłannik.

 Delegować, łć., wysyłać kogo w delegacji, powierzyć komu spełnienie delegacji.

 Delektować ś., łć., rozkoszować ś., lubować ś., zachwycać ś., pieścić ś.

 Delfin, gr., zwierzę morskie ssące, uzębione, z rzędu wielorybowatych (fig.); tytuł następcy króla francuskiego do r. 1830; żart. syn pierworodny.

 Deliberować, łć., przemyśliwać, łamać sobie głowę, rozmyślać, debatować.

 Delicja, łć., specjał, przysmaczek nielada; rozkosz.

 Delikacik, Delikatniś, fr., człowiek zbyt delikatny, pieszczoch, papinkarz, niewieściuch.

 Delikatesy, blp., fr., przysmaki, łakocie, smakołyki, specjały.

 Delikatny, łć., cienki, subtelny, misterny (skórka delikatna); wrażliwy, czuły, skrupulatny, drażliwy, wybredny (smak D.); lekki, nieznaczny (dotknięcie D-ne, przymówka D-na); słaby, wątły, mdły (zdrowie D-ne, kompleksja D-na); uprzedzający, grzeczny, dyskretny, pełen atencji (człowiek D.); smakowity, subtelnego smaku, wytworny, wyszukany albo też łatwo strawny, wybredny, wyśmienity (potrawy D-e).

 Delikta, łć., przewinienia, zbrodnie, przestępstwa.

 Delimitacja, łć., rozgraniczenie, wytknięcie granicy.

 Delineacja, łć., kontury, zarys jakiego przedmiotu.

 Delinkwent, Delikwent, łć., przestępca, skazaniec.

 Delirjum, łć., obłęd, majaczenie, bredzenie, szał.

 Delja, tur., dawne ubranie polskie: rodzaj opończy lub płaszcza, podbitego futrem z szerokiemi rękawami (fig.).

 Delta, gr., wyspa między ramionami rzeki przy jej ujściu a brzegiem morskim, zwykle mająca postać trójkątną (fig.).

 Deltoid, gr., Trapezoid, min., rodzaj kryształu pojedynczego o czterech ścianach trójkątnych (f.).

 Demagog, gr., przywódca partji ludowej;, agitator podniecający lud do czynów gwałtownych.

 Demagogja, gr., zwyrodniała i forma demokracji, podbechtywanie pospólstwa do czynów gwałtownych; dążność do przewództwa nad ludem.

 Demarkacja, łć., rozgraniczenie, przeprowadzenie granicy.

 Demarkacyjna łć., linja = linja graniczna, ustanowiona dobrowolnie między państwami, której w czasie wojny żadna ze stron wojujących nie ma prawa przekroczyć: takaż linja w czasie zawieszenia broni.

 Demaskować, fr., zdzierać maskę komu; przen., wykazywać czyjąś obłudę, ujawniać czyjeś tajone zamiary. D. się, zdjąć sobie maskę; przen., przedstawić się [191]w prawdziwym świetle, wydać ś. ze swemi zamiarami.

 Dematerjalizacja, łć., w spiryt.: znikanie przedmiotów i postaci przedtym zmaterjalizowanych.

 Demencja, łć., szał, szaleństwo, obłęd; upośledzenie władz umysłowych skutkiem wieku a. choroby.

 Demens, Dement, łć., szaleniec.

 Demeryt, łć., ksiądz skazany za wykroczenie na osadzenie w specjalnym domu kary, zwanym Domem Demerytów.

 Demeszka — p. Damascenka.

 Demjurg, gr., 1) u Platona budowniczy świata, stwórca świata, Bóg; 2) u gnostyków jeden z duchów, stwórca materji, jako źródła złego.

 Demobilizacja, łć., rozbrojenie wojsk, postawienie armji na stopie pokojowej.

 Demografja, gr., nauka statystyczna o ludach.

 Demokracja, gr., gminowładztwo, ludowładztwo; stronnictwo, dążące do zrównania klas społecznych; żart., niższe warstwy społeczne; towarzystwo niewytworne, prostacze.

 Demokrata, gr., zwolennik demokracji, przeciwnik arystokracji.

 Demokratyzować, gr., wszczepiać zasady demokratyczne; d. ś., stawać ś. demokratycznym a. demokratą.

 Demolicja, blm., łć., zburzenie, rozwalenie.

 Demon, Dajmon, gr., szatan, czart, zły duch; człowiek pełen złości, uosobienie zła; istota nadzmysłowa, gienjusz.

 Demonetyzacja, fr., zniżenie kursu pieniędzy pewnego gatunku a. wycofanie ich z obiegu: zmniejszenie rzeczywistej wartości pieniędzy w stosunku do nominalnej.

 Demoniczny, gr., szatański, piekielny; okropny, przerażający; nadprzyrodzony, nadnaturalny, nadzmysłowy.

 Demonizm, gr., wiara w demonów, w djabłów; przewrotna, niszczycielska siła zła.

 Demonofobja, gr., obłęd strachu przed złym duchem.

 Demonolatrja gr., oddawanie czci demonom.

 Demonologja, gr., nauka o demonach.

 Demonomanja, gr., rodzaj obłąkania polegający na mniemaniu, że ś. jest opętanym przez djabła; bojaźń djabłów.

 Demonstracja, łć., ostentacyjne okazywanie jakiego zamiaru, faktu, uczuć i t. d. (w celach politycznych a. wojennych), manifestacja; unaocznianie, okazywanie przedmiotów opisywanych a. omawianych, towarzyszące wykładowi; dowód przez dedukcję (w logice).

 Demonstracyjny, łć., służący do doświadczeń; doświadczalny, eksperymentalny. poglądowy, unaoczniający; manifestacyjny, mający znamiona demonstracji.

 Demonstrant, łć., uczestnik demonstracji, manifestant.

 Demonstrator, łć., ten, co demonstruje, robi doświadczenia naukowe wobec słuchaczów.

 Demonstrować, łć., przekonywać naocznie dowodami, stwierdzać drogą doświadczenia na okazach.

 Demontować, fr., uczynić działo niezdolnym do użytku; rozebrać machinę na części.

 Demoralizacja, łć., blm., demoralizowanie; zepsucie obyczajów, upadek moralności.

 Demoralizować, łć., gorszyć, psuć, szerzyć zgorszenie, czynić niemoralnym; d. ś., stawać ś. niemoralnym; (o wojsku) tracić odwagę i karność.

[192] Demos, gr., lud, pospólstwo; w staroż. Attyce: zgromadzenia ludowe; prowincja w Grecji dzisiejszej.

 Demotyczne pismo, gr., pismo zrozumiałe dla ludu (w starożyt. Egipcie); — p. Hieratyczne pismo.

 Denacjonalizacja, fr., wynarodowienie.

 Denar, łć., dawny pieniądz pols. jako drobna moneta.

 Denarek, Dynarek, podstawka żelazna w kształcie trójnoga pod naczynia kuchenne, przysuwane do ognia (fig.).

 Denat, łć., człowiek, który zginął śmiercią gwałtowną.

 Denaturować, Denaturyzować, fr., dodawać do produktów przymieszki, które je czynią niezdatnemi do spożycia, lecz nie odejmują im wartości dla przemysłu (celem uwolnienia od podatku spożywczego).

 Dendrofag, gr., drzewojad; karmiący się łykiem i miąższem drzew, korzonkami (np. Jakuci).

 Dendrografja, gr., opisanie drzew.

 Dendrolit, gr., drzewo skamieniałe.

 Dendrologja, gr., nauka o drzewach.

 Dendryt, gr., delikatne drzewiaste skupienie kryształków niektórych minerałów, łudząco naśladujące odciski roślin (fig.).

 Denegować, łć., odmawiać.

 Denerwować, łć., rozdrażniać, rozstrajać nerwy; d. ś., rozdrażniać ś., wpadać w rozstrój nerwowy.

 Denko, zdr. od Dno.

 Denkówka, drzewo, używane na dna naczyń.

 Dennokwiatowe rośliny, u których wszystkie części kwiatu są przytwierdzone bezpośrednio do spłaszczonej osi kwiatu, zwanej dnem a. łożyskiem.

 Denobilitacja, łć., pozbawienie szlachectwa.

 Denominacja, łć., miano, nazwisko, przezwisko; nadanie nazw.

 Denotować, łć., oznaczać, ujawniać.

 Densymetr, łć., gęstościomierz, rodzaj areometru (fig.).

 Dentysta (forma ż. Dentystka), łć., lekarz chorób zębowych.

 Dentystyka, łć., nauka o chorobach zębów i ich leczeniu.

 Denudacja, łć., gieol., obnażenie warstw dolnych skutkiem spłókania górnych.

 Denuncjacja, Delacja, Delata, łć., oskarżenie potajemne; donosicielstwo.

 Denuncjant, Denuncjator, Delator, łć., oskarżyciel potajemny, donosiciel, szpieg.

 Denuncjować, łć., donosić, oskarżać potajemnie; być szpiegiem.

 Deokupacja, łć., zwrócenie majątku poprzedniemu właścicielowi.

 Deontologja, gr., nauka o obowiązku moralnym, etyka.

 Depansować, fr., wydatkować, wydawać pieniądze; trwonić pieniądze.

 Departament, fr., okrąg, obwód; wydział ministerjum, senatu, itd.

 Dependencja, łć., zależność, zawisłość; zajęcie dependenta, praktyka prawnicza u rejenta a. adwokata.

 Dependent, łć., praktykant u adwokata a. rejenta.

 Dependować, łć., być dependentem; zależyć.

 Depesza, fr., list pośpieszny, i przez umyślnego posłańca przesłany; wiadomość drogą telegraficzną przesłana, telegram.

 Depeszować, fr., wysyłać depeszę, telegrafować.

[193] Depo, fr., nieod., skład towarów; wojs. punkt zborny, gdzie wojsko ma odbywać dłuższe leże.

 Deponent a. Depozytor, łć., ten, co składa osobie innej a. instytucji coś do przechowania; w praw. świadek, zeznania czyniący.

 Deponować, łć., składać do przechowania w ręce innej osoby a. instytucji.

 Depopulacja, łć., wyludnienie, ubywanie ludności.

 Depopularyzować, łć., pozbawiać popularności, czynić niepopularnym; d. ś., stawać ś. niepopularnym, tracić wziętość.

 Deport, fr., wynagrodzenie za odroczenie terminu dostawy papierów wartościowych, gdy mają nizki kurs.

 Deporta, nm., — p. Daporta.

 Deportacja, łć., wywiezienie z kraju na miejsce wygnania, zesłanie.

 Deportować, łć., zsyłać, wywozić na miejsce wygnania; handl., odraczać termin dostawy za opłatą de portu.

 Deposedować, łć., wyzuć z własności, wywłaszczać.

 Depozycja, łć., zeznanie świadka; złożenie z urzędu duchownego.

 Depozyt, łć., rzecz, pieniądze, oddane do przechowania.

 Depozytarjusz, łć., ten, któremu dano co w depozyt.

 Depozytor — p. Deponent.

 Depozytorjum, łć., miejsce przechowania, skład.

 Deprawacja, łć., skażenie obyczajów, niemoralność, demoralizacja, zepsucie.

 Deprecjacja, łć., zniżka ceny, upadek ceny (zwłaszcza srebra, złota).

 Deprecjonować, Deprecjować, łć., obniżać cenę, obniżać kurs; przen. d. kogo = poniżać kogo w szacunku powszechnym.

 Deprekacja, łć., uroczyste przeprosiny, odwołanie wypowiedzianego o kimś słowa obraźliwego.

 Depresja, łć., upadek sił, osłabienie, zwątlenie; upadek na duchu, przygnębienie, zniechęcenie; w fiz. obniżenie ś. cieczy w rurze skutkiem włoskowatości; d. barometryczna = obszar, w którym ciśnienie barometryczne jest niższe, niżeli w sąsiednich dokoła obszarach; gieol. d. gruntu = położenie niższe od poziomu morza; w astr. d. horyzontu, kąt, utworzony przez i dwie linje, idące od oka obserwatora, z których jedna idzie do przedmiotu (np. do gwiazdy), a druga jest styczną do powierzchni ziemi.

 Deprymować, łć., przygniatać, przygnębiać, poniżać.

 Deptać, tłoczyć nogami, ubijać nogami, tratować; d. w tokarni: nogą obracać; d. komu po piętach: potrącać kogoś stopami, idąc za nim; przen. przynaglać; d. koło czego a. za czym: zabiegać, krzątać się, dopilnowywać i (sprawy); przen. d. = poniewierać, pogardzać, lekceważyć, poniżać.

 Deptak, mechanizm poruszany ciężarem ludzi a. zwierząt, drepczących po tarczy obrotowej, używany jako motor; pedał w maszynie tkackiej; ważniki miechów przy organach, służące do kalikowania; miejsce przechadzki (szczególnie w miejscow. leczniczych).

 Deputacja, łć., poselstwo, delegacja; grono osób, którym powierzono wykonanie jakiejś czynności, komisja.

 Deputat, Deputowany, łć., członek deputacji; poseł na sejm; sędzia trybunału głównego w dawnej Polsce; prawny dochód po, boczny oprócz pensji; dodatek! w naturze np. drzewo dawane! darmo osobom a. zgromadzeniom na mocy przywileju.

[194] Dera (zdr. Derka), tur., kilim, przykrycie na konia, koc.

 Deranżować, fr., przeszkadzać, żenować, krepować; d. ś., krępować ś., żenować ś., ceremonjować ś.

 Derdać, Dyrdać, w Derdy albo w Dyrdy biec = biec żwawo, prędko drobnym krokiem.

 Derelikcja, łć., porzucenie, opuszczenie, zaniedbanie.

 Dereniak, miód sycony na jagodach dereniowych.

 Dereniowate rośliny, rodzina roślin kwiatowych dwuliścieniowych.

 Dereniówka, nalewka dereniowa.

 Dereń, krzew z rodziny dereniowatych o kwiatach żółtych, owocach czerwonych, jadalnych (fig.).

 Deresz, węg., koń maści pstrej, siwowatej; wino słabe, lura, cienkusz; stołek, na którym kładą mającego otrzymać chłostę.

 Dereszowaty, węg., siwawy, szpakowaty.

 Derkacz — p. Chróściel.

 Derkać, wydawać głos taki, jak derkacz.

 Dermatoid, gr., materjał sztucznie wyrabiany, zastępujący skórę.

 Dermatologja, gr., nauka o chorobach skórnych.

 Dermatyna, gr., materiał sztucznie otrzymany, zastępujący gutaperkę i kauczuk.

 Dermoplastyka, gr., sztuka wypychania zwierząt.

 Derogacja, łć., częściowe uchylenie wyroku poprzednio wydanego; ujma, ubliżenie: nadwerężenie, naruszenie.

 Derus, zdzierus, zdzierca, wyzyskiwacz.

 Deruta, fr., ucieczka, rozsypka, zamieszanie.

 Derutować, fr., zbijać z drogi, z tropu, mieszać, odbierać rezon; naprowadzać na błędne wnioskowanie.

 Derwisz, pers., zakonnik asceta mahometański.

 Derywacja, łć., lek., odciągnięcie; gram., wyprowadzenie pochodzenia wyrazów jednego od drugiego.

 Des, nieod., muz., nuta d z bemolem, czyli zniżona o pół tonu.

 Desant, fr., wylądowanie zbrojne.

 Descendencja, łć., pochodzenie, rodowód, gienealogja.

 Deseń, fr., rysunek na materji, drzewie i t. d. dla upiększenia, wzór.

 Deser, fr., wety, przysmak po jedzeniu.

 Deses, nieod., w muz., nuta d z dwoma bemolami czyli niższa o cały ton.

 Deska, tarcica, płyta odpiłowana z drzewa; gładka d. do prasowania; d. u sochy = odkładnia, odkładnica; d. rysunkowa = rajzbret; d-ki sceniczne a. teatralne = scena, teatr; d. piersiowa = deka piersiowa, pierś, mostek; d. grobowa a. cztery d-ki = trumna, grób, śmierć; przeczytać książkę od d-ki do d-ki = od początku do końca, od a do z: d. ratunku, ocalenia = ostateczny sposób, środek ocalenia; okolica d-mi zabita = kąt zapadły, odległy, okolica, mająca trudną komunikację ze światem.

 Deskrypcja, łć., opis; odmalowanie farbami.

 Despekt, łć., ubliżenie, obraza, obelga, zniewaga, ujma czci, dyshonor.

 Desperacja, łć., rozpacz, zupełne zwątpienie, utrata nadziei.

 Desperacki, łć., przym. od Desperat, zrozpaczony, rozpaczliwy, beznadziejny.

 Desperat, łć., rozpaczający albo zrozpaczony.

[195] Desperować, łć., rozpaczać, oddawać się zwątpieniu, tracić nadziejo.

 Despot, Despota, gr., człowiek narzucający innym swoją wolę. ciemięzca, tyran; dawny tytuł panujących u Serbów i Rumunów.

 Despotyczny, gr., samowładny, absolutny, arbitralny, naginający wszystko do swojej woli.

 Despotyzm, gr., rządy despotyczne, samowładztwo, autokracja, władza nieograniczona; absolutyzm, arbitralność, tyranja, ucisk.

 Destrukcja, łć., rozkład, rozprzężenie, zniszczenie, burzenie.

 Destrukt, łć., przedmiot zniszczony, niezdatny do użytku; człowiek zużyty.

 Destyl... — p. Dystyl...

 Destynacja, łć., przeznaczenie, los.

 Destytucja, łć., uwolnienie od obowiązków, złożenie z urzędu.

 Deszarżować, fr., woj., wystrzelić na wiatr dla pozbycia ś. naboju w lufie; strzelać gromadnie.

 Deszcz (deszczu a. dżdżu), opad wodny, krople, spadające z ch mury. Przysłowia: czeka jak kania dżdżu, a. pragnie, jak kania dżdżu = oczekuje z upragnieniem; spaść z d-em = przyjść niespodziewanie; z d-u pod rynnę wpaść = wpaść z mniejszych trosk w większe; po d-u pogoda, po pogodzie d. = zły i dobry humor, a. zła i dobra dola naprzemian po sobie następują.

 Deszczomierz, Hyetometr, Pluwjometr, Ombrometr, Udometr, przyrząd do zbierania i oznaczania ilości spadłego deszczu i śniegu (f.).

 Deszczówka, woda deszczowa; cienkie wino, cienkusz, lura.

 Deszyfrować, fr., — p. Decyfrować.

 Deszynk, nm., obowiązkowe wsparcie czeladnika zostającego bez roboty.

 Detaksator, łć., oceniający, taksator.

 Detaksować, łć., taksować, oceniać, szacować.

 Detal, fr., szczegół, cząstka, drobiazg, fraszka (w porównaniu do całości); towar, pojedynczo (nie hurtem) w handlu sprzedawany.

 Detaliczny, fr., szczegółowy, drobiazgowy, cząstkowy; sprzedaż d-na = częściowa (nie hurtowa).

 Detalista, fr., kupiec, prowadzący handel detaliczny.

 Detalizować, fr., szczegółowo opisywać, wyszczególniać.

 Detaszować, fr., odkomenderować (oddział wojska).

 Detektyw, ang., zajmujący ś. śledzeniem przestępców, wykrywaniem zbrodni, wywiadowca.

 Detencja, łć., blm., przytrzymanie, zatrzymanie, aresztowanie, ujęcie, uwięzienie.

 Detencyjny areszt, łć., więzienie śledcze, aresztowanie na czas śledztwa, do wydania wyroku.

 Determinacja, łć., stanowczość, mocne postanowienie, zdecydowanie ś.; określenie, zdefinjowanie; oznaczenie przyczyn zjawiska i warunków, w jakich powstaje.

 Determinista, łć., zwolennik determinizmu.

 Determinizm, łć., pogląd, według którego każde zjawisko, każdy czyn ma swoje naturalne przyczyny, niezależne od woli, a wolnej woli niema.

 Determinować, łć., co = określać, oznaczać, definjować; d. kogo — skłaniać; d. się = decydować ś., skłaniać ś., postanawiać.

 Detonacja, fr., huk z powodu wybuchu, wystrzału; śpiew fałszywy, spadnięcie z tonu.

 Detonator, łć., nabój dla wywołania wybuchu.

[196] Detonować, łć., wydać huk skutkiem wybuchu; śpiewać fałszywie, spadać z tonu; zawstydzać, konfundować, onieśmielać, mieszać, zbijać z tropu, dekoncertować; d. ś., mieszać ś., plątać ś., tracić kontenans.

 Detronizacja, łć., strącenie z tronu; pozbawienie władzy monarszej, panowania.

 Deuteragonista, gr., aktor, grający role drugorzędne w teatrze starogreckim.

 Deuteroplazma, gr., zaródź wtórna.

 Dewaluacja, Dewalwacja, łć., prawne zredukowanie nominalnej wartości pieniędzy do wysokości kursu rzeczywistego.

 Dewastacja, łć., zniszczenie, zrujnowanie, np. majątku; dewastować, niszczyć, pustoszyć.

 Dewena, łć., brak powodzenia, przygnębienie.

 Dewinacja, łć., wróżenie.

 Dewinkować, łć., zjednywać sobie, ujmować.

 Dewiza, fr., godło, hasło, emblemat; zdanie umieszczone na herbie, medalu, orderze, marce fabrycznej, monecie; maksyma, prawidło, przyjęte za zasadę postępowania; motto, godło, epigraf, zdanie, wyjęte z jakiego autora i położone na czele utworu a. rozdziału w książce; w handl. weksel na rynki zagraniczne.

 Dewizka, fr., łańcuszek od zegarka.

 Dewjacja, łć., zboczenie z drogi, błądzenie: pozorne zbaczanie gwiazd.

 Dewocja, łć., gorliwe pełnienie praktyk religijnych, nabożność; osiąść na d. = osiąść w klasztorze, aby czas na modlitwie pędzić.

 Dewocjonalja, łć., przedmioty do użytku religijnego znajdujące się w handlu (medaliki, różańce, figury, obrazy i t. d.).

 Dewolucja, łć., przeniesienie prawa z jednej osoby na drugą.

 Dewon, Dewońska formacja, gieol., grupa skał osadowych paleozoicznych, młodszych od syluru.

 Dewot (forma ż. Dewotka), łć., oddający ś. dewocji; bigot, nabożniś, świętoszek, przesadnie nabożny.

 Dezabil, Dezabilka, fr., ubiór damski domowy ranny a. nocny, negliż.

 Dezaprobacja, fr., potępienie.

 Dezaprobować, łć., nie aprobować, ganić, potępiać.

 Dezarmacja, łć., rozbrojenie.

 Dezarmować, łć., rozbrajać.

 Dezasymilacja, łć., przebieg powstawania różnic.

 Dezawantaż, fr., strata, szkoda, niekorzyść, ubytek, ujma.

 Dezelować — p. Dezolować.

 Dezercja, łć., ucieczka, zbiegostwo (zwłaszcza z wojska); przen. ’ usunięcie ś. ze stronnictwa, od przyjętych obowiązków.

 Dezerter, fr., zbieg, uciekinier z wojska; przen. odstępca; żart. d. z domu obłąkanych = niespełna i rozumu, bzikowaty, fantastyk, narwaniec: d. z Powązek = wymizerowany, blady jak trup.

 Dezerterować a. Dezertować, łć., dopuszczać ś. zbiegostwa, uciekać ze stanowiska, od obowiązków.

 Dezodoryzować, łć., odwaniać, i pozbawiać przykrego zapachu.

 Dezolacja, łć., ruina, spustoszenie; smutek, rozpacz, desperacja; dezolować, psuć, niszczyć, rujnować.

 Dezorganizacja, fr., nieład, rozprzężenie, rozstrój, rozkład.

 Dezorjentować, fr., sprowadzać z drogi właściwej, uniemożliwiać orjentowanie się.

 Dezyderat, łć., żądanie, życzenie.

 Dezygnacja, łć., wskazanie, wyznaczenie, wymienienie; spis [197]towarów ubezpieczanych w towarzystwie asekuracyjnym.

 Dezygnować, łć., naznaczać, mianować.

 Dezynfekcja, fr., odkażanie, oczyszczanie z zarazków.

 Dezynfekować, Dezynfekcjonować, fr., odkażać, odwietrzać, poddawać działaniu środków, niszczących zarazki.

 Dezyntegracja, łć., rozpadanie się na cząstki, rozluźnianie się.

 Dezyntegrator, łć., rozbijacz, rozdrabniasz, przyrząd do rozkruszania gliny, rudy, kamieni, kości i t. p. (fig.).

 Dezynwoltura. fr., zbyt swobodne zachowywanie ś., nadmierna pewność siebie, fr

 Deżur — p. Dyżur.

 Dębak, wino cierpkie, zbyt wytrawne; dębczak, młody dąb.

 Dębczak, Dąbczak, młody dąb; kij dębowy.

 Dębianka, narośl na liściu dębowym, wskutek ukłócia galasówki, zawierająca garbnik; galas, jabłko galasowe, orzeszek galasowy (fig.).

 Dębić, wyprawiać skory za pomocą kory dębowej, garbować; zdejmować korę z dębu; usiłować coś wydobyć z kogo; uczyć się mozolnie, kuć, ślęczeć nad książką.

 Dębieć, twardnieć (o kartoflach stygnących po ugotowaniu); pokrywać ś. plamami (o ścianach świeżo pobielonych i zbyt wolno schnących); słupiec, kołowacieć, głupieć, drętwieć (ze zdziwienia, ze strachu).

 Dębik, Sylinica, Sylnica, roślina z rodziny różowatych.

 Dębina, drzewo dębowe, dąb; las dębowy, dąbrowa.

 Dębkiem stanąć = stanąć dęba, wspiąć ś. na tylnych łapach.

 Dębniak, karłowaty dąb, na krańcu dąbrowy rosnący; huba dębowa; gatunek miodu do picia.

 Dębnieć, twardnieć; tracić właściwy smak.

 Dębnik, kora dębowa, używana do garbowania skór.

 Dębowy, przym. od Dąb; kolor d., jasno-brunatny: aleja d-a = aleja dębami wysadzana; d-e krople, napar kury dębowej.

 Dęga, Daga, lek., pręga od uderzenia krwią podbiegła, pęga.

 Dęsta, roślina z rodziny łonozlitowatych.

 Dętka, to, co jest dęte, za pomocą dęcia zrobione; perełka dęta, paciorek dęty, piłka gutaperczana dęta; bąbel na wodzie; suflet, rodzaj leguminy z owoców; owad z rodziny błonkoskrzydłych (fig ).

 Dęty — p. Dąć; wewnątrz wydrążony: narzędzia muzyczne d-e = na których grają, dmąc; bóle d-e = bóle porodowe.

 Di — p. też Dj.

 Diba, tur., złotogłów turecki.

 Dichroizm, gr., dwubarwność (własność niektórych minerałów ukazywania ś. raz w jednej drugi raz w innej barwie.

 Dichromatyczny, gr., dwubarwny.

 Dicksonja, ozdobna roślina australijska z rodziny paprociowatych (fig.).

 Digesta, Dygesty, łć., zbiór praw rzymskich, ułożony z rozkazu ces. Justynjana, pandekty.

 Diheksaedr, gr., piramida sześciokątną.

 Dimorficzny, gr., dwukształtny (przedstawiający się w dwóch kształtach).

 Dimorfizm, gr., dwupostaciowość, dwukształtność ciał.

[198] Dinar, moneta serbska = 1 frankowi.

 Dingo, zdziczały pies australijski (f.).

 Dinosaur, gr., rodzaj jaszczura kopalnego.

 Dinoterjum, gr., dawne zwierze ssące, spokrewnione z mastodontem (fig.).

 Dis, nieod., muz., nuta d z krzyżykiem czyli podwyższona o pół tonu.

 Disis, nieod., muz., nuta d z 2 krzyżykami (podwyższona o cały ton).

 Diteizm, gr., wiara w dwu bogów, dwubóstwo.

 Diubek, fr., gatunek tytuniu.

 Diuk, Duk, fr., książę.

 Diuszesa, fr., gatunek gruszki.

 Diw, tur., zły duch, demon.

 Diwa, wł., dosł. boska; śpiewaczka, aktorka ulubiona przez publiczność.

 Djabas, gr., min., skała krystaliczna wybuchowa, złożona z labradoru, augitu i chlorytu.

 Djabelec, poczwara, cudak, złośliwy dziwak.

 Djabelny, przeklęty, piekielny, kaduczny, dokuczliwy, przykry, haniebny; nadzwyczajny.

 Djabelski, przym. od Djabeł, przen.: piekielny, niecny, ohydny, szkaradny; zbyt wielki, silny, haniebny, nadzwyczajny; przeklęty, dokuczliwy, niezwykle dotkliwy, szkaradny, fatalny.

 Djabeł, gr., zły duch, czart, bies, szatan, kaduk.

 Djabełek, gr., zdr. od Djabeł; dziecko, zabawnie wyglądające, figlarz; osoba złośliwa, psotna: faraon, rodzaj gry hazardownej; fiz.: d. a. djabeł Kartezjusza = figurka szklana, lżejsza od wody, pływająca w naczyniu szklanym, zanurzająca ś. gdy nacisnąć pęcherz, zakrywający naczynie.

 Djabetyk, gr., człowiek chory na cukromocz.

 Djablę, Djablik, gr., małe złośliwe stworzenie.

 Djabli, Djabelski, gr., lichy, ladajaki, kiepski: mina d-a = śmiała, tęga, junacka, zawadjacka mina; d-e łajno = asafetyda; d-e pazury = belemnity (ob.).

 Djablica, gr., kobieta zła jak djabeł, złośnica, sekutnica, jędza, wiedźma.

 Djabłować, gr., kląć djabłami, sadzić djabłami, wymyślać od diabłów.

 Djabolo, fr., zabawka, składająca ś. ze szpulki, podrzucanej na sznurku, uwiązanym na dwuch pałeczkach (fig.).

 Djachyl, Djachilum, Djachylon, gr., rodzaj plastra rozmiękczająego.

 Djadem, gr., ozdobna przepaska na głowę, noszona ponad czołem, oznaka książęca (fig.).

 Djafanometr, gr., przyrząd do oznaczania przezroczystości powietrza (fig.).

 Djafanorama, gr., rodzaj djoramy.

 Djafragma, gr., przepona, błona, oddzielająca jamę piersiową od brzusznej (fig.); przegródka w lunetach, niedopuszczająca promieni pobocznych; w telefonie: blaszka, drgająca pod wpływem fal głosowych; D. a. Blenda, blaszka z otworem okrągłym w środku, wstawiana między soczewki objektywu, dla powiększenia ostrości obrazu (fig.).

[199] Djagnosta, Djagnostyk, gr., lekarz biegły w rozpoznawaniu chorób.

 Djagnostyka, gr., nauka rozpoznawania chorób.

 Djagnoza, gr., rozpoznanie choroby z jej symptomów.

 Djagonalny, skośny; d-a linja, przekątna, łącząca w wieloboku dwa przeciwległe kąty (fig.); d., materia, tkanina, mająca deseń w linje a. kraty skośne.

 Djagraf, gr., przyrząd do mechanicznego rysowania konturu przedmiotów z natury (fig.)

 Djagram a. Djagrama, gr., wszelkie wykreślenie linijne ułatwiające rozwiązanie jakiego zagadnienia, uwidoczniające za pomocą linji albo płaszczyzn następstwo danych, faktów, cyfr (fig.); schemat do zapełnienia znakami umownemi.

 Djak, gr., śpiewak cerkiewny, kleryk w kościele obrządku greckiego; pisarz, sekretarz.

 Djakaustyczna linja, gr., linja kaustyczna, linja powstała z podłużnego przecięcia powierzchni snopa światła po jego przejściu przez soczewkę.

 Djakon, gr., duchowny, stopniem niższy od kapłana; kardynał d. = tytuł niektórych kardynałów.

 Djakonat, Djakonja, gr., stopień djakona; święcenia djakońskie; instytucja dobroczynna u ewangielików.

 Djakonisa, gr., tytuł niektórych zakonnie katolickich; D. a. Djakoniska, dozorczyni chorych w szpitalach ewangielickich.

 Djakrytyczny znak, gr., znak stawiany nad literą i nadający jej odmienne brzmienie (np. ć, ń, ó, ź).

 Djalag, gr., minerał barwy szarawo-zielonej lub brunatno-zielonej z rzędu krzemianów, składem zbliżony do piroksenu.

 Djalekt, gr., narzecze, gwara, język właściwy jakiej miejscowości, stanowiący odmianę języka powszechnie przyjętego w kraju.

 Djalektologja, gr., nauka o djalektach, badanie gwar ludowych.

 Djalektyk, gr., rozumujący podług prawideł djalektyki; biegły w prowadzeniu dysputy.

 Djalektyka, gr., umiejętność rozumowania; sztuka rozprawiania, biegłość w prowadzeniu dysputy, szermierka słowna.

 Djalela, gr., błędne koło w dowodzeniu.

 Dializa, gr., sposób oddzielania ciał krystalicznych od koloidów, opierający ś. na tej własności, że pierwsze przenikają z łatwością przez dziurkowatą przegrodę, a drugie z wielką trudnością.

 Djalizator, gr., przyrząd do robienia djalizy.

 Djalog, gr., rozmowa dwuch a. kilku osób w utworze literackim; d. teatralny: rozmowa na scenie; widowisko sceniczne w wiekach średnich; kompozycja muzyczna na kilka głosów naprzemian odpowiadających sobie.

 Djalogować, gr., pisać w formie rozmowy; rozmawiać, prowadzić djalog.

 Djamagnetyzm, gr., własność niektórych ciał, iż nie są przyciągane przez magnes i ustawiają ś. prostopadle do linji, łączącej bieguny dwu magnesów, jeżeli ciała swobodnie zawiesić pomiędzy jednym a drugim biegunem.

 Djament, Djamant, gr., minerał, węgiel krystaliczny, używany [200]jako drogi kamień do ozdób, a z powodu swej twardości, do szlifowania drogich kamieni, do rznięcia szkła, a także używany w stalorytnictwie i litografji; w druk.: pismo czteropunktowe, półpetit.

 Djamentowa farba, gr., mieszanina grafitu i werniksu, używana do powlekania wyrobów żelaznych; d-y pył, kryształki lodowe unoszące ś. w powietrzu, zwłaszcza w okolicach podbiegunowych.

 Djametr, gr., — p. Średnica.

 Djametralny, gr., średnicowy; przeciwległy, odległy na długość średnicy; przen., wprost przeciwny, przeciwległy.

 Djapazon, gr., skala głosu a. tonów instrumentu muzycznego; widełki strojowe, kamerton (fig.); przen., skala czyjegoś umysłu, usposobień.

 Djapozytyw, gr., odbicie na szkle z negatywu.

 Djarja, gr., biegunka.

 Djarjusz, łć., opis codziennych zdarzeń, dziennik, pamiętnik.

 Djas, Djasowa formacja, gr., warstwa pośrednia między formacją węglową a trjasową.

 Djasek, djabeł; co u d-ka!

 Djaspor, gr., min., wodan glinu z przymieszką czasem tlennika żelaza.

 Djastaz, Djastaza, gr., substancja azotowa, fermentująca, powstająca przy kiełkowaniu niektórych zbóż, kartofli.

 Djatermiczny, gr., przecieplający, będący dobrym przewodnikiem ciepła.

 Djatoniczność a. Djatonika, gr., porządek, w jakim idzie po sobie 7 tonów, składających oktawę.

 Djatoniczny, gr., wedle prawideł djatoniczności ułożony; gama d-a = gama niechromatyczna, albo gama ułożona z 5-iu całych tonów i 2-ch półtonów.

 Djatryba, gr., rozprawa szkolna uczona; krytyka namiętna, złośliwa, paszkwil.

 Djecezalny, Djecezjalny, gr., dotyczący djecezji.

 Djecezja, gr., biskupstwo, okrąg kościelny pod zarządem biskupa.

 Djelektryczny, gr., źle przewodzący elektryczność.

 Djeta, łć., zachowanie ostrożności pod względem pokarmu i napoju, przepisane przez lekarza; wogóle sposób życia podczas choroby; dodatkowa płaca codzienna urzędnikowi za pełnienie czasowo jakiego obowiązku.

 Djetarjusz, Djurnalista, Djurnista, łć., nieetatowy najemnik biurowy, płatny na dni.

 Djetetyka, gr., część hygjeny, obejmująca przepisy sposobu życia prawidłowego, normalnego.

 Djoptra, gr., kierownica miernicza, linjał mosiężny z celownikami na końcach, służący do oznaczania na stoliku mierniczym (grafometrze, p.) kierunku linji między obranym stanowiskiem a rozwartymi punktami na gruncie; celownik djoptry jest blaszką mosiężną, umieszczoną pionowo, z ważkim otworem, przez który przechodzi włos a. nitka; celownica, przeziernik (p. Celownica).

 Djoptryka, gr., nauka o załamywaniu ś. promieni świetlnych.

 Djorama, gr., skrzynia tak urządzona, że obraz przezroczysty w niej umieszczony może być oświetlony bądź od tyłu, bądź od przodu z góry i przedstawiać ten sam widok w różnych porach dnia.

 Djoryt, gr., skała wybuchowa barwy zielonej.

 Djosmoza, gr., — p. Endosmoza.

 Djugoń, fr., dziewica morska: zwierzę ssące z rzędu wielorybów roślinożernych (fig.).

[201] Djuretyczne środki, łć., moczopędne środki lekarskie.

 Djurna, łć., płaca dzienna.

 Djurnal, Djurnał, Djurnalik, łć., książka dla księży, zawierająca część modlitw z brewjarza.

 Djurnalista, Djurnista, łć. — p. Djetarjusz.

 Dla, przyi. z 2 p.: d. kogo = komu (robić dobrze d. cierpiących); na czyją korzyść, w czyim interesie, do czyjego użytku (pracować d. idei, poradnik d. samouków, przedział d. palaczy, d. niego i to dobre); przez wzgląd na: d. wilka nie iść do lasu, d. Boga, ratuj! wyrzekłem się rozrywki d. cnoty; u, podług, według: to d. nich uciecha!; w celu: d. przestrogi, d. marnej igraszki naraził się; z powodu, z przyczyny: (d. słabości zdrowia prosił o uwolnienie od służby); względem, w stosunku do..., ku (mam obowiązki d. niej, miłość d. rodziców).

 Dlaczego, Dlaczegóż, pytając: z jakiego powodu? z jakiej przyczyny? czemu?, d. to zrobiłeś? dla którego, dla której (oto przyczyna, d. się spóźniłem).

 Dlatego, Dlatego że, z tego powodu, z tej przyczyny, ze względu na to, albowiem, bo, ponieważ (d. nie przyszedłem, bom nie miał czasu); poto, w tym celu (nie d. człowiek jest, aby żył); przecie, mimo to, niemniej, jednak (prosił mię, a d. nie poszedłem).

 Dławić, dusić, ściskać za gardło; d. ś., dusić ś., nie móc złapać tchu przez zatkanie gardła, tchawicy, dawić ś., krztusić ś.

 Dławiduda, pogardl., organista; kiepski grajek na instrumencie dętym.

 Dławiec, krup, zapalenie błony śluzowej, krtani i tchawicy, wywołujące objawy duszenia.

 Dłoniak, młody narybek jednoroczny, szczególniej karpia.

 Dłoniasty, palczasty, podobny do dłoni z rozpostartemi palcami.

 Dłoniatka, ozdoba architektoniczna w postaci liścia dłoniastego, pępawa (fig.).

 Dłoń, wewnętrzna strona ręki od przedramienia do nasady palców, garść; przen., ręka, prawica; d. Chrystusowa albo d. Boża a. d. samiec a. Dłońki: nazwy, dawane storczykowi szerokolistnemu i storczykowi plamistemu; — p. Koślarek: d. Krystowa — p. Rącznik; d. a. Kwarta, w fecht.: cios poziomy od strony lewej ku prawej, przyczem d. jest zwrócona ku górze: w myśl.: część rozszerzona rogu łosia.

 Dłubaczka, wykałaczka do zębów, dłubik; narzędzie do dłubania, dłutko; lek., łyżeczka ostra, skrobaczka.

 Dłubać, drążyć, ryć, żłobić, rzezać; gmerać, grzebać ś. w czym; d. ś., marudzić, powoli co robić, guzdrać się.

 Dłubała, Dłubalski, ten, co się dłubie, guzdrała, maruda, mitręga; rzemieślnik-samouczek.

 Dłubanina, robota żmudna, drobnostkowa; robota opieszała, powolna.

 Dług, pieniądze, pożyczone od kogo, należność; obowiązek, powinność (spłacić d. naturze umrzeć).

 Długawy, cokolwiek długi, podługowaty, podłużny.

 Długi, długotrwały, trwający przez większy przeciąg czasu; daleko ciągnący ś., rozciągły, zajmujący sporą przestrzeń wzdłuż; j (mieć d. język = być gadatliwym, plotkarzem; mieć d. ręce = lubić kraść lub też: mieć duże wpływy i używać ich dla zemsty; mieć [202]d-ie uszy = szpiegować, lubić podsłuchiwać); d. sos = rzadki a. obfity sos.

 Długogłowiec, Długogłów, człowiek, mający wydłużoną czaszkę (fig.); rodzaj zwierzęcia ssącego, skrzydlatego, z rodziny roślinożernych.

 Długojęzyczny, mający język długi; plotkarz, lubiący paplać, nie umiejący dochować tajemnicy.

 Długopomny, Długopamiętny, pamiętny, długo wspominany, godny pamięci, wiekopomny.

 Długopyskie, Długonose, Trąbiaste, zool., rodzina zwierząt z rzędu gruboskórnych, odznacza się nosem wydłużonym w trąbę (słoń, tapir).

 Długorąk, Gibon, rodzaj małp (fig.).

 Długorogi, mający długie rogi; d. = rodzina chrząszczów z długiem i rożkami.

 Długoryjec, motyl o długiej trąbce i skrzydłach przezroczystych.

 Długosz, żart., człowiek wysoki, dryblas; człowiek bardzo zadłużony; człowiek marudny, guzdrała, dłubała; bot.: gatunek paproci.

 Długoszpon, ptak z rzędu żórawiowatych, rodziny chróścieli (fig.).

 Długoszyi, Długoszyjny, mający długą szyję; zwierzęta d-je = rodzina zwierząt, z rzędu przeżuwających, do której należy żyrafa.

 Długość, jeden z trzech wymiarów rozciągłości, odległość od początku do końca; d. gieograficzna jakiego miejsca = łuk równoleżnika, zawarty między pierwszym południkiem a południkiem tego miejsca (fig.); d., astronomiczna jakiego ciała niebieskiego = łuk ekliptyki między punktem równonocnym wiosennym a kołem szerokości, przechodzącym przez biegun ekliptyki: d. selenograficzna punktu, położonego na księżycu, znaczy to samo, co d. gieograficzna punktu położonego na ziemi; d. ogniskowa a. odległość ogniskowa lunety = odległość ogniskowa szkła przedmiotowego lunety.

 Długotrwały, długo trwający, oddawna istniejący, trwały, wytrzymały, mocny; przewlekły, chroniczny (o chorobach).

 Długouch, Uszak, krajowy gatunek nietoperza o długich uszach (fig.).

 Długouszka, Galago, rodzaj zwierząt, należących do rzędu małpozwierzów (fig.).

 Długowieczny, żyjący niezwykle długo; mający trwać długo.

 Długowzrocznik, Długowzroczność — p. Dalekowidz, Dalekowzroczność.

 Dłuto (zdr. Dłutko), rylec, narzędzie do dłubania w drzewie, kości a. kamieniu (fig.); przen.: robota i dzieło sztuki snycerskiej, rzeźbiarskiej; przen.: styl snycerza, sposób wykonywania prac rzeźbiarskich.

 Dłuziuchny, Dłuziusieńki, Dłuziusienieczki, Dłuziuteczki, Dłuziuteńki, Dłuziutenieczki, Dłużuchny, zdr. od Długi.

[203] Dłużec, długi rzemień dla przywiązania sokoła do berła a. do ściągania wypuszczonego napowrót; D. a. Dłuziec, Dłużeń, Dłużnia, Dłużnica, Dłużnik, Dłuż, Zdłuż, bart.: deseczka do zatykania barci, płachta, zatuła, zatwór.

 Dłużeć, stawać się dłuższym.

 Dłużnik, ten, kto winien komu pieniądze, a. wdzięczność, mający dług; bart. — p. Dłużec.

 Dłużny, Dłużen, winien (komu pieniądze); obowiązany, winien pod względem duchowym; należny.

 Dłużyć, przedłużać, czynić długim (w przestrzeni a. czasie); d. się, przedłużać się, ciągnąć się wzdłuż; trwać dość długo, wydawać ś długim, przykrzyć ś.; zaciągać długi, zadłużać ś., w długi wpadać, zapożyczać się.

 Dma, powiew, podmuch.

 Dmimondówka, fr., kobieta z półświatka, nierządnica.

 Dmuchaczka, mieszek do rozdmuchiwania ognia, żaru.

 Dmuchać — p. Dmuchnąć.

 Dmuchawiec — p. Brodawnik.

 Dmuchawka, rurka z mieszkiem do dmuchania; trąbka głosowa; przyrząd do skierowania przez dmuchanie strumienia powietrza a. tlenu na płomień (fig.); świstuła, rurka, w którą ś. wkładają kulki, mające być wydmuchniętemi jako pociski; myśl.: strzelba kapiszonowa; chem.: d. tłenowodorna = płomień mieszaniny tlenowodornej, piorunującej.

 Dmuchnąć, nied. Dmuchać, puścić gwałtownie dech z ust, zadąć; wionąć, powiać; uderzyć, palnąć, kropnąć, lunąć, trzasnąć, wyciąć (D. kogo w twarz); chwycić, świsnąć, ściągnąć, grypsnąć, chuchnąć, zwędzić; uciec, drapnąć a. ulotnić ś., szybko ś. oddalić; nie dać sobie w kaszę d. = nie pozwolić ś. traktować lekceważąco; d. komu w nos = przybierać ton pyszny, wzgardliwy; d. w palce = cierpieć niedostatek.

 Dna, artrytyzm, darcie w członkach, w stawach.

 Dnieć, świtać, na dzień ś. zanosić, rozwidniać ś.

 Dniówka, robota za wynagrodzeniem dziennym; dzienny odpoczynek wojska w pochodzie; rasztag.

 Dno, spód, dolna powierzchnia naczynia (f.); (do d. wypić, wychylić = całą zawartość wypić); przen.: głąb, wnętrze (na d. serca, sumienia; iść na d. = tonąć); d. kwiatowe = zgrubiałe przedłużenie szypułki, na którym są rozłożone części kwiatka; pusz.: pas zewnętrzny pomiędzy gronem a komorą armaty.

 Dnowy, artrytyczny.

 Do, przyim. z prz. 2-im: idę d. domu, d. lasu; brać co d. głowy; podnieść d. góry; oddać d. rąk: iść d. uniwersytetu, d. zamku = na uniwersytet, na zamek; modlić ś. d. Boga, przytulić d. piersi, wzdychać d. czego, mówić d. kogo, dodać ci. czego, namawiać d. czego a. na co, oda d. młodości, kwest ja d. rozwiązania, papier d. pisania; zawziąć ś. d. roboty, d. broni; d. czego = dokąd: jadę d. Warszawy, co d. grosza, d. reszty zapomnieć, d. cna, d. gruntu, dwadzieścia d. trzydziestu, od rana d. wieczora, d. tego czasu, d. dnia = przede dniem, od czasu d. czasu, woda d. kolan = po kolana; d. czego = w czym, na co; cztery razy d. roku; d. tego = przytym, nadto, prócz tego (indyk tłusty, a d. tego dzban niepusty); mieć d. czego = mieć co robić: mam d. czynienia, d. pomówienia z nim; d. czego = podług czego, zgodnie [204]z czym (natańczyć ś. d. woli, d. twarzy mu w tym, mówić d. rzeczy); co d. czego = ze względu na co, pod względem czego (mnich co d. sukni, ale wilk wewnątrz); d. kogo, d. czego = względem kogo, względom czego, ku komu, ku czemu (wstręt d. pracy, uraza d. kogo, co on cierpi d. mnie? wiedzieć co d. siebie = o sobie); nie d. czego komu = ani mu myśleć o czym (nie d. śmiechu mi teraz); d. kogo = u kogo, pomiędzy kim, wśród kogo (mieć szczęście d. ludzi); mieć co d. siebie = odznaczać ś. czym; d. czego = w co (pukać d. drzwi, mieszać ś. d. czego); d. czego = przy czym (służyć d. Mszy, d. stołu, siadać d. stołu); d. kogo, d. czego = z kim, z czym (porównywać d. czego); brać d. celu = brać na cel); d. razu, d. trzech razy sztuka (na raz, na 3 razy); d. kogo = na rzecz czyją; komu: przegrać, płacić d. kogo. Do, jako przyimek nierozdzielny, oznacza: w rzeczownikach: a) przed (np. dopołudnie), b) trwanie do końca czego (np. dożywocie); w przymiotnikach: a) do pewnego czasu trwający (np. dozgonny); b) do pewnej chwili się ściągający (np. doraźny), e) co pewien czas ś. zdarzający (np. doroczny), d) odpowiedni d. czego (np. doręczny); w czasownikach i rzeczownikach, od czasowników urobionych: a) dokończenie czynności (np. dojeść), b) dotarcie do celu czynności (np. dosięgnąć), c) dopełnienie, uzupełnienie (np. dorzucić), d) zbliżenie (np. dosunąć, dostąpić), e) przyczynienie się (dopomóc).

 Doba, dwudziestoczterogodzinny przeciąg czasu; czas, pora, data, okres (d. rozkwitu); sam czas, pora właściwa (rzecz na d-ie); chwila, moment (w każdej d-ie).

 Dobadać się, nied. Dobadywać się, badając dowiedzieć się, dojść czego, wyśledzić, domacać się, dociec.

 Dobić, nied. Dobijać, dokończyć bicia (d. gwoździa); dokończyć zabijania, domordować (d. rannego); przen., zadać komu ostatni i cios, zniszczyć, zgubić do reszty (to niepowodzenie d-ło go); d. targu, interesu = dokończyć, dokonać, przyprowadzić do skutku); d. sto egzemplarzy do kompletu = dodrukować; d. do lądu = przybić, dotrzeć; d. ś., zadać sobie ostatni cios, zgubić ś., zrujnować ś. do reszty; dojść do czego z trudem, dopiąć, dochrapać ś. czego (d. ś. sławy, majątku); dojść, dojechać (d. ś. do domu).

 Dobiec, Dobiegnąć, Dobieżeć, nied. Dobiegać, przybiec do celu, dokończyć biec; dopaść, dolecieć (d. do mety, d. wytkniętej drogi, godzina d-ga = dochodzi).

 Dobiegać, Dobiegnąć — p. Dobiec.

 Dobień — p. Dobnia.

 Dobijać — p. Dobić; d. ś. o co, a. czego = starać ś. gwałtem o co, ubiegać ś.; d. ś. dokąd = wdzierać się z hukiem, trzaskiem.

 Dobitka, w wyrażeniu: na d-ę = na domiar złego.

 Dobitny, dosadny, dokładny, wyrazisty (wyrażenie d-e).

 Dobnia a. Dobień, obijak, ubijak, pałka do ubijania ziemi; d. a. dobijnia, ciesiels., pałka dębowa do dobijania belki do środka.

 Doborowy, wyborowy, dobrany, przedni, celny.

 Dobosz, węg., żołnierz, bijący w bęben.

 Dobość, (d-ódł, d-dę) dosięgnąć rogiem a. czym śpiczastym; przen., d. komu = dokuczyć, dogryźć, dopiec, dojeść, dociąć, dosolić, dojąć do żywego.

 Dobownik, trzykrotka, roślina z rodzaju strójkowatych — p. Niebiestka.

[205] Dobór, Dobiór, Dobranie, starannie dobrany zbiór przedmiotów, towarów, pod względem ich własności, wartości, wyglądu: wybór; d. naturalny = utrzymywanie się w walce o byt osobników, najlepiej przystosowanych do danych i warunków; d. sztuczny — wybieranie świadome do hodowli najodpowiedniejszych osobników; d. płciowy — utrzymywanie ś. przy współubieganiu ś. o samicę (względnie o samca) osobników, obdarzonych największą siłą lub innemi cechami (wygląd, piękny głos i t. p.), w górn.: mieszanie różnych rud.

 Dobrać, nied. Dobierać: d. do gustu, do upodobania; wziąć jeszcze więcej dla uzupełnienia (d. materjału na ubranie); przybrać, wybrać dla dopasowania, d. sobie pomocników, d. buty do pary, d. klucz do zamka); wybrać do ostatka, wyczerpać do reszty a. do pewnego krem; d. wódkę = dolać do niej wody lub innego płynu, rozebrać, rozcieńczyć; d. się, trafić na podobnego sobie, na stosownego dla siebie, dopasować ś. (d-li ś., d-na para, małżeństwo d-ne); d. ś. dokąd = dostać ś., przedostać ś., dotrzeć, wejść z trudem, gwałtem; (d. ś. do czego, do kasy, do szafy = kraść).

 Dobranoc, nied., Dobra noc, życzenie dobrej, spokojnej, szczęśliwej nocy.

 Dobre (-ego), rzecz d-a: religja wiedzie ludzi do d-ego: żebyś był co d-ego...); pożytek (wyszło mu to na d.); pomyślność (co d-ego powiesz?); na d. = nie żartem, na prawdę, na piękne, na serjo (rozchorował się na d.). nic d-ego = nicpoń, ladaco, niegodziwiec.

 Dobro, rzecz dobra, pożyteczna d-a doczesne, cielesne i duchowe); pożytek, korzyść, pomyślność, szczęście (to wszystko dla twego d-a): d-a (dóbr), blp., majątek ziemski, posiadłość ziemska.

 Dobrobyt, byt dobry, dostateczny, zamożność, dostatek.

 Dobroczynność, rz. od Dobroczynny; Towarzystwo D-ści, zajmujące się utrzymywaniem albo wspieraniem biednych; dom Towarzys. D-ści (ma sklep w D-ści).

 Dobroczynny, chętny do świadczenia bliźnim dobrego, miłosierny, ofiarny, filantropijny; błogi w skutkach, zbawienny.

 Dobroczyńca, człowiek robiący dużo dobrego; dobroczynny, dobrodziej, filantrop.

 Dobroć, blm., skłonność do dobrego. do czynienia dobrze, dobrotliwość, łaskawość, łagodność d. wrodzona, d. serca): należyty, dobry stan czego, dobry przymiot, gatunek, wartość, zaleta, cnota (d. konia, napoju, wyrobu).

 Dobroduszny, poczciwy, prostoduszny, dobry, prosty; iron.: łatwowierny, naiwny.

 Dobrodziej (forma żeń. Dobrodziejka, Dobrodzika), dobrze komu czyniący, dobroczyńca; tytuł, dawany komukolwiek przez uszanowanie (ksiądz d., pan d.); ksiądz, proboszcz.

 Dobrodziejstwo, to, co ś. konin dobrego robi, przysługa, pomoc, łaska wielka: pożytek, błogi wpływ, (d. oświaty); przyjąć spadek z d-em inwentarza = warunkowo, o ile pasywa nie przenoszą aktywów: blm., zbior., dobrodziej z dobrodziejką (państwo D.).

 Dobromyśla, roślina z rodziny goryczkowatych.

 Dobrotliwość, rz. od Dobrotliwy.

 Dobrotliwy, skłonny do czynienia dobrze, pełen dobroci, dobry, łaskawy, łagodny, poczciwy, i dobroduszny.

 Dobrowolny, z własnej woli wynikający, nieprzymuszony.

 Dobry (st. w. lepszy), taki, jak być powinien; prawidłowy, [206]odpowiedni, należyty, celny, w gatunku niepoślednim; niezepsuty, niezniszczony, niesfałszowany, ważny, dostateczny, wystarczający; dogodny, wygodny; użyteczny, pomocny, skuteczny, trafny; mocny, trwały; spory, tęgi, duży, wielki; wart, godzien; trafny, dokładny, zręczny, zgrabny; pożądany, korzystny, pomyślny, zyskowny, szczęśliwy, intratny; żyzny, plenny, urodzajny, wydajny; wesoły, pogodny; ładny, smakowny; zdrowy, smaczny, smakowity; łagodny, łaskawy, uprzejmy, zgodny; wyrozumiały, miłosierny, dobroczynny, ludzki; poczciwy, uczciwy, cnotliwy, zacny; dbały, staranny, starowny, pilny, gorliwy, przykładny, wzorowy, pracowity, biegły, umiejętny, wprawny, zdolny; d. do czego = odpowiedni, zdatny, przydatny, podatny, nadający ś., zdolny, dogodny, wygodny; słowny (gdybyś był co d-ego = gdybyś postępował albo postąpił zgodnie z moim życzeniem); nicdobrego = nicpoń, ladaco, człowiek małej wartości; żart.: figlarz, pustak, psotnik; d-e słowo = słowo życzliwe, przychylne a. pochwalne, a. dziękczynne, a. wstawiennictwo, orędownictwo; nie dał mu d-ego słowa = mówił do niego szorstko, gburowato, brutalnie; w d-ej wierze = z zupełną szczerością, z zaufaniem; d-a wola = życzliwość, a. gorliwość, dbałość, a. nieprzymuszona wola; weksel d. na mnie samego = dla mnie ważny; iron.: a to d-e! = to mi ś. wcale nie podoba; d-a droga = gładka, równa, ubita a. wiodąca prędko do celu; d-a nasza! = my górą, zwycięstwo przy nas; dobryś (d. sobie jesteś) = jesteś dziwny! czego ci ś. zachciewa!

 Dobrze, przym., od Dobry; d. ważyć = rzetelnie; d. ś. mieć = żyć w dostatku, a. być zdrowym; ten autor d. pisze = logicznie, trafnie, zajmująco; d. grać, śpiewać, tańczyć, mówić — ładnie, pięknie, mile, przyjemnie; d. jej w tym ubraniu = do twarzy, ładnie; d. spać = mocno, bez przerw; d.! = zgoda! niech tak będzie!

 Dobrzeć, stawać ś. dobrym; stawać ś. zdrowszym, poprawiać ś. na zdrowiu; goić się.

 Dobrzmieć, nied. Dobrzmiewać, dokończyć brzmieć, przebrzmieć do reszty a. do pewnego kresu; d. dokąd = brzmiąc dojść, być gdzie dosłyszanym.

 Dobrzynek, roślina z rodziny; trędownikowatych.

 Dobudówka, Dobudowa, Dobudowanie, przybudówka, przystawka, i budynek mniejszy przy innym i większym postawiony.

 Dobyć, nied. Dobywać, dotrwać, być do pewnego czasu, zostać, wytrwać; zdobyć, wziąć szturmem; wydobyć, dostać, wyjąć, wyciągnąć, wydostać, wykopać (d. ostatnich sił = wytężyć je); d. się = wydostać ś., wydobyć ś. skąd; nied. d. ś., wdzierać ś., gwałtem chcieć wejść, dobijać ś., wciskać ś.

 Dobytek, mienie, majątek (ruchomy zwłaszcza); inwentarz, bydło.

 Dobywać — p. Dobyć.

 Docenić, nied. Doceniać, ocenić dostatecznie, należycie, bez ujmy.

 Docent, łć., wykładający w uniwersytecie nie mający jeszcze tytułu profesora.

 Docentura, łć., stanowisko albo posada docenta.

 Dochodny, Dochodowy, dający dobry dochód, korzystny, zyskowny, intratny.

 Dochodzić, dok., chodząc dotrwać (d-ę na tę lekcję do końca miesiąca; d. w czym = donosić co, chodzić w czym pewnego czasu a. do końca; nied. — p. Dojść; d. swej należności, krzywdy, [207]urazy = poszukiwać; d. zadośćuczynienia = dopominać się.

 Dochować, nied. Dochowywać, chowając dotrzymać, przechować do pewnego czasu; d. kogo = uchować do pewnego czasu; d. ś., doczekać ś. chowając (d. ś. dzieci, kwiatów).

 Dochód, przychód pieniężny, wpływ pieniężny, zysk, intrata.

 Dochówek, Dochowek, przychówek, przyrost bydła, przypłód.

 Dochrapać ś., nied. Dochrapywać ś., dojść do czego, zdobyć co po długich usiłowaniach.

 Dociąć, nied. Docinać, dokończyć cięcia; przen. d. komu = przyciąć, ukłóć, uszczypnąć, dobóść, dojechać, przygryźć, przymówić.

 Dociągnąć, nied. Dociągać, dokończyć ciągnąc, przyciągnąć, zaciągnąć; (d. popręgu = dopiąć); przen. d. do pewnej liczby; do pewnego kresu, życia, lat; d. butelki = dopić; d. nuty = wyśpiewać; d-nę o tym do końca miesiąca= wyżyję; chory nie d-nie do wieczora = nie dożyje; w mysi.: pies d-ga = zwietrzywszy, naprowadza zwierzynę.

 Dociec, Docieknąć, nied. Dociekać, dokończyć ciec, wyciec do reszty; ciekąc dojść; zaciekając ś. dojść czego, zbadać co gruntownie, przekonać ś.; w myśl. d-kać = wypędzać z nory.

 Docierać — p. Dotrzeć.

 Docinać — p. Dociąć.

 Docinek, docięcie, przycinek, przymówka, przekąs, przytyk, aluzja złośliwa.

 Docinkowy, uszczypliwy.

 Docisk, ucisk, nacisk, przygniatanie; uciemiężenie.

 Docisnąć, nied. Dociskać, przycisnąć, zamknąć (d. kufer); ciskają = dosięgnąć, dorzucić; uciskając dojąć, przygnieść (kajdany d-kają więźnia, uwierają); ściskając dociągnąć (d. gorset, sznurując się); d. się, dostać się, dotłoczyć się.

 Do cna, do końca, do reszty, w zupełności, doszczętnie.

 Docucić ś., z trudnością ocucić.

 Doczekać a. Doczekać ś., nied. Doczekiwać, przebyć oczekiwanie aż do pewnego kresu; czekając dotrwać, dobyć, dożyć; otrzymać co po długim czekaniu, osiągnąć.

 Doczesność, rz. od Doczesny; tymczasowość; życie doczesne, dobra doczesne.

 Doczesny, trwający do czasu, czasowy, tymczasowy, ziemski; d-na błona= zmieniona błona śluzowa, otaczająca jaje zapłodnione.

 Doczynek, dodatek, przyczynek, przydatek, dokładka.

 Doczytać, nied. Doczytywać, przeczytać do końca a. do jakiego kresu, skończyć czytanie; d. się czego = dowiedzieć się czego przez czytanie.

 Dodać, nied. Dodawać, do danego dać jeszcze, dołożyć, przydać, dorzucić, powiedzieć w dalszym ciągu; zsumować dane liczby, zrobić dodawanie; muz.: linje dodane górne, dolne = linijki w nutach poza pięciolinją dla nut wyższych i niższych.

 Dodajna, Dodajnik, każda z liczb, którą dodajemy, każda z liczb, które po dodaniu tworzą sumę, składnik dodawania.

 Dodatek, to, co dodane do czego, przydatek, dokładka, przyczynek, aneks; rzecz, osobno dodana (d. do pisma; tylko bez d-ków = tylko bez zmyśleń, bez blagi); musisz mu to wynagrodzić, a w d-ku przeprosić = nadto, prócz tego.

 Dodatkowy, przym. od Dodatek (pensja dodatkowa); nerw d. = jedenasta para nerwów mózgowych; zęby D. u koni = przybyszowe.

 Dodatni, Dodatny, fiz. i mat. wprost przeciwny ujemnemu [208]znakiem + oznaczony (ilość, elektryczność d-ia); korzystny, pożyteczny, zbawienny, dobry, szlachetny, pożądany (strony d-ie).

 Dodawać — p. Dodać.

 Dodawanie, rz. od Dodawać, pierwsze z 4-ch działań arytmetycznych; zebranie wielu liczb w jedną, stanowiącą ich sumę.

 Dodekadyczny system liczenia, gr., system dwunastny, polegający na tem, że jednostka każdego rzędu jest 12 razy większa od jednostki następującego po nim niższego rzędu.

 Dodekaedr, gr., dwunastościan, bryła, ograniczona 12 płaszczyznami (2 fig.).

 Dodekagon, gr., dwunastokąt, figura, ograniczona dwunastu linjami (fig.).

 Dodekarchja, gr., blm. rząd dwunastu władców.

 Dodnia, przysł., przed świtem.

 Dodniówka, brzask poranny, zaranie, świt; myśl.: polowanie na lisa przed wschodem słońca.

 Dodo, zaginiony ptak z rzędu gołębi, znacznej wielkości, dront (fig.).

 Dodziśdnia, Do dziś dnia, Do dzisiaj; dotychczas, dotąd, do chwili obecnej.

 Dodzwonić się, długim dzwonieniem osiągnąć skutek.

 Dog, ang., rasa psów, dużego wzrostu o wielkiej okrągłej głowie i krótkich uszach (fig.).

 Dogadywać, docinać, przymawiać, robić przygryzki; wtrącać do czyjej mowy swoje wyrazy i zdania.

 Dogadzać — p. Dogodzić.

 Dogana, wł., komora celna.

 Doganiacz, ten, co dogania zwierza — p. Dojeżdżacz.

 Dogarki, szczątki przedmiotów spalonych, zniszczonych przez pożar.

 Dogarnąć się, dochrapać ś., otrzymać co po długich staraniach.

 Dogiena, Dugiena, Duenja, hiszp., starsza dama do towarzystwa młodych panienek w Hiszpanji.

 Dogląd, doglądanie, nadzór, baczność, opieka.

 Doglądacz, dozorca.

 Doglądnąć, Dojrzeć, nied. Doglądać, Dozierać, dopilnować, przypilnować, dać baczenie, dozorować.

 Dogma, Dogmat, gr., prawda przez kościół objawiona, artykuł wiary, niewzruszona zasada religijna a. naukowa; zdanie, uznawane za pewnik.

 Dogmatyczny, przym. od Dogmatyzm, filozofja, teologja d-na; umysł d. = umysł niechętny krytyce i roztrząsaniu tych sądów, które przyjął za pewniki; podany do wierzenia, stanowczy.

 Dogmatyk, gr., rozumujący na podstawie dogmatów albo nauczający ich, wyznawca dogmatyzmu.

 Dogmatyka, gr., nauka o dogmatach religijnych, teologja dogmatyczna.

 Dogmatyzm, gr., metoda rozumowania, opierająca się na dogmatach, nie dopuszczająca krytyki twierdzeń uznanych za dogmaty.

 Dogmatyzować, gr., nauczać metodą przyjętą w dogmatyzmie; wyrokować stanowczo, przedstawiać jakie zdania jako dogmaty; uczyć dogmatów.

 Dognać — p. Dogonić.

 Dogodny, dogadzający czyimś potrzebom, widokom, poręczny, wygodny; korzystny, nieuciążliwy (warunki d-ne).

[209] Dogodzić, nied. Dogadzać, trafić do czyjego gustu, zrobić zgodnie z czyją wolą, z czyjemi widokami, zadowolić kogo, co, zadosyć uczynić czyjej chęci.

 Dogonić, Dognać, nied. Doganiać, przygnać do pewnego kresu (już d-nia bydło do zagrody); goniąc kogo, zrównać s. z nim, dopędzić, i doścignąć.

 Dogorzeć, nied. Dogorywać, dopalić ś., dogasnąć: przen., kończyć się, być na schyłku; zanikać, ginąć, umierać, konać.

 Dograbek, zbieranie reszty siana grabiami.

 Dograbki (-ów), zabawa wiejska po ukończeniu sianokosu.

 Dogramolić ś., dojść powoli do czego, dochrapać się.

 Dograna (-ej), karc., pewna liczba lew, potrzebna do dokończenia gry; pewna ilość punktów, dodawanych wygrywającemu po skończeniu partji.

 Dogryzek, docinek, przycinek, przygryzek, przytyk, słowo uszczypliwe.

 Dogryźć, nied. Dogryzać, dokończyć gryźć, zgryźć do reszty; dojeść, dopiec, dobić zgryzotą; d. ś., dobić ś. zgryzotą, zagryźć ś. do reszty.

 Doić, wyciskać mleko z wymion; przen., ciągnąć z kogo, wyłudzać, wyciskać z niego pieniądze, wyzyskiwać go; żart.: kozę d. = siedzieć w areszcie; pić, ciągnąć, chlać, żłopać (wódkę, piwo).

 Doigrać ś., brojąc, doczekać ś. smutnych następstw; doczekać ś. skutków lekkomyślności swojej a. nieposłuszeństwa.

 Doiwo, dojenie, dój; mleko wydojone na raz, udój.

 Dojadać — p. Dojeść.

 Dojazd, podjazd, droga, przez którą się dojeżdża (do jakiego gmachu, do kolei żelaznej i t. p.), dostęp dla dojeżdżających.

 Dojazdowy, przym. od Dojazd, droga, kolej d-a (podjazdowa).

 Dojąć, nied. Dojmować, dostać, dosięgnąć, przeniknąć, przejąć (d. kogo szablą); d. komu = dokuczyć, dogryźć, dojeść, dopiec.

 Dojechać, nied. Dojeżdżać, jadąc, dotrzeć dokąd, zajechać do pewnego kresu; przen.: d. komu, czym = uderzyć, zamalować, wyciąć, zdzielić, palnąć, zajechać; d. komu = dojąć, dokuczyć, dopiec, dogryźć, dojeść.

 Dojeść, nied. Dojadać, dokończyć jeść, najeść się należycie, zjeść jak ś. należy, (nie doje, nie dośpi); przen.: d. komu — p. Dojąć.

 Dojenie, rz. od Doić.

 Dojeżdżacz, Doganiacz, myśl., chłopak, goniący na koniu zwierzynę za chartami.

 Dojeżdżać — p. Dojechać.

 Dojmować — p. Dojąć.

 Dojmujący, lm. od Dojmować; dotkliwy, przejmujący, dokuczliwy.

 Dojnica, naczynie, używane przy dojeniu krów, szkopek (fig.).

 Dojny, służący do dojenia (statek d.); dający mleko (krowa d-a); przen., to d. krowa = człowiek, który daje się wyzyskiwać; interes korzystny.

 Dojrzały, który dojrzał, dostały; dorosły, pełnoletni (owoc d., który doszedł już najwyższego stopnia swego rozwoju; rozum d. = wytrawny, doświadczeniem rozwinięty).

 Dojrzeć, nied. Dojrzewać, przyjść do pory, w której można już zbierać (o owocach i zbożu); wyjść z wieku dziecinnego, zmężnieć, należycie ś. rozwinąć.

 Dojrzeć, mieć dobry wzrok, dostrzedz; d. kogo, czego = dopatrzyć, spostrzec, ujrzeć (zdala, w zmroku, w natłoku); zauważyć; dopilnować, przypilnować.

[210] Dojście, rz. od Dojść; dostęp, przystęp.

 Dojść, nied. Dochodzić, idąc dotrzeć do pewnego kresu, zajść dokąd; nadejść, zbliżyć ś., nadciągnąć; d. kogo = przyjść, nadejść do kogo (doszła mię przesyłka, wieść); idąc dogonić, dopaść zwierza); przen.: d. dokąd = sięgnąć, dostać, posunąć ś., rozszerzyć ś., podnieść podejść, dosięgnąć ś. (puchlina doszła do serca, dochodzą do nas szepty; dochodzi mnie zapach, woń: przen.: do czego już to dochodzi zuchwalstwo!); przyjść (od słów doszło do bójki; nie dojdzie do skutku): dochodzić czego na kim = poszukiwać, upominać ś., windykować (d. swych krzywd); dociec, zbadać, poznać, pojąć. przeniknąć; dobadać ś. czego, dotrzeć, trafić do czego, wywiedzieć ś., wyrozumieć, wytropić, wyśledzić coś (d. prawdy, d. do ładu); dożyć, doczekać (d. do pewnego wieku); d. = dojrzewać.

 Dojutrek, ten, co odkłada wszystko do jutra, opieszalec; ton. co się długo namyśla, zanim do działania przystąpi, kunktator.

 Dojutrkostwo, odkładanie na potym, zwłóczenie, kunktatorstwo.

 Dok, pływający warsztat do naprawy okrętów; część portu, przeznaczona do budowy lub naprawy okrętów: sztuczna przystań ze składami na towary (fig.).

 Dokańczać — p. Dokończyć.

 Dokarmić, nied. Dokarmiać, dokończyć karmienia; dopaść, dotuczyć; d. dziecko: dawać mu nietylko piersi do ssania, ale i inne pokarmy; d. ś. kogo = z trudnością nasycić albo utuczyć, osiągnąć rezultat karmienia.

 Dokazać, dopiąć czego, postawić na swoim, osiągnąć coś, sprawić, przeprowadzić swoją wolę, zdziałać: nied. dokazywać, zbytkować, swawolić, figlować, szaleć; wyprawiać nadzwyczajne rzeczy, popisywać ś., wyrabiać dziwy; dokazywać nad kim = znęcać się, pastwić się.

 Dokąd, przys., 1) do którego miejsca? kędy? gdzie?; do jakiego czasu? jak długo? póki? dopóki? dopókąd?; do jakiego stopnia? jak dolecę?: 2) do tego miejsca, do którego..., kędy, gdzie... (poszedł tam, d. go wezwano).

 Dokądbądź, Dokądkolwiek, do jakiegobądź miejsca, do jakiegobądź czasu.

 Dokądś, do jakiegoś miejsca, do jakiegoś czasu.

 Dokleić, dolepić, przykleić.

 Dokładka, to, co ś. dokłada do czego, przy kładka, dodatek, przydatek: przyczynek, dopełnienie (mięso z d-ą = z gorszym kawałkiem, dorzuconym dla wagi); na d-ę = jeszcze, w dodatku, na dobitkę.

 Dokładność, rz. od Dokładny.

 Dokładny, skrupulatny, pedantyczny, wyczerpujący, szczegółowy (spis d.); porządny, wykończony, należyty, regularny, staranny (robota d-a); ścisły, wierny, trafny (kopja d-a.).

 Dokolny, otaczający, okoliczny, znajdujący się dokoła czego.

 Dokolutka, Dokoluteńka, Dokolutenieczka, Dookoluteńka, Dokolusieńka, jak najzupełniej dokoła.

 Dokoła, Dookoła, przys.. naokoło, wokoło, ze wszystkich stron, w okrąg czego; d., Wojtek! albo d., panie Wojciechu (gdy ktoś powtarza jedno w kółko).

 Dokołatać, skołatać do reszty; dojść do pewnego kresu: przen., d. wieku = dokonać go z biedą; d. ś. do śmierci; d. ś., kołacząc, [211]dostać ś., dostukać ś., dopukać ś.; dotrwać, dożyć z biedą; d. ś. czego = kołacząc, dojść (d. ś. majątku), dopiąć, doprosić się czego.

 Dokompletować, fr., dopełnić, uzupełnić, wypełnić braki.

 Dokonać, nied. Dokonywać, doprowadzić do końca, dokończyć, zakończyć, dopełnić; wypełnić, spełnić, dokazać, uskutecznić (d. wieku = umrzeć, d. wielkich czynów, d. przeróbek); d. ś., przyjść do skutku, spełnić ś., skończyć ś., stać ś., ziścić ś., zajść.

 Dokończenie, rz. od Dokończyć; koniec, zakończenie, ostatnia część (coś jest na d-iu = kończy ś. coś).

 Dokończyć, nied. Dokańczać, Dokonczać, do końca doprowadzić, ukończyć, zakończyć, skończyć.

 Doksologja, gr., modlitwa, formuła, chwaląca Boga.

 Doksozofja, gr., mądrość ciemna, zawiła.

 Doktor — p. Doktór.

 Doktorant, łć., kandydat na doktora, mający jeszcze obronić uczonej rozprawy, aby uzyskać stopień doktora.

 Doktorat, łć., Doktorstwo, godność i stopień doktora.

 Doktoretka, łć., biret doktorski.

 Doktorka, łć., kobieta doktór, lekarka; akuszerka.

 Doktorostwo, Doktorowstwo, Doktorstwo, łć., — p. Doktorat; doktór z żoną.

 Doktoryzacja, łć., Doktoryzowanie ś., składanie egzaminu i bronienie rozprawy dla uzyskania stopnia doktora.

 Doktoryzować ś., łć., składać egzamin i bronić rozprawy dla otrzymania stopnia doktora.

 Doktór, łć., uczony, posiadający najwyższy stopień naukowy; nauczyciel kościoła (tytuł wielu teologów w wiekach średnich); d. a. d. medycyny = lekarz, medyk.

 Doktryna, łć., teorja, nauka, konsekwentnie z pewnych zasad wysnuta; ogół systematycznie powiązanych poglądów pewnego kierunku albo szkoły filozoficznej; błędna, zbijana teorja, nauka.

 Doktryner, fr., krzewiciel albo fanatyczny wyznawca doktryny.

 Doktrynerja, Doktrynerstwo, Doktryneryzm, łć., uparte, pedantyczne trzymanie ś. pewnej doktryny, zaślepienie.

 Dokuczliwy, dokuczający, dotkliwy, dojmujący, nieznośny, przykry; lubiący dokuczać.

 Dokuczyć, nied. Dokuczać, nalegać, naprzykrzać ś., sprawić przykrość, ból, dopiec, dojeść, dogryźć, dać się we znaki, dojąć.

 Dokument, łć., dowód piśmienny, skrypt; przen.: wszelki dowód.

 Dokumentalny, Dokumentny, łć., niewątpliwy, faktyczny, oparty na dokumentach; dowodny, niewątpliwy, pewny; przystępnie objaśniony, wyrazisty, zrozumiały, przekonywający, gruntowny.

 Dokumentować, łć., stwierdzać, konstatować, udowadniać; d. ś., stwierdzać ś., ujawniać ś., zaznaczać ś., manifestować ś.

 Dokupić, nied. Dokupować, przykupić, kupić jeszcze dla uzupełnienia; w karc.: wymienić jedną lub więcej swoich kart na odpowiednią liczbę wziętych z kupki pozostałej po rozdaniu kart, kupić, przykupić; przyłączyć ś. do grających przez złożenie wkupnego; d. ś., z trudem zdobyć drogą kupna z powodu drożyzny.

 Dokupna, karc.: kupna, przykup, przykupna, talon, karty dobrane przez gracza.

 Dola, przeznaczenie, los, udział, położenie, stan; pomyślność, szczęście, fortuna (d. i niedola).

 Dolar, ang., pieniądz Stanów Zjednoczonych północnoamerykańskich = 2 rublom.

[212] Dolegać, sprawiać ból, przykrość, cierpienie, dokuczać, uciskać, bolec, uwierać, pić. przylegać szczelnie; w myśl.: przypadać do ziemi (gdy kuropatwy d-ją można je łatwo podejść).

 Dolegliwość, to, co komu dolega, przykrość, nieprzyjemność, strapienie, udręczenie, troska, zmartwienie; niezdrowie, ból, niedomaganie.

 Dolegliwy, dolegający, dokuczliwy, nieznośny; bolesny, bolący.

 Doletni, zapędzony już trochę w lata, dojrzały, niezbyt młody (panna d-ia).

 Dolewka, Dolewek, to, co ś. dolewa do miary albo nad miarę, przylewka; w piek.: d. do ciasta = rozcieńczenie podmłody odpowiednią ilością płynu; piw.: piwo, przeznaczone do dolania beczek.

 Doleżeć, przeleżeć do pewnego czasu; uleżeć (nic przed nim nie d-y) d. ś., leżąc, dojrzeć (gruszki d-y ś.); leżąc, doczekać się).

 Dolichocefal, gr. — p. Długogłowiec (termin antropologiczny), mający wymiar czaszki od Czoła ku tyłowi dłuższy niż od jednej skroni do drugiej.

 Dolina, zagłębienie gruntu pomiędzy górami, padół (d. Jozafata, przen., miejsce Sądu Ostatecznego); d. łez = ziemia, jako miejsce pobytu ludzi żyjących); gmin.: kieszeń.

 Doliniarz, gm., złodziej kieszonkowy.

 Dolizać, nied. Dolizywać, polizać, wylizać do pewnego kresu a. do reszty; obić.

 Dolman, Dołman, węg., kaftan huzarski ozdobny, zarzucony na plecy; rodzaj okrycia damskiego z szerokiemi rękawami (fig.).

 Dolmen, celt., dawny pomnik a. grobowiec, ułożony z ogromnych głazów, mający postać stołu albo zamkniętej głazami izby (fig.).

 Dolny, spodni, będący u dołu, pod spodem; niższy, niżej leżący; bliższy ujścia rzeki niż jej źródła.

 Dolomit, fr., szpat górski, minerał, składający się z węglanów wapnia i magnezu.

 Dołączyć, nied. Dołączać, przyłączyć, przydać, dodać dla złączenia w jedno, załączyć.

 Dołek, zdr. od Dół (d. w brodzie, na policzku); jamka; rodzaj gry w piłkę; d. pod piersiami: d-ki pod kim kopać — działać podstępnie, aby mu zgubę gotować.

 Dołęga, człowiek, podoływający czemu, silny, dzielny.

 Dołęka, powodzenie, dostatek, obfitość; siła, przemoc, gwałt; doświadczenie.

 Dołman — p. Dolman.

 Dołogłowiec — p. Tasiemiec.

 Dołować, astr., o gwieździe: przechodzić przez południk w punkcie swej drogi najbliższym horyzontu: myśl. (o strzelbie), trafiać niżej celu; ogrod.: kopcować, chować jarzyny do dołu; przykrywać drzewka i rośliny ziemią przed ich zasadzeniem a. chroniąc je od zmarznięcia.

 Dołożyć, nied. Dokładać, przyłożyć, przyczynić, przydać, dodać; myśl.: d. = dojeżdżać, najeżdżać, nacierać, gonić co żywo (d. łani); fl. (o wodzie) = przybijać; d. ś. do czego = dodać od siebie, wziąć udział w wydatku; d. do interesu = stracić.

 Dom, budynek mieszkalny; mieszkanie u siebie (stołuję się w d-u, d. otwarty, gość w d., Bóg w d.); strony rodzinne, kraj rodzinny, progi rodzinne, ojczyzna; domownicy, rodzina, familja (Kwiatkowska z d-u Ostrowska; [213]panna z dobrego d-u); rod, plemię, pokolenie, dynastja (d. panujący, d. Piasta); gospodarstwo, sprawy domowe (d. na wielką skalę = bogato, wykwintnie, z wiotkim nakładem, z przyjmowaniem wielu gości; prowadzić d. = gospodarstwo); gmach na co przeznaczony, zakład (d. boży. szkolny, noclegowy; d. podrzutków; d. bankierski; d. publiczny = d. rozpusty, (mieszkanie nierządnic); w astrol.: d. planet = pewna część nieba w stosunku do tejże lub innej części ziemi; strona bilardu, z której zaczynają grę; w myśl.: legowisko niedźwiedzia, złom.

 Doma, gr., postać krystalograficzna, w kształcie dwu daszków, stykających się podstawami, kaleniec (fig.).

 Domagać ś., dopominać ś., żądać, natarczywie wymagać.

 Domanjalne dobra, łć., królewszczyzna; dobra kameralne.

 Domator, łć., ten, co nie bywa w świecie, co lubi wciąż w domu przebywać.

 Domeny, fr., blp., dobra rządowe, skarbowe, koronne; dobra, wydzielone na utrzymanie rodziny panującej, apanaże.

 Domiar, na d. = na dobitkę (na d. złego); ponadto.

 Domiarkować ś., dorozumieć ś., domyślić ś., zmiarkować ś.

 Domicyl, łć., mieszkanie prawne, zaznaczone na wekslu; miejsce płatności wekslu.

 Domicylować weksel, łć., oznaczyć na nim swoje mieszkanie prawne.

 Domierzyć, nied. Domierzać, dopełnić miary, mierząc dodać; dopełna; dokończyć mierzenia; zmierzyć do pewnego kresu.

 Domieszać, dodać czego do czego, mieszając, przymieszać; dokończyć mieszania.

 Domieszka, to, czego domieszano, przymieszka ciała obcego.

 Dominanta, wł., piąty stopień każdej gamy, wielka kwinta.

 Dominjalny, Dominalny, przym. od Dominjum.

 Dominjum, łć., w lp. nieod., w lm. -a, -ów, większa własność ziemska, dobra ziemskie.

 Domino, łć., okrycie maskaradowe, rodzaj płaszcza z kapturem; osoba ubrana w d-o (fig.); rodzaj gry; małe tabliczki podobne do kart, służące do tej gry (fig.); zrobić d. = przystawić ostatnią tabliczkę i tym sposobem grę wygrać.

 Dominować, łć., panować, górować nad czym; wznosić ś. wyżej nad co, zajmować stanowisko wydatniejsze, znakomitsze, bardziej wpadające w oczy; imponować.

 Domniemać ś., nied. Domniemywać ś., domyślać ś., zmiarkować, dorozumieć ś., przypuścić.

 Domniemanie, Domniemywanie, domyślanie, przypuszczenie, poszlaka, prezumpcja.

 Domniemany, domyślny, przypuszczalny, prawdopodobny, przewidywany.

 Domokrążca, prow., handlarz starzyzną i wogóle przekupień, obnoszący towary po domu; handlarz d-żny.

 Domokrążnictwo, Domokrąstwo, handel wędrowny, domokrążny.

 Domorosły, wychowany w domu; niebywały na świecie, nie znający świata, swojego chowu, nie uczony (artysta d.).

 Domostwo, dom mieszkalny z otaczającemi zabudowaniami gospodarskiemi.

 Domownik, człowiek, w tymże mieszkaniu mieszkający; w lm. d-icy = czeladź domowa.

[214] Domowy, przym. od Dom; należący do domu, miejscowy, swojski, używany w domu; prywatny, krajowy, ojczysty (przemysł d., wojna d-a); złodziej d.; zwierzę d-e = przyswojone, chowane, swojskie; po d-emu, jak zwykle w domu, po gospodarsko.

 Domówić, nied. Domawiać, dokończyć mówić; wypowiedzieć do końca, dopowiedzieć; nied. mówiąc, dokańczać wyrazy, wypowiadać je dobitnie, wyraźnie (jąka ś., nie domawia); d. komu = przymówić, dojąć, dogryźć, nied. dogadywać; d. ś., przymówić ś., napomknąć o czym do kogo w swoim interesie.

 Domysł, domniemanie, przypuszczenie.

 Domyślić ś., nied. Domyślać ś., dojść myślą, przeczuć, zgadnąć, wpaść na myśl, dorozumieć się; poczuć ś. do czego (nigdy nie d-li ś., aby kurz pościerać).

 Domyślnik, wyraz dwuznaczny, dwuznacznik; znak pisarski: wielokropek a. kreska pozioma.

 Domyślność, rz. od Domyślny; dar domyślania ś., przeczuwania; przenikliwość.

 Domyślny, domyślający ś. łatwo; taki, jakiego się trzeba domyślać, oparty na domyśle, domniemany, przypuszczalny, prawdopodobny.

 Donacja, łć., darowizna dóbr komu przez rząd jako wynagrodzenie, uczyniona z pewnemi zastrzeżeniami; dobra, będące przedmiotem takiej darowizny.

 Donaszać — p. Donosić.

 Donatarjusz, łć., obdarowany donacją.

 Donator, łć., ten, co dał, dawca.

 Donatywa, łć., rodzaj medali, bitych i składanych jako dań królowi przez miasta pruskie i inflanckie; rodzaj podatku; wynagrodzenie, zapłata, honorarjum.

 Donder, Dunder, nm., żart., piorun: niech go d. trzaśnie a. świśnie.

 Donderować, Dunderować, nm., łajać, burczeć, buzować, fukać, piorunować; przewodzić nad kim, burmistrzować.

 Donia, ukr., panna, dziewczę, córka.

 Donica, miska gliniana, dzieża, makutra (f.); forma do bab, naczynie gliniane do pieczenia i ciasta; kamień ciosowy wyżłobiony, osadzany w ziemi pod wylotem rynien, pomp; wazon gliniany do kwiatów, p. Doniczka.

 Doniczka, zdr. od Donica; gliniany wazonik do kwiatów (fig.).

 Doniczkowy, przym. od Doniczka; d. = kwiat, dający się hodować a. hodowany w doniczce (nie w gruncie); kwiat pokojowy.

 Doniec, kozak doński, z nad Donu.

 Doniesienie, rz. od Donieść; zawiadomienie, wiadomość, raport; obwieszczenie w gazecie, ogłoszenie, inserat; potajemne oskarżenie, denuncjacja.

 Donieść, nied. Donosić, Donaszać, przynieść, zanieść a. unieść do pewnego kresu, podług sił, (upuszczę, nie d-sę!; przyniósszy, dodać do tego, co już zaniesiono; dostarczyć, podać (szynkarka wina im d-si); d. komu co a. o czym = dać znać, uwiadomić go, podszepnąć mu; zadenuncjować kogo, co; donaszać ubranie, obuwie = nosząc, doniszczać.

 Doniosłość, rz. od Doniosły; ważność; d. pocisku = odległość, którą może przebiec pocisk.

 Doniosły, ważny, znaczący, płodny w następstwa (fakt d.).

 Donkiszocki, Donkiszotowski, przym. od Donkiszot.

[215] Donkiszot, błędny rycerz; cudak, szaleniec, dziwak; samochwał, roiciel, marzyciel, rzucający się na przedsięwzięcia szlachetne, lecz niewykonalne; pragnący świat poprawić doraźnie, awanturnik.

 Donkiszoterja, Donkiszotyzm, usiłowanie doraźnego poprawienia świata, walka z wiatrakami, t. j. z przeciwnikami urojonymi lub zbyt potężnymi; awanturniczość.

 Donna, wł., pani, panna, bogdanka.

 Donosiciel, ten, co donosi, denuncjator, szpieg, delator.

 Donosić, nied. Donieść (ob.) dok., znosić do reszty, doniszczyć (d. suknię); nosząc, dotrzymać do pewnego czasu (d. płód = przebyć ciążę do kresu normalnego; nie d., urodzić przed czasem, poronić).

 Donośny, daleko sięgający, rozlegający ś.; silny, głośny (głos d.), rozgłośny, ważny, korzystny.

 Donst — p. Dunst.

 Donzella, wł., pogardl., panna, pretensjonalna panna.

 Donżuan, uwodziciel kobiet, bałamut, lowelas; ten, co napastuje kobiety na ulicach.

 Donżuanerja, Donżuanizm, Donżuaństwo, uwodzicielstwo, bałamucenie kobiet; napastowanie ich na ulicach.

 Doń, skr., do niego.

 Dookolutenieczka, Dookoluteńka, Dookolusieńka, Dokolutka, dokoła, wszędzie, naokoło.

 Dookoła — p. Dokoła.

 Dopadać — p. Dopaść.

 Dopadkowy, dorywczy, niestały.

 Dopalić, nied. Dopalać, dokończyć palić, spalić do reszty; wypalić, spalić a. opalić należycie, do gruntu (d. cegłę, kawę); upalić jeszcze więcej; d. ś., spalić ś. do reszty; wypalić, opalić należycie po długich usiłowaniach (nie mogę ś. d. tego mieszkania).

 Dopasować, nied. Dopasowywać, dobrać, aby pasowało (d. drzwi, okna); d. ś., dobrać ś., przystać do siebie (d-li ś. ze sobą).

 Dopaść, nied. Dopadać, paść aż dokąd, dolecieć dokąd; dobiec, dopędzić, dogonić, doścignąć; d. czegoś schwycić porwać co: dorwać ś. do czego.

 Dopaść, nied. Dopasać, dokończyć pasania, upaść do reszty, dokarmić, dotuczyć; d. ś., upaść ś. należycie, dokarmić ś, dotuczyć ś.

 Dopatrzyć, nied. Dopatrywać, doglądać, dozierać, strzec, pilnować, upatrywać, domyślać ś., domniemywać ś.; d. ś. czego w kim, w czym = upatrzyć, zauważyć, odkryć, przekonać ś., stwierdzić.

 Dopchać, Dopchnąć, nied. Dopychać, pchnięciem dosunąć; doładować, dopełniać, pchając dopakować, dotłoczyć; przen.: zepchnąć robotę, skończyć byle jak, aby zbyć; d. ś., dostać ś. pchając ś. dokąd, dotłoczyć ś.

 Dopełniacz, gram., w deklinacji nazwa 2-go przypadku; w kiper., flaszka, użyta za szpunt.

 Dopełnić, nied. Dopełniać, dodać dla pełności a. uzupełnienia, dołożyć do pełna, dokompletować; dokonać, spełnić, wykonać, wypełnić; dotrzymać czego, ziścić co (d. wyboru, obowiązku, warunków umowy); d. ś., spełnić ś., wypełnić ś., dokonać ś., ziścić ś., przyjść do skutku, stać ś.

 Dopełnienie, rz. od Dopełnić: dodatek, to, co ś. dodaje do czego dla uzupełnienia; gram., przedmiot, wyraz, uzupełniający orzeczenie zdania, oznaczający osobę, lub rzecz, na którą zwrócona jest czynność; w mat., liczba a. wielkość, którą trzeba dodać, aby otrzymać liczbę a. wielkość z góry oznaczoną: w ogr. dodanie gruntowi brakującego składnika: wapna, piasku a. gliny.

[216] Dopędzić, nied. Dopędzać, pędząc doścignąć, dogonić; przen dorównać komu w czym; przypędzić do pewnego kresu.

 Dopiąć, nied. Dopinać, dokończyć zapinanie; dociągnąć jedno do drugiego dla zapięcia; d. czego = dokazać, osiągnąć, postawić na swoim, przywieść do skutku, przeprowadzić swoje pomimo przeszkód; d. ś., dopiąć ubranie na sobie.

 Dopiec, nied. Dopiekać, dokończyć piec, upiec do reszty; przyczynić pieczywa jeszcze więcej, piekąc, przypiec, dogrzać (słońce d-ka); przen.: d. komu = dogryźć, dokuczyć, zaleźć za skórę.

 Dopiero, Dopierutko, Dopierutenko, Dopieruteczko, przysł., tylko co, ledwo co, przed chwilą (d. co wyszedł): d. — d. = to — to, już to — już to, już — już (d. na nieprzyjaciela jadąc, d. go odpędzając, wojowali); nać wczas d., nie prędzej aż, nie pierwej, wtedy ledwo (d. wierzymy, kiedy cierpimy); jeszcze nie więcej, zaledwie (d. ósma, d. mam lat 16); cóż d. = a cóż tu mówić o..., co to za! (trwałej sławy nabyć nie można, a cóż d. wiecznej; a d-oż to (jakież to) przyjęcie, jakie bywa w polskim domu!).

 Dopilnować, dojrzeć, przypilnować, doglądać; d. ś., mieć ś. na baczności, nie zaspać sprawy.

 Dopisać, nied. Dopisywać, dokończyć pisania; napisać jeszcze więcej; dodać pisząc, przypisać; d. komu = odpowiedzieć czyim nadziejom, ziścić ś., powieść ś., udać ś., poszczęścić ś. (pogoda, zdrowie nie d-uje, gość nie d-ał, loterja nam d-ała); d. ś., dotrzymać słowa, nie zawieść.

 Dopisek, Dopis, przypisek, dodatek pisany, to co dopisano, adnotacja; objaśnienie wydrukowane w odsyłaczu a. na końcu rozdziału albo książki; zrobić d-ek = przypisać ś. (np. do listu).

 Dopłacić, nied. Dopłacać, zapłacić resztę; dodać do zapłaty.

 Dopłata, to, co ś. dopłaca, reszta do zapłacenia, dodatek do sumy płaconej; dodatek ponad należność.

 Dopływ, rzeka mniejsza, wpadająca do większej; przen., napływ, dostęp (d. uczniów do szkoły zatamowano).

 Dopołudnie, czas od rana do południa, przedpołudnie.

 Dopomnieć ś., nied. Dopominać ś., upomnieć ś. z naleganiem, zażądać, domagać ś.

 Dopomóc, nied. Dopomagać, okazać pomoc, przyjść z pomocą, wesprzeć, podać rękę.

 Doporać ś., z mozołem dojść do czego, uporać ś.

 Dopowiedzenie, w gram., określenie rzeczowne, przydawka.

 Dopowiedzieć, nied. Dopowiadać, dokończyć opowiadania, domówić; dodać do tego, co powiedziano.

 Dopóki, Dopókąd, przysł..: jak długo, póki; d. nie = do tego czasu aż...; zanim, nim.

 Dopóty, tak długo aż..., póty, do tego czasu a. miejsca,

 Dopracować, nied. Dopracowywać, doprowadzić pracę do jakiegoś kresu; dopełnić zarobek dalszą pracą, dorobić; dogonić (zwierza); d. ś. czego = dojść pracą do czego, dorobić ś. czego.

 Doprawa, przyprawa, zaprawa; dodanie ziemi potrzebnych nawozów.

 Doprawdy, przysł., istotnie, naprawdę, oczywiście, w rzeczy samej, zaiste, prawdziwie, bez żartów, serjo.

 Doprawić, nied. Doprawiać, dodać przyprawy, zaprawić, dobrać (d. sos, wódkę, farbę); kończyć uprawę (roli); domawiać, dosztukować, przyprawić do czego.

[217] Doprosić ś., nied. Dopraszać ś., prosząc usilnie, uzyskać co.

 Doprowadzić, nied. Doprowadzać, przyprowadzić, zaprowadzić, dojść do pewnego kresu a. stopnia; pociągnąć za sobą, sprowadzić, wywołać (d. co do końca = dokończyć, osiągnąć dobry skutek); cukier., d. cukier do próby = nadać mu pożądaną gęstość.

 Doprząc, nied. Doprzęgać, do zaprzężonych dodać jeszcze.

 Dopuścić, nied. Dopuszczać, pozwolić, dostąpić, zbliżyć ś.; przypuścić, dozwolić, pozwolić, zezwolić, nie przeszkodzić czemu; d. samice do samców = łączyć je płciowo, stanowić; d. sobie co do głowy = trapić ś. smutnemi przypuszczeniami; d. ś. czego = popełniać, czynić (co złego).

 Dopust, Dopuszczenie, zrządzenie Boże, przeznaczenie, los, dola, wola nieba, palec Boży.

 Dopychać — p. Dopchać.

 Dopytać ś., nied. Dopytywać ś., pytając, dowiedzieć ś.

 Dorachować, nied. Dorachowywać, dokończyć rachować; dodać co jeszcze do rachunku, doliczać; d. ś., rachując, doliczyć ś., dojść czego; znaleźć co, szukać braku przez rachowanie (nie mógł ś. lat swych d., nie mogę d. ś. rubla).

 Dorada — p. Grzywica.

 Doradca (forma ż. Doradczyni), ten (ta), co doradza, radca; d. prawny = adwokat, rejent, radca prawny, juryskonsultant; pokątny d. = ten, co ś. zajmuje adwokaturą nielegalnie, żart., winkieladwokat.

 Doradczy, przym. od Doradca; głos d. = przyjmowany do wiadomości, brany pod rozwagę, lecz nie rozstrzygający.

 Doradzić, nied. Doradzać, udzielić rady, poradzić.

 Doradztwo, zajęcie doradcy; pokutne d. = zajęcie pokutnego doradcy.

 Dorancja, Durancja, nm., odmiana śliwy zwyczajnej; owoc tej odmiany.

 Dorastać — p. Dorosnąć.

 Doraźny, Dorazowy, następujący odrazu, natychmiastowy, bezzwłoczny (d-na kara); leczenie d-ne = stosowanie w nagłych wypadkach środkow leczniczych, będących pod ręką: zrośnienie d-ne = zrost bezpośredni, zagojenie się rany bez ropienia.

 Doręczać — p. Doręczyć.

 Doręcze, Dorędzie, tylko w wyrażeniach: na d-czu, na d-dziu = pod ręką, na pogotowiu, na podorędziu.

 Doręczny, podręczny, na podorędziu będący.

 Doręczyciel, ten, co doręcza, oddawca.

 Doręczyć, nied. Doręczać, oddać do rąk, wręczyć.

 Dorędzie — p. Doręcze.

 Dormeza, fr., powóz podróżny, urządzony do spania; czepiec; nocny; d-y, kolczyki, z któremi można spać.

 Dormitorjum, łć., sala sypialna w szpitalach i konwiktach.

 Dorobek, to, czego ś. dorobiono, nabytek; dorabianie ś. (być na d-ku = przychodzić do jakiej takiej zamożności).

 Dorobić, nied. Dorabiać, dokończyć roboty; do zrobionego dodać co jeszcze, dosztukować, doprawić; dopasować zrobiwszy (d. klucz); d. ś. = robotą dojść do czego; dojść do majątku, zbogacić się.

 Dorobkowicz, Dorobkiewicz, ten, co ś. dorobił majątku, parwenjusz.

 Dorobkowy, przym. od Dorobek.

 Doroczny, przypadający co rok, raz na rok.

 Dorodnia, roślina z rodziny wrzosowatych, wdzięczelina.

 Dorodny, urodziwy, przystojny, rosły, wysoki, słuszny, [218]postawny, pokaźny, dobrze zbudowany, okazały.

 Dorosły, który dorósł, dojrzały, pełnoletni.

 Dorosnąć, Dorość, nied. Dorastać, wyrosnąć do normalnej wysokości; dokończyć rosnąć; do pewnego kresu urosnąć; dojść do wieku dojrzałego; d. kogo = zrównać ś. z kim wzrostem; d. kogo, czego = rosnąć, dojść do czego (dorósł siódmego roku, chłopiec młodzieńca dorasta); przen. d. czego a. do czego = stać ś. odpowiednim do czego, sprostać czemu (nie dorósł do tego zadania); stanąć z kim narówni pod pewnym względem.

 Dorostek, chłopiec dorastający wieku rozwoju płciowego, wyrostek, młodzieniaszek, gołowąs, niedorostek.

 Dorość — p. Dorosnąć.

 Dorozumieć ś., nied. Dorozumiewać ś., domyślić ś., domniemać się, odgadnąć.

 Dorożka, ros., lekki powóz publiczny, fjakr, gmin. drynda.

 Dorożkarz, ros., powożący dorożką, gmin., dryndziarz.

 Dorównać, nied. Dorównywać, wyrównywać, dogładzać do reszty, stanąć narówni z kim, na jednakowym poziomie pod pewnym względem, zrównać się z kim. wyrównać komu, dorosnąć kogo a. czego.

 Dorsalia, łć., firanki, zdobiące ołtarz.

 Dorsalny, łć., grzbietowy.

 Dorsz, nm., wątłusz, ryba oścista, bezcierniowa, gardłopłetwa, z rodziny miętusowatych, dostarczająca tranu leczniczego (fig.).

 Dortuar, fr., sypialnia na pensjach żeńskich.

 Dorwać, nied. Dorywać, urwać do reszty (d. postronka naderwanego); dokończyć rwania, wyrywania; urwawszy, narwawszy, dodać do tego, co ś. już urwało, narwało; d. ś. czego a. do czego, dopaść, dostać ś., przypaść do i czego, otrzymać co pożądanego.

 Dorycki a. Doryjski styl, gr., porządek architektoniczny w prostych kolumnach, z kapitelami bez ozdób (f.).

 Doryda, fr., żart., kobieta ckliwa, pretensjonalna.

 Dorywać — p. Dorwać.

 Dorywczy, naprędce dokonany, nieciągły, urywkowy, niesystematyczny, dopadkowy.

 Dorywkiem, Dorywkami, dorywczo, czasami, kiedy niekiedy, w miarę czasu a. zdarzonej sposobności.

 Dorzecze, obszar, z którego wszystkie wody spływają do rzeki głównej.

 Dorzeczny, rozsądny, logiczny, stosowny; przyzwoity, na swojem miejscu będący, taktowny.

 Dorzezać — p. Dorznąć.

 Dorznąć, Dorzezać, nied. Dorzynać, przerznąć, urżnąć do końca a do pewnego kresu; rznąć, dobić; przen., zgubić kogo ostatecznie, dobić go (ta przegrana d-ła go); d. ś., zgubić ś. zupełnie, bez ratunku.

 Dorzucić, nied. Dorzucać, więcej przyrzucić, dołożyć, przyczynić (d. drew do ognia); rzuciwszy: dosięgnąć, docisnąć; przen., dodać, wtrącić (jakie słowo, zdanie do rozmowy).

 Dorzynać — p. Dorznąć.

 Dosadny, dobitny, silny, dokumentny, wyrazisty, energiczny (wyrażenie d-e = drażliwe).

 Dosadzić, nied. Dosadzać, dokończyć sadzenia, więcej zasadzić do posadzonego; przen., dokuczyć, [219]dojąć do żywego; dopaść, doskoczyć.

 Dosiadać — p. Dosiąść.

 Dosiadywać — p. Dosiąść: przesiadywać, wysiadywać (nad jakim zajęciem, w jakim miejscu); przesiadywać do jakiej godziny, dotrwać.

 Dosiąść, Dosiadać, nied. Dosiadywać czego = wsiąść na co (d. konia), siedzieć dłużej przy robocie.

 Dosiebny, ksobny, skierowany, do osoby działającej, mający ruch wprost przeciwny temu, jaki wykonywa skazówka zegarka, leżącego do góry tarczą; anat. mięśnie d-ne = przyciągające członek ku osi ciała, inaczej ksobne, przywodzące, przyciągające.

 Dosieczna, w mat., sieczna kąta dopełniającego.

 Dosiedzieć, wysiedzieć aż do jakiego czasu a. do końca, usiedzieć dokąd (nie może na miejscu d. = ciągle zmienia miejsce), wytrwać.

 Dosięgnąć, Dosiąc, nied. Dosięgać, dostać sięgając, dojść (przen. sprawiedliwość, kara go d-nie = otrzyma karę); dotrzeć, dojść, dopiąć (d. wysokiego stanowiska); osiągnąć; d. rozumem = dociec, zbadać, przeniknąć, zgłębić.

 Doskoczyć, nied. Doskakiwać, skoczyć dokąd, przyskoczyć (d. do kogo z pięściami): poskoczyć, pobiec w skok, skoczyć, polecieć (d-cz do apteki).

 Doskonale, przysł. od Doskonały.

 Doskonalić, robić doskonałym, udoskonalać, doprowadzać do doskonałości, ulepszać, poprawiać; wprawiać, ćwiczyć kogo w czym, kształcić; d. ś., stawać ś. lepszym, doskonałym a. doskonalszym, udoskonalać ś.; nabywać biegłości, wprawiać się, ćwiczyć się w czym, kształcić się.

 Doskonałość, rz. od Doskonały.

 Doskonały, bez winy, bez zarzutu, bez grzechu, bez wad będący: celujący, wzorowy, wyborny, wyśmienity, znakomity, idealny: fiz.: gaz d. a. idealny = ścisłe zgodny z teorją, określającą własności gazów: motor d. = motor idealny, działający bez straty encrgji; w muz.: akord d. = trójdźwięk na tonice.

 Doskrobać, nied. Doskrobywać, wyskrobywać a. oskrobać do pewnego kresu a. do reszty; dokończyć skrobania; oskrobać, naskrobać jeszcze więcej dla dodania do poprzedniego: d. ś., doczyścić ś. przez skrobanie; przen., powoli dojść do czego, dorabiać ś. pomału, dochrapać ś.

 Doskwarzyć, nied. Doskwarzać, dokończyć skwarzenia, dosmażyć; uskwarzyć jeszcze więcej dla dodania do tego, co już uskwarzono.

 Doskwierzyć, nied. Doskwierać, Doskwirać, dokuczyć, dopiec, dogryźć, uprzykrzać się, dojąć do żywego, dać się we znaki, zalać komu sadła za skórę.

 Dosłowny, literalny, słowo w słowo powtórzony, co do słowa zgodny, wierny, dokładny, jednobrzmiący.

 Dosłuchać, nied. Dosłuchiwać, do końca wysłuchać; d. ś., dowiedzieć się, słuchając; podsłuchać.

 Dosłużyć, nied. Dosługiwać, przesłużyć do końca a. do pewnego terminu; dobyć w służbie; d. ś., służąc dojść, doczekać ś. czego.

 Dosłyszalny, mogący być dosłyszanym.

 Dosłyszeć, mieć słuch dobry, dobrze słyszeć; zasłyszeć, usłyszeć, uchwycić słuchem.

 Dostać; dostanie, dostał i, dosięgnąć (d. kogo a. czego ręką, d. wysoko); dochodzić, stykać ś., sięgać; łąka d-je do rzeki (rozciąga ś.); d-je = starczy, wystarczy, [220]nie d-je = brak (piątej klepki mu nie d-je); otrzymać (podarunek, karę), osiągnąć (tu wszystkiego d-nie, d. policzek, postrzał); drzewo d-je liści, pączków = wypuszcza liście, pączki; dziecko d-je ząbków = ząbkuje; wydostać, dobyć, wydobyć, wyjąć (d. pałasza, d. czego z kufra); dotrwać, przestać na miejscu do pewnego czasu; nie cofnąć ś., dotrzymać; wydostać ś., wydobyć ś.: d. ś., być nabytym, zdobytym (sława pracą ś. d-je); stać ś. czyim, przypaść w udziale; d. ś., stać ś. czyim, czyjąś własnością, przejść na czyjąś własność (komu ś. to d-nie? dojąć kogo (d-ło mu ś. po karku); d. ś. dokąd = trafić, znaleźć ś. gdzie; dojść, dotrzeć (d. ś. do niewoli, do aresztu, do spowiedzi, na służbę, do portu); wpaść, ocknąć ś. gdzie.

 Dostać (dostoi, dostał), nied. Dostawać a. d. ś., stojąc dobyć; wystać do końca a. do pewnego czasu, ustać; nie ustąpić, dotrzymać (d. komu placu, kroku); d. czego = osiągnąć, wskórać przez stanie, wystać; wystać do reszty, ustać ś. należycie, oczyścić się przez stanie (piwo się w beczce już d-ło); dojść do swojej pory, dojrzeć (ptaszę w jaju, owoc d-ł ś.).

 Dostały, dojrzały.

 Dostarczyciel, ten, co dostarcza; dostawca.

 Dostarczyć, nied. Dostarczać, dostawić, sprowadzić, dowieźć a.; przynieść; dać, wydać, przynieść (d. produktów na targ, pszczoły d-ją miodu, ziemia zbóż, krowa mleka).

 Dostateczny, wystarczający, zadawalający; uczniow., stopień dostateczny = trójka.

 Dostatek, obfitość, spora ilość, zapas, zasób; poddostatkiem, lepiej; pod ostatkiem = obficie; dobrobyt, zamożność, bogactwo.

 Dostatni, majętny, zamożny, zasobny, bogaty, suty, obszerny, przestronny, szeroki (suknia d-ia).

 Dostawa, dostawianie czego, liwerunek, dowóz, zaopatrywanie w co; w mat.: d. = wstawa dopełnienia kąta danego.

 Dostawca, ten, co się trudni dostawą, liwerant.

 Dostawić, nied. Dostawiać, dostarczyć, przyprowadzić a. przywieźć, odstawić (d. towaru, aresztanta); więcej postawić, do postawionego dodać; dodać do stawki w grze.

 Dostąpić, nied. Dostępować, przystąpić, zbliżyć ś., przybliżyć ś., dojść, podejść; d. czego = osiągnąć, otrzymać, zyskać coś zaszczytnego.

 Dostęp, przystęp, możność dostąpienia, zbliżenia ś., miejsce, którędy ś. dostępuje, dochodzi dokąd.

 Dostępny, taki, do którego łatwo dojść a. dojechać, przystępny, łatwy, nietrudny, łatwo zrozumiały (wykład d.); popularny, łaskawy, ludzki (pan d.).

 Dostępować, dok., dokończyć stępowania; nied. — p. Dostąpić.

 Dostojeństwo, Dostojność, godność, dygnitarstwo, urząd znaczny; zacność, wspaniałość, godność, powaga, majestat.

 Dostojnik, dygnitarz, wysoki urzędnik.

 Dostojność, rodzaj tytułu; Wasza D.; — p. Dostojeństwo.

 Dostojny, zacny, szanowny, godny, czcigodny, znakomity.

 Dostosować, nied. Dostosowywać, dopasować, przy stosować, dostroić, doprowadzić do harmonji z czym; d. ś., zastosować ś., dostroić ś., nagiąć ś.

 Dostroić, nied. Dostrajać, dokończyć strojenia, ubierania; doprowadzić narzędzie muzyczne do stroju zgodnego z innym [221]narzędziem muzycznym; dokończyć strojenia narzędzia muzycznego; d. ś. = dostosować ś., zastosować ś., upodobnić ś., nagiąć ś., zgodzić ś. z kim, z czym (d. ś. do towarzystwa).

 Dostrzec, nied. Dostrzegać, dojrzeć, spostrzec, ujrzeć, zobaczyć, zoczyć, zauważyć.

 Dostrzegacz, ten, co dostrzega, spostrzegacz, obserwator.

 Dostrzegalnia, budynek, miejsce do obserwowania czego; obserwatorium astronomiczne; w leśn.: d. pożarowa — rusztowanie w lesie, z którego dozorca patrzy na las i w razie pożaru określa jego miejsce, strażnica.

 Dostrzegalny, mogący być dostrzeżonym, widzialny.

 Dostukać ś., doczekać ś. skutku stukania; stukając, dostać ś.; dokołatać ś.

 Dostyczna — p. Dotyczna.

 Dosyć, Dość, w sam raz, dostatecznie, wystarczająco, zadawalająco; jako tako, nieźle, nienajgorzej (d. mu tam idzie); d. tego! a. d.! = przestać!, zaniechać!, basta!; bądź co bądź! (np. niech mi to nawet za złe wezmą, d. że ja zrobię, co postanowiłem); wiele, dużo, sporo (mieć d. czasu, pieniędzy, cierpliwości); nie d., że... = nie tylko, że...

 Dosypka, to, co dosypano, przysypka; flis., część zboża na szkutach zbożowych, przeznaczona do zastąpienia ubytku.

 Dosyt, należyte nasycenie się.

 Do syta, do sytości, do nasycenia ś., ile dusza zapragnie; do przesytu, aż nadto, zupełnie.

 Doszczętny, wykonany do szczętu, całkowity, zupełny (zguba d-na).

 Doszlacze, miejsce, drogi, prowadzące ku drodze głównej.

 Doszły, ten, który doszedł (do skutku); dojrzały.

 Dosztukować, nied. Dosztukowywać, przyprawić część do całości, nadsztukować, przysztukować, dorobić.

 Doszukać ś., nied. Doszukiwać, odszukać z trudnością.

 Doścignąć, nied. Dościgać, ścigając; dopaść kogo, dogonić, dognać, dopędzać.

 Dość — p. Dosyć.

 Dośmiertny, do śmierci trwający, dozgonny, dożywotni.

 Dośrodkowy, przyciągający do środka, kierujący do środka; ruch d. = ruch, zmierzający ku środkowi; siła d-a = siła, skutkiem której ciało, obracające ś. dokoła jakiego punktu, będącego na zewnątrz, nie oddala się od tego punktu; nerwy d-we = nerwy czucia.

 Doświadczalny, oparty na doświadczeniach, za pomocą doświadczeń poznany i uzasadniony, empiryczny; do doświadczeń służący; nauka d-na, eksperymentalna = posługująca ś. doświadczeniami.

 Doświadczenie, praktyka, wiedza a. umiejętność postępowania, nabyta z własnych i cudzych przygód; eksperyment., próba, wystawienie kogoś na pokusę, aby go zbadać; d. naukowe a. eksperyment nauko wy = umyślne zestawienie takich warunków, aby zbadanie zjawiska było łatwiejsze; ogół wiadomości, nabytych przez obserwację.

 Doświadczony, którego doświadczono; wypróbowany, niezawodny, skuteczny; mający doświadczenie, wytrawny, biegły, praktyczny.

 Doświadczyć, nied. Doświadczać kogo = poddawać pokusie dla wypróbowania, Bóg go ciężko d-ył = Bóg zesłał na niego ciężkie strapienie; d. czego = doznać, zaznać, uczuć, przekonać ś.; eksperymentować, dokonać próby prawdziwości teorji w praktyce.

[222] Dotacja, łć., uposażenie, obdarzenie, zaopatrzenie instytucji a. osoby w dochody; akt, przez który ś. kogo obdarza dobrami; dobra, stanowiące uposażenie.

 Dotąd, przysł., do tego miejsca, tak daleko; do tego czasu, do tej pory, dotychczas, do dziś dnia; dopóty, poty, potąd (grał d., aż ś. zmordował).

 Dotkliwy, bolesny, bolący, dolegliwy, dojmujący, dokuczliwy; wrażliwy, uczuciowy, czuły, pobudliwy; delikatny, tkliwy.

 Dotknąć a. Dotknąć ś., nied. Dotykać a. Dotykać ś., stykać ś., leżeć obok czego; przytykać do czego; d. czego, co, do czego = tknąć ś. czego, pomacać, trącić co; wziąć ś. na chwilę do czego; nie d. kogo, czego = nie ruszyć, nie zająć ś. nim ani na chwilę, nie mieć z nim do czynienia; d. jakiej kwestji = wziąć ją pod uwagę, potrącić o nią, poruszyć ją, nadmienić, napomknąć, wzmiankować o niej; d. czego = stykać ś. z czym, graniczyć, leżeć obok, o miedzę; nie zostać obojętnym, obejść kogo, strapić, zasmucić (twoje nieszczęście mocno mię d-ło); ubóść, obrazić, urazić, obejść kogo (te słowa d-ły ją do żywego); nawiedzić, spotkać, zdarzać ś. komu (nieszczęście go d-ło); doświadczyć kogo przeciwnościami, nawiedzić, spuścić na kogo dolegliwości (d-ł Bóg Joba na ciele, d-ł go Bóg na umyśle).

 Dotrzeć, nied. Docierać, dokończyć tarcia, wycierania; d. dokąd = przedrzeć ś., dostać ś., przedostać ś., dojść, przybyć; dopiąć, dosięgnąć, otrzymać; d. koniu = dokuczyć mu, dać ś. we znaki; w myśl. (o psie) dognać, dopędzić; docierać kniei (o dojeżdżaezu) = szukać zwierza w kniei aż do wypłoszenia go i ubicia przez myśliwych; d. ś. kogo, czego = trąc, wytrzeć należycie (nie mógł ś. oczu d.); d. ś. kogo = trąc, docucić ś. go.

 Dotrzymać, nied. Dotrzymywać, przetrzymać, nie puścić do pewnego czasu (d. ciężaru, zbiega); dochować, zachować, przechować; spełnić, ziścić (d. obietnicy, słowa, tajemnicy); d. komu czego = wytrwać w czym, nie ustąpić, nie cofnąć ś. od Czego (d. towarzystwa, kroku, placu); d. komu = dorównać, nie ustąpić, nie powstydzić ś. (nikt mi w koniach nie d-ma); dotrzymywać w myśl. (o zwierzynie), pozwalać podejść, zbliżyć ś. do siebie, nie przedsiębiorąc ucieczki.

 Dotychczas, przysł., do tego czasu, do obecnej chwili, dotąd, do tej pory, do dziś dnia.

 Dotychczasowy, dotychczas istniejący, trwający do chwili obecnej; taki, jaki był dotąd.

 Dotychmiast, dotychczas.

 Dotyczeć, Dotyczeć ś., Dotyczyć, Dotyczyć ś. kogo, czego = tyczeć ś., ściągać ś. do czego, stosować ś.

 Dotyczna (-ej), niekiedy Dostyczna, w mat.: styczna kąta dopełnienia (fig.).

 Dotykać — p. Dotknąć.

 Dotykanie, Dotyk, czucie dotykowe, zdolność uczuwania przedmiotów przez dotknięcie (jeden ze zmysłów).

 Dotykalny, mogący być dotkniętym, namacalny, bijący w oczy, wyraźny, oczywisty.

 Dowcip, bystrość umysłu, przemyślność, pomysłowość; zdolność kombinowania, orjentowania ś., talent, spryt, zdolność (d. pomaga do pojmowania rzeczy, do wynalazków, d., gienjusz nowe wynajduje); łatwość w wyszukiwaniu stron śmiesznych, humor, żartobliwość, dowcipność, jowjalność (d. [223]wesoły, ostry, złośliwy); żart, koncept, facecja, krotochwila; fortel, wybieg, podstęp, kawał.

 Dowcipek, żart niesmaczny, lichy koncept..

 Dowcipkować, Dowcipować, sadzić ś. na dowcipy, popisywać ś. dowcipem, żartować, kpinkować, facecje prawić.

 Dowcipniś (forma ż. Dowcipnisia), człowiek dowcipny, żartowniś, koncepcista, facecjonista; ten, co sadzi ś. na dowcipy.

 Dowcipny, mający cechy dowcipu, pełen dowcipu, humorystyczny, krotochwilny, ucieszmy, zabawny, wesoły (d-a odpowiedź); d. człowiek dowcipkujący, żartobliwy, jowialny, filuterny, cięty a. bystry, sprytny, przebiegły, przemyślny, pomysłowy, roztropny; zręczny, sprytny (d. przyrząd, manewr, sposób).

 Dowidzieć, mieć wzrok dobry, widzieć dobrze.

 Dowidziska, Dowidzyska! do widzenia, do zobaczenia się!

 Dowiedzieć ś., nied. Dowiadywać ś., powziąć wiadomość, zostać poinformowanym.

 Dowiernoręctwo, przekaz, dany osobie, otrzymującej zapis i obowiązanej doręczyć spadek innej osobie; fideikomis.

 Dowierzać komu = spuszczać się na czyją wierność; wierzyć, ufać.

 Dowieść, nied. Dowodzić, doprowadzić, przyprowadzić dokąd, przywieść; d. czego = stwierdzić dowodami, udowodnić, przekonać, uzasadnić, dokazać, wykazać prawdziwość czego (d. twierdzenia, to niczego nie d-i = to nic nie znaczy, nie stanowi).

 Dowieźć, nied. Dowozić, przywieźć do pewnego miejsca (dowiózł go do połowy drogi), zawieźć; wożąc dostarczyć.

 Dowlec, nied. Dowlekać, zawlec dokąd, dociągnąć do jakiego kresu; dokończyć wleczenia, nawlekania; d. ś. dokąd = wlokąc ś. dojść a. dojechać.

 Dowodny, oparty na dowodach, oczywisty, niewątpliwy, pewny; za dowód służący, przekonywający, rozstrzygający, decydujący; w myśl.: ogar d. = goniący na czele innych; pies doskonale ułożony do łowów, dobrze prowadzący myśliwca na zwierzynę.

 Dowodzić — p. Dowieść; komenderować, kierować, mieć dowództwo; stać na czele; rozwodzić ś., dużo mówić, prawić; przewodzić, burmistrzować, dunderować.

 Dowojować ś., doczekać ś. złych; skutków prowadzenia ś., postępowania, wojowania; doigrać się.

 Dowolny, zostawiony do woli; jakiś. podoba; samowolny, arbitralny; nie uzasadniony, nie oparty na pewnej zasadzie; dobrowolny.

 Dowozić — p. Dowieźć.

 Dowód, okoliczność albo rzecz, przemawiająca za czym, przekonywająca o czym, fakt, oznaka czego; d-dy = dokumenty, świadectwa, papiery osobiste (mam d-y w porządku); papiery stwierdzające uzdolnienie, świadectwa służbowe i t. p.

 Dowódca, przywódca, naczelnik, ten, co dowodzi, wódz, komendant.

 Dowóz, Dowózka, dowożenie, przywóz, dostawa.

 Dowrzan, roślina z rodziny krzyżowych.

 Doza, gr. — p. Dawka; przen., ilość, miara (w tym utworze jest duża d. dowcipu).

 Dozgonny, trwający do zgonu, dośmiertny, dożywotni.

 Dozierać — p. Dojrzeć.

 Doznać, nied. Doznawać, doświadczać, zaznać, poznać, uczuć, odczuć.

 Dozorca (forma ż. Dozorczyni), [224]ten (ta) co doziera, nadzorca, inspektor; strażnik, pilnujący czego (d. policyjny).

 Dozorować, mieć dozór, pilnować, doglądać, strzec, czuwać nad czym.

 Dozór, dozorowanie, dogląd, nadzór, baczność; instytucja, mająca nadzór nad czym.

 Dozwolić, nied. Dozwalać, zezwolić, pozwolić, nie przeszkodzić, nie sprzeciwić się czemu, domścić do czego, przystać na co.

 Doża, wł., tytuł, nadawany niegdyś dożywotnio w rzeczach pospolitych Weneckiej i Genueńskiej najwyższemu urzędnikowi krajowemu, odpowiadający dzisiejszemu tytułowi prezydenta rzeczypospolitej.

 Dożyć, nied. Dożywać, kończyć życie, przeżyć do pewnego kresu; d. czego = doczekać ś. czego za życia.

 Dożynać — p. Dożąć.

 Dożynki (-ów), blp., koniec żniwa; zabawa żeńców po skończeniu żniwa; okrężne, obżynki, wieńczyny.

 Dożywać — p. Dożyć.

 Dożywocie, prawo korzystania z czego do śmierci; majątek, mienie, przeznaczone dla kogo do użytku dozgonnego, puczem przechodzi do spadkobierców.

 Dożywotni, Dożywotny, posiadany do śmierci (majątek d.); do śmierci będący na jednym stanowisku (urzędnik d.).

 Dożywotnik (forma ż. Dożywotnica, Dożywotniczka), ten (ta), co korzysta z dożywocia.

 Dój, mleko na raz wydojone, udój, wydój, doiwo; dojenie.

 Dójka, ta, co doi krowy, dziewka do dojenia, dojnica, skopek; krowa albo owca dojna; brodawka sutkowa.

 Dół, jama, wklęsłość, zapadlina, rozdół, wykop, rów; dno, spód; miejsce, stanowisko niższe, parter, część domu pod pierwszym piętrem; d. rzeki = część bliższa ujścia: w d. rzeki (płynąć) = ku ujściu, z biegiem wody, z wodą; w d. a. na d. patrzyć = spuszczać oczy, patrzyć ku ziemi; barometr idzie na d. = spada; płacić z d-u = po upływie czasu, za który ś. płaci; jama do chwytania zwierząt;przen.: grób, mogiła; iść na d., zniżać ś., maleć, zmniejszać ś., spadać (np. eo do ceny, majątku, stanowiska); w d. wpadać, otrzymać karę, zapłatę; w fiz.: d. fali = zniżenie pod poziom cząsteczek ciała sprężystego podczas jego falowania; p. zdr. Dołek, Dołeczek.

 Drab, nm., drągal, chłop tęgi, rosły; łotr, hultaj, włóczęga, zbój, zbir; w dawnej piechocie żołnierz szeregowy, piechur — p. Draby.

 Drabant, Trabant, nm., za Sasów, żołnierz trzymający straż w zamku, halabardnik (fig.); dawny taniec polski; księżyc, satelita.

 Drabina, dwie żerdzie szczeblami połączone, pal z poprzecznemi kołkami do włażenia; d. sznurowa = dwa sznury, szczeblami połączono; w myśl.: stawiać d-nę (o niedźwiedziu), wspinać ś. na tylnych łapach; przen.: hierarchja, stopniowanie, gradacja; d. stajenna = służąca za przegrodę w stajni nad żłobem (fig.).

 Drabiniasty, Drabiasty wóz = mający drabiny, jako boki (fig.).

 Drabinka, Drabka, zdr. od Drabina; kratka żelazna zakładana w pysk koniom przy dawaniu im lekarstw; podziałka gieomotryezna z kilku linji poziomych [225]złożona; haft.: szczegół w hafcie formy drabinki, z powycinanemi miejscami między szczeblami, kratka; handl., wykaz obliczania procentów; młyn., d. koszowa = ramka w koszu młyńskim; ślus., przyrząd w kłódkach konstrukcji werthajmowskiej do przepuszczania i zatrzymywania sztyftu, przynitowanego do rygla.

 Drabinkarz, karjerowicz.

 Drabka, zdr. od Drabina; albo w lm. jasła, rodzaj sieci.

 Drabować, jechać truchtem, kłusować; przetrząsać, szperać, rozpatrywać, roztrząsać; nicować, krytykować, obrabiać kogo.

 Draby (-ów), blp., (cienkie słupy rusztowań, utkwione w ziemi, sztandary, tycze.

 Dracena, gr., smocze drzewo, roślina drzewiasta z rodziny liljowatych, przypominająca nieco palmy (fig.).

 Drachma, gr., jednostka wag aptekarskich = 7 uncji = ¼ łuta; d. moneta grecka = 30 kop.

 Draga, machina do pogłębiania albo oczyszczania łożyska rzeki, kanału a. dna portu i do wydobywania przedmiotów zatopionych (fig.).

 Draganek, Dragonek, Dragonka, fr., galon na rękawie u prostego żołnierza, oznaczający liczbę lat służby (fig.), szewron.

 Draganek, roślina bylica (ob.).

 Dragant (-u), Tragant, Tragagant, gr., — p. Traganek; gumowaty sok traganka, guma dragancka; ciasto powstałe z zagniecenia gumy draganckiej z cukrem miałkim; ciasto draganckie, ciasto dragantowe; w im. rodzaj cukrów ozdobnych.

 Dragoman, Drogman, Drogoman, arab., tłomacz urzędowy przy poselstwie, na Wschód wysyłany; przewodnik.

 Dragon, gr., żołnierz kawalerzysta uzbrojony w karabin, pełniący służbę konno i pieszo; przen., człowiek niezgrabny i dużego wzrostu.

 Dragonady, gr., blp., prześladowania religijne za pomocą egzekucji wojskowej we Francji za Ludwika XIV i na Śląsku za Fryderyka Wilhelma III.

 Dragonja, gr., oddział dragonów; zbiór., dragoni; straż przyboczna.

 Dragoński, gr., przym. od Dragon; po d-sku — jak dragon; obcesowo, zuchwale; d. los = nieszczęśliwy, smutny.

 Dragować, nm., oczyszczać albo pogłębiać łożysko rzeki, kanału a. dno portu za pomocą dragi.

 Drajkenig, Drajcap, nm., gatunek tytuniu taniego.

 Drakoński, gr., zbyt surowy, okrutny, nieubłagany (wyrok, przepis, prawo d-e).

 Drała! wł., myk! szust! w nogi! (o ucieczce).

 Drałować, iść szybko, pędzić, biec, zmykać, zmiatać.

 Dramat (-u), gr., wogóle sztuka teatralna; rodzaj utworu poetyckiego, przedstawiającego w formie djalogowanej starcie ś. i walkę przeciwnych uczuć i interesów; przen., fakt, wypadek, zdarzenie smutne, wzruszające lub krwawe; walka duchowa, pełna boleści.

 Dramatopisarstwo, gr., blm., pisanie dramatów, literatura dramatyczna.

 Dramaturg, Dramatopisarz, Dramatyk, gr., piszący dramaty, [226]autor dramatów; piszący o sztuce dramatycznej.

 Dramaturgja, Dramatopisarstwo, gr., teorja sztuki dramatycznej; nauka o przedstawieniach scenicznych; dramatyka.

 Dramatyczny, gr., przym. od Dramatyka; smutny, wzruszający, wstrząsający, pełen scen okropnych, przerażających; teatralny, sceniczny; smutnie nastrojony, usiłujący wzruszyć, patetyczny (ton, postawa, giestykulacja d-a).

 Dramatyk, gr., artysta dramatyczny — p. Dramaturg.

 Dramatyka, gr., dramaturgja, twórczość dramatyczna, dramatopisarstwo; literatura dramatyczna.

 Dramatyzować, gr., nadawać cechy dramatu, przedstawiać w charakterze i tonie dramatycznym; brać rzecz ze strony dramatycznej (tragicznej).

 Dramidło, gr., lichy utwór dramatyczny, w którym nagromadzono mnóstwo scen przerażających.

 Dranica, cienka deseczka darta z drzewa iglastego do pokrycia dachu, branica.

 Drań, lichota, gałgaństwo, zły towar; nicpoń, rozpustnik, hultaj, gałgan, nikczemnik; d-stwo = zbieranina, hołota.

 Drapacz, ten, co drapie; w garb.: narzędzie do drapania skór, szlichtmond; narzędzie do kruszenia brył ziemi, spulchniania roli, niszczenia chwastów, ekstyrpator, spulchniacz, skaryfikator (fig.); d. a. drapaka, stara miotła, stary grat, pomiotło; machina przędzalnicza; d. a. d-k, rodzaj hebla, skrobacz; d. nieba = dom o kilkunastu piętrach (w St. Zjed. Ameryki phi.); d. a. szczeć leśna, bot., roślina z rodziny szczeciowatych (fig.); roślina z rodziny złożonych.

 Drapaczka, szczotka łaziebna; skrobaczka; zgrzebło końskie; graca do wygarniania węgli z rusztów; sieć rybacka workowata, uczepiona do dwu żerdzi, do połowu ryb na dnie; stara, zdarta miotła, drapaka.

 Drapać, silnie pocierać, skrobać paznogciami, pazurami albo czemś ostrem; d-ie = kole, piecze, swędzi; przen., grabić, łupić, rozszarpywać (cudze mienie); d. ś., skrobać ś.; przen., piąć ś., wdzierać ś., wdrapywać ś. z trudem; usiłować stanąć na wyższym szczeblu społecznym, zająć miejsce wyższe — p. Drapnąć.

 Drapak: w wyr. dać d-ka = drapnąć, czmychnąć, uciec, zemknąć, zbiec.

 Drapaka — p. Drapacz.

 Draperja, fr., sute i ozdobne fałdy szaty, osłon, obicia, układ ich malowniczy.

 Draperować — p. Drapować.

 Drapichróst, tchórz, człowiek lękliwy; hultaj, włóczęga, drab, łotr.

 Drapiestwo, Drapież, łupiestwo, zdzierstwo, grabież, rabunek; chciwość; wyzysk.

 Drapieżca, Drapieżnik, zwierzę drapieżne; zdzierca, wydzierca, łupieżca, rabuś, grabieżca.

 Drapieżny, żyjący drapiestwem, krwiożerczy, mięsożerny (zwierz, ptak d.); przen., chciwy.

 Drapnąć, skrobnąć, drasnąć, udrapać, zadrapać; porwać co, wziąć dla siebie: czmychnąć, zemknąć, umknąć, zbiec; pobiec a. pojechać szybko, popędzić, skoczyć, machnąć dokąd; p. nied., Drapać.

 Drapować, Draperować, fr., układać w draperje, upinać malowniczo; d. ś., układać na sobie ubiór w draperje; przen., [227]przybierać pozę teatralną, sztuczną, udawać powagę, wielkość.

 Drasnąć, zadrapnąć, udrapać, zrobić rankę drapnięciem; musnąć, dotknąć ś., zadrasnąć, obrazić, urazić, dotknąć niemile; d. ś., zadrapać ś., skaleczyć ś. lekko drapnięciem.

 Drastyczny, gr., drażliwy, obrażający poczucie moralności, nieprzyzwoity; d-e leki = podrażniające, działające drażniąco.

 Draśnięcie, rz. od Drasnąć; lekkie zranienie powierzchowne; przen., dotknięcie, obraza, zadrażnienie.

 Dratwa, zdr. Dratewka, nm., nić szewcka z konopi z wkręconą w końcu szczeciną.

 Draźlinek, bot., roślina z rodziny czerpatkowatych.

 Drażliwy, Draźliwy, łatwy do rozdrażnienia, obraźliwy, opryskliwy, niecierpliwy, nerwowy; czuły, delikatny; łaskotliwy, mogący obrazić, drażniący; skrupulatny, pełen honoru w jakim względzie; drastyczny, nieprzyzwoity.

 Drażnić, Draźnić, podbudzać do gniewu, zaczepiać; droczyć się, przekomarzać ś., gniewać, irytować; pobudzać, łechtać, jątrzyć, rozdrażniać; d. ś. z kim = podbudzać do gniewu, igrać z kim dla rozgniewania, wystawiać cierpliwość jego na próbę.

 Drażniąco, przysł., pobudzająco, irytująco, obrażająco, boleśnie.

 Drąg, długi okrąglak drewniany; kij gruby, pałka; gruba tyka, żerdź; kij żelazny do podnoszenia albo łupania kamieni, lodu (f.); oskard; d. pompy = szpąga, rękojeść pompy; wysoka sztuka drzewa do żagli; p. Dźwignia; d-i, blp., wóz drągowy, wóz, mający po bokach dwa drągi, a między niemi na płask deskę.

 Drągal, Drąg, człowiek duży a nieruchawy, niezgrabny, z tępem pojęciem, ordynarny, drab, dryblas.

 Drąst, roślina z gromady mchów liściastych, z rodziny drąstowatych (fig.).

 Drążek, zdr. od Drąg; krótki, gruby kij mocny, drewniany a. żelazny do podważania; p. Dźwignia; dyszel poboczny, hołobla; w med., podważka, przyrząd do podważania odłamków kości; w myśl., kawał drzewa, którym ś. spinają dwa kundle, stąd d. kundlów = para kundlów; w gimn., kij gładki, 1½ — 2 cali grubości mający, bądź umocowany pionowo w ziemi, bądź zawieszany poziomo, do unoszenia się na nim; w gimn. d-ki, poręcze równoległe (f.).

 Drążkowy, przym. od Drążek; szlachcic d. = jeżdżący drążkami, t. j. wozami, mającemi drągi po bokach; zagonkowy, łyczkowy, chodaczkowy; przen. (o dawnych godnościach senatorskich), podrzędny, niższego stopnia; tytularny, nominalny; d-owe srebro, złoto = w sztabkach.

 Drążnia, Armatnica, Imbauba, bot., roślina z rodziny chlebowcowatych (fig.).

 Drążnik, noszący lektykę; chodzący na szczudłach; w drukar., część składowa tłoczni, bengiel.

 Drążyć wyjmować ośrodek, wydłubywać, wyżłabiać, żłobić, wydrążać; przen., osłabiać, wyniszczać; d. owoce = wyjmować pestki, drylować; cegły d-ne = cegły dęte.

 Drelich, Drylich, zdr. Dreliszek, Dryliszek, nm., proste, grube płótno, parcianka, proste płócienko kolorowane.

 Dren, ang., rura gliniana, ściągająca wilgoć, służąca do [228]osuszania miejsc bagnistych, sączek (f.); w med. p. Sączek.

 Drenować, ang., osuszać miejsca błotniste przez zakładanie drenów, zakładać sączki, odsączać.

 Dreptać, Drepcić, wśród zajęcia, chodzić szybko, drobnemi krokami, drobić, krzątać ś.; tańczyć w miejscu drobnym krokiem; przen., zabiegać, chodzić koło czego, czynić starania.

 Dresować — p. Tresować.

 Dresura, fr., — p. Tresura.

 Dreszajba, Drajszajba, nm., pomost ruchomy, na który wtaczają wozy, maszyny, lokomotywy, aby je obrócić na miejscu, tarcza obrotowa, pomost obrotowy, obrotnica (fig.).

 Dreszcz, zdr. Dreszczyk, lekkie drżenie, wstrząśnięcie, wzdrygnięcie w ciele; mrowie, ciarki; w med., uczucie zimna, poprzedzające gorączkę, ziębienie.

 Drewienko, Drewko, zdr. od Drewno; lek. d-ka, wiórki, czyszczące krew, używane jako napar.

 Drewniak, zwierzę stawonogie krajowe z gromady wijów ostrorożnych (fig.); roślina z gromady grzybów z rodziny kulnicowatych; w druk., szteg drewniany; zegar drewniany u dróżników kolejowych; trzewik z drewnianą podeszwą, posp., budynek drewniany, dom drewniany; gmin., bałwan, cymbał.

 Drewniany, z drzewa zrobiony, z drzewa zbudowany; przen., nieczuły, obojętny, zimny; nieruchawy, niezgrabny w ruchach, sztywny; bezdźwięczny, matowy (głos d.).

 Drewniasty, Drzewiasty, mający własności drewna, podobny do drewna.

 Drewnieć, Drzewnieć, w drzewo ś. zamieniać, stawać ś. drewnem; stawać ś. podobnym do drewna, kołowatym; drętwieć, kamienieć, sztywnieć.

 Drewno, część pnia lub korzenia drzew dwuliścieniowych, zawarta między rdzeniem a korą, albo w ściślejszem rozumieniu: między rdzeniem a bielem; kawał drzewa, polano, bierwiono (czy kij, czy d., to wszystko jedno); przen., człowiek nieczuły; zdrob. Drewienko, Drewko.

 Drewutnia — p. Drwalnia.

 Drezyna, fr., mały wózek do jazdy po szynach kolejowych, poruszany korbą a. parą (f.).

 Dręczyciel, ten, co dręczy, dokucza, męczy, kątownik, tyran.

 Dręczyć, męczyć, zadawać cierpienia fizyczne, katować; truć, trapić, martwić, sprawiać zgryzotę, dokuczać, gnębić, pastwić ś., znęcać ś.; d. ś., martwić ś., gryźć ś., truć ś.

 Drętwa (a. Płaszczka), morska ryba chrząstkowata, posiadająca narządy elektryczne, których wyładowanie ubezwładnia inne zwierzęta (fig.).

 Drętwić, czynić drętwym, zdrętwiałym, znieczulać; d. zęby = nabawiać oskomy, cierpienia zębów; hartować, czynić twardym.

 Drętwieć, tracić czucie, martwieć, stawać się zdrętwiałym, cierpnąć; d. ze strachu = truchleć, tracić czucie.

 Drętwik, węgorz elektr., strętwa, wąż elektryczny, ryba, należąca do węgorzowatych, obdarzona potężnym przyrządem elektrycznym, [229]którym razi inne zwierzęta (fig.); roślina krwawnik.

 Drętwy, bezwładny, zdrętwiały; cierpki, przykry.

 Drgać — p. Drgnąć.

 Drganie, rz. od Drgać; fiz., periodyczny ruch wahadłowy ciał lub ich cząsteczek około punktu równowagi; drżenie, wibracja.

 Drgawki, zwykle w lnu, drgnięcia kurczowe, powtarzające się wskutek skurczów mięśni; konwulsje.

 Drgnąć, nied. Drgać, zadrgać, zadrżeć, zatrząść ś., wstrząsnąć ś,; struna drga = wibruje (łydki mu drżą = trzęsą ś. ze strachu).

 Drgnienie, Drgnięcie, rz., czynność słowa Drgnąć (p.).

 Drjada, Dryjada, gr., boginka leśna, nimfa leśna.

 Drjakiew (-kwi), a. Dryjakiew, gr., roślina z rodziny szczeciowatych, gwiazdnik (fig.); lekarstwo, złożone z wielu środków, niegdyś bardzo wzięte, szczególniej jako odtrutka; maść lecząca, plaster.

 Drjakwowy gr., przym. od Drjakiew; d. zapach, zapach korzenny.

 Drobiazg (-u), zdr. Drobiażdżek, (-żdżku), drobny przedmiot, drobny szczegół, drobna okoliczność, detal; rzecz małej wagi, drobnostka, błahostka, fraszka, bagatela, małostka, głupstwo; w lm. — drobna bielizna (kołnierzyki, mankiety, chustki i t. p.); drobne dzieci, drobne zwierzęta, drobne towary i t. p.; drobne utwory literackie i artystyczne.

 Drobiazgowy, zajmujący ś. drobnostkami, szczególikami, przywiązujący ś. do drobiazgów, małostkowy, pedantyczny; szczegółowy, zawierający wszystkie drobnostki; handel d. = cząstkowy, detaliczny, niehurtowny.

 Drobić, dzielić na drobne części, rozdrabniać, kruszyć; drobne kroki stawiać, dreptać; tańczyć drobnego (góralskiego).

 Drobina, drobna cząsteczka, odrobina, kruszyna, ździebło, okruch; drobny przedmiot, drobiazg, maleństwo; zdr. Drobinka.

 Drobnica, pieniądze drobne, moneta zdawkowa, drobne; drobne rzeczy, drobne towary.

 Drobnieć, stawać ś. drobnym, coraz mniejszym, maleć, zmniejszać ś., wyradzać ś., karłowacieć, zanikać.

 Drobniuchny, Drobniuni, Drobniutki, Drobniuteńki, Drobniuteczki, Drobniutenieczki, Drobniusi, Drobniusieńki, Drobniusienieczki, bardzo drobny, malutki, maleńki.

 Drobnociałkowy, złożony z drobnych ciałek.

 Drobnomierz — p. Mikrometr.

 Drobnomieszczański, właściwy niższej klasie mieszczańskiej, burżuazyjny, kramarski, zacofany, powszedni, ciasny, filisterski (d-ie poglądy, d-ie ideały).

 Drobnoprzemysłowy, tyczący ś. drobnego przemysłu, właściwy drobnemu przemysłowi.

 Drobnorolny, dotyczący drobnej własności ziemskiej; posiadający drobną własność ziemską (włościanin d. = małorolny).

 Drobnostka, bagatelka, małostka, błahostka, fraszka; rzecz, mały przedmiot a. małej wartości, drobiazg, głupstwo.

 Drobnostkowicz, przywiązujący wielką wagę do drobnostek, pedant, nudziarz.

 Drobnostkowy, drobiazgowy, przesadnie ścisły, pedantyczny.

 Drobnoszlachecki, dotyczący drobnej szlachty, należący do niej.

[230] Drobnoustrój, Drobnotwór, zwierzątko a. roślinka widzialne tylko przez mikroskop; mikroorganizm; bakterja.

 Drobnowidz — p. Mikroskop.

 Drobnoziarnisty, z drobnych ziarnek złożony; mający budowę ziarnistą, o drobnych ziarnach.

 Drobny, mały, niewielki, szczupły; d-ne rysy = niegrube, delikatne; d-na figura; małoważny, błahy, bagatelny, podrzędny: z małych cząstek złożony, miałki; d-a szlachta = zagon owa, chodaczkowa, łyczkowa, zaściankowa; d-e mieszczaństwo = niezamożne i niewykwintnie żyjące; d. pieniądz = pieniądz małej wartości; d-ne a. d-ne pieniądze = moneta zdawkowa, drobnica, bilon; d., rz., rodzaj tańca ludowego.

 Droczyć się z kim = drażnić, drażnić ś., przekomarzać ś., dokuczać, sprzeciwiać ś. dla psoty, psocić, spierać ś. dla dokuczenia.

 Droga, smug gruntu do chodzenia, pas lądu, przeznaczony do chodzenia po nim, takiż pas wody do pływania, do jeżdżenia; przejście, szlak, tor; d. bita = gościniec (d. królewska), trakt, szosa; rozstajne d-i = zbiegające się, i krzyżujące ś.: d. między drzewami = aleja; d. wodna; d. żelazna = kolej, kolej żelazna; przen., kierunek podróży; stać na d-dze, wejść komu w d-gę = stać mu na przeszkodzie; swoją d-gą = pomimo to, bez względu na to; sposób postępowania: chodzić prostą d-gą = postępować, żyć uczciwie; jesteś na dobrej d-dze = usiłowania twoje wiodą do celu; był już na d-ze do wyzdrowienia = wracał stopniowo do zdrowia; mieć ś., jak groch przy d-ze = być w niedobrym położeniu, gdzie każdy depce, skubie; sposobność, sposób dojścia do czego, okazja: torować sobie d-gę do władzy, do zaszczytów; masz d-gę do zaszczytów = otwarte pole, sposobność, okazję; nie tędy d. = tym sposobem nic nie osiągniesz; czytanie jest d-gą do nauki; d. do zbawienia, do chwały, do majątku; chwyta się wielu dróg; uzyskać co w d-ze łaski; właściwy kierunek podróży (pytać o d-gę, wskazać komu d-gę); podróż, wędrówka, wojaż; wybierać ś. w d-gę, za jedną d-gą = za jednym zachodem, aby nie chodzić dwa razy; wstąpię po d-dze = mimochodem; gotować ś. na d-gę wieczności = na śmierć; d. krzyżowa = życie pełne cierpień; d-gi oddechowe = przewód, kanał oddechowy od ust a. nozdrzy do drobnych oskrzeli; d. mleczna = smuga niezliczonej ilości gwiazd na gwiaździstym niebie; przestrzeń, przebiegana przez ciało a. punkt, będący w ruchu; d. planety = elipsa, po której planeta krąży około słońca; w wojsk., d. kryta a. ukryta = przestrzeń, otaczająca przeciwskarpę, osłoniona przedpiersiem stoku.

 Drogi, dużo kosztujący, cenny, kosztowny, wartościowy, wymagający wielkiego wydatku, drogo opłacany, szacowny; wymagający wysokiej zapłaty za towary a. za pracę: miły, kochany, luby, blizki sercu; kupować za d-ie pieniądze = dużo płacić za towar; d-ie kamienie; d-ie metale = szlachetne metale (złoto, srebro, platyna i niektóre inne).

 Drogierja, fr., skład materjałów aptecznych i materjałów do użytku domowego, gospodarskiego.

 Drogista, fr., handlujący materiałami aptecznemi.

 Drogman — p. Dragoman.

 Drogo, przysł. od Drogi; kosztujące dużo, po wysokiej cenie; sprzedać życie d. = po długiej walce.

 Drogocenny, bardzo drogi, cenny, kosztowny, szacowny, [231]mający wysoką wartość; nieoceniony.

 Drogowe (-ego), opłata na utrzymanie drogi; płaca, pobierana przez służbę kolejową w miarę przebytej odległości.

 Drogowskaz, słup przydrożny z napisami, wskazującemi, dokąd droga prowadzi (fig.).

 Drogowy, Drożny, przym. od Droga.

 Dromader, Dromedar, gr., wielbłąd jednogarbowy (fig.).

 Dront — p. Dodo.

 Drop (-pia), duży stepowy ptak z rzędu brodzących (fig.); przen., koń dropiaty.

 Dropiaty, Dropiasty, takiej maści jak drop, upstrzony centkami siwemi i czerwonawemi.

 Drozd, ptak z rzędu wróblowatych, zębodziobych (fig.).

 Drozometr, Drozoskop, gr., przyrząd do oceniania ilości opadłej rosy.

 Droździk, ptak wróblowaty zębodzioby z rodziny drozdów.

 Drożdżaki, grzybki drożdżowe, komórki drożdżowe, nazwa jednej gromady grzybów, powodującej fermentację (fig.).

 Drożdżarstwo, Drożdżownictwo, wyrób drożdży.

 Drożdże, ferment w postaci masy ciastowatej, brudno-żółtawobiałej, złożonej z grzybków drożdżowych; czyste d. = jednego gatunku, wyhodowane z pojedynczych komórek; dzikie d. = powstające z zarodników, unoszących się w powietrzu; d. nasienne a. zarodowe, inaczej matka = d. dodawane dla wywołania fermentacji; zgręzy, ustoiny, osad, fusy, męty; rośnie, jak na d-ach = rośnie prędko.

 Drożdżeń — p. Ferment.

 Drożdżownia, Drożdżarnia, izba do fermentacji, i hodowli drożdży, kadkarnia, kisarnia.

 Drożdżownik, grzyb w rodzaju komórczaka.

 Drożdżowy, przym. od Drożdże; zrobiony na drożdżach; ciasto d-we = ciastko delikatne i słodkie, do którego dodano drożdży, inaczej drożdżówka = nie deserowe, nie francuskie, nie parzone, nie tortowe.

 Drożdżyna, grzybek drożdżowy, kiśniątko.

 Drożeć, stawać się droższym, podnosić ś. w cenie, iść w górę.

 Drożny — p. Drogowy; stosowny do drogi, do podróży; w anat., swobodnie przepuszczający przez siebie.

 Drożyć ś., żądać drogo za co, nie chcieć ustąpić z ceny, trzymać ś. z ceną; niełatwo godzić ś. na co, wzdragać ś., ociągać ś., przystawać dopiero po usilnych prośbach, ceremonjować ś., niełatwo godzić ś., przystawać na co; przeceniać ś.

 Drożyna, Drożyna, Drożynka, Dróżka, ścieżka, ścieżyna, droga mała i wązka.

 Drożysko, zgr. od Droga; stara droga; ślady dawnej drogi.

 Drożyzna, drogość; drogie, wysokie ceny.

 Drożyźniany, przym. od Drożyzna; d. dodatek do płacy = dodatek z powodu drożyzny.

 Drób (-obiu), ptactwo domowe.

 Dróbka (-ek), blp., a. Dróbki (-ek), blp., wątróbki, żołądki, nogi, skrzydełka, szyjki, główki itp. ptactwa domowego, podróbki.

[232] Dróżka — p. Drożyna; szew w pończosze a. skarpetce.

 Dróżniczka, żona dróżnika.

 Dróżnik, dozorca a. stróż drogowy, którego obowiązkiem jest utrzymywanie w porządku pewnej przestrzeni drogi.

 Drożyna, Dróżynka — p. Drożyna.

 Druchna, Druhna, Drużka, przyjaciółka panny młodej, przypinająca bukieciki gościom weselnym i towarzysząca panu mfodemu, gdy idzie do ołtarza brać ślub.

 Druciak, gwóźdź fabryczny z drutu; hebel do wyrabiania drutów drewnianych.

 Druciany, Drutowy, nm., z drutu zrobiony, na drutach robiony, trykotowy.

 Druciarczyk, nm., mały druciarz.

 Druciarz, nm., ten, co drutuje stłuczone naczynia i wyrabia niektóre przedmioty z drutu (fig.).

 Drucik, zdr. od Drut.

 Druczek, zdr. od Druk.

 Druczkarnia — p. Drukarnia.

 Druczkować — p. Drukować.

 Drugi, liczeb. porządkowy od dwa, wtóry; d-e tyle = jeszcze tyle, podwójnie; po d-ie — powtórnie; inny, inszy (d. gatunek, d. plan obrazu; nie czyń d-mu, co tobie niemiło); odwrotny, przeciwny (d. brzeg rzeki, odwrócić na d-gą stronę); niższy o stopień, pośledniejszy od najpierwszego, lichszy; podrzędny, dalszy (d. plan taki sam (jest dla mnie d-im ojcem); d. świat = pozagrobowy; inny, niejeden, jaki taki, niektóry, ten i ów.

 Drugoklasista, uczeń klasy drugiej; d-stka, uczennica klasy drugiej.

 Drugokursista, student z drugiego kursu.

 Drugoplanowy, na drugim planie stojący, mający mniej znaczenia.

 Drugoroczniak, uczeń drugoroczny, pozostający drugi rok w tej samej klasie.

 Drugorodztwo, druga linja krewnych.

 Drugorzędny, podrzędny, niegłówny, niepryncypalny, pośledniejszy.

 Drugorzędowa formacja p. Formacja.

 Drugostronny, na drugiej stronie (stronicy) umieszczony, wykonany; przedstawiający coś z drugiej, z przeciwnej strony; odnoszący ś. do drugiej, przeciwnej strony.

 Drugożeństwo, powtórne małżeństwo.

 Drugubica, Drygubica, sieć potrójna na ptaki, na ryby; p. Drygawica.

 Druh, przyjaciel.

 Druhna — p. Druchna.

 Druid, celt., pogański kapłan u staroż. Celtów.

 Druidyczny, Druidowy, przym. od Druid.

 Druidyzm, religja starożytnych Celtów.

 Drujki (-jek), blp., owoce leśne, mające smak słodko-mdły.

 Druk, nm., tłoczenie za pomocą prasy na papierze tego, co złożono czcionkami, odbijanie; drukowanie, wydrukowanie (ukończyć d. dzieła, posłać do d-u); w d-ku — drukuje ś.; drukarstwo, i sztuka drukarska (wynalazek d-ku); sposób drukowania, rodzaj czcionek (d. drobny): książka, broszura drukowana; zdr. Druczek (stare d-ki); ogół książek drukowanych, wydawnictwa drukowane (ukazać ś. w d-u); blankiet d-ny (d. do wypisów z metryk).

 Drukarnia, nm., zdr. Drukarenka, Drukareńka, zakład drukarski, gdzie ś. drukują książki, tłocznia, [233]typografja; D. a. Druczkarnia, fabryka, gdzie płócienka drukują.

 Drukarski, nm. przym. od Drukarz (błędy d-e, sztuka d-a).

 Drukarstwo, zajęcie drukarza, sztuka drukarska.

 Drukarz, nm., ten, co drukuje, odbija w prasie drukarskiej; wogóle pracownik drukarski; właściciel drukarni; w telegrafie, przyrząd do wyciskania znaków na taśmie papierowej; zool., gatunek kornika (fig.).

 Drukować, nm., składać czcionkami to co napisane i odbijać na papierze za pomocą prasy drukarskiej, tłoczyć, odbijać, podawać do druku; d. albo druczkować, wytłaczać mechanicznie desenie na tkaninach.

 Drumla, nm., małe narzędzie muzyczne, do trzymania w zębach, opatrzone sprężynką i wydające za szarpnięciem różne tony, w miarę odpowiednich ruchów warg (fig.).

 Drut, nm., zdr. Drucik, pręt a. nić metalowa jednakowej grubości; w mular., ostry kant w wyprawie na winklach; w garn., narzędzie do obrównywania z wierzchu naczyń utoczonych: w garb., ostrze narzędzia garbarskiego; w noż., część metalu na ostrzu narzędzia, którą zeszlifowują przy ostrzeniu; w powr., jedno z pasm nici, z których jest skręcona lina, żebro, zwój, wojek; żart., wódka; iglica do robienia pończoch.

 Drutować, nm., ściągać, spajać, oplatać drutem.

 Drutownia, Druciarnia, Drutarnia, nm., fabryka drutu.

 Drutownica, nm., płyta metalowa, opatrzona otworami stożkowatemi o coraz mniejszych średnicach, przez które przepuszcza się drut, póki nie nabędzie potrzebnej cienkości (f.).

 Druza, nm., min., gęste skupienie kryształów na wspólnym łożysku.

 Druzga, odłamek, cząstka, kawałek, powstały po rozbiciu całości; rozbić w d-i = zdruzgotać, obrócić w ruiny, zniszczyć do cna.

 Druzgotać, kruszyć, łamać, rozbijać na kawałki, tłuc z trzaskiem, gruchotać, miażdżyć.

 Druzowatość, nm., własność niektórych minerałów, polegająca na tym, że ich ściany krystaliczne posiadają dość znaczne nierówności, pozostałe po wypadnięciu z tych ścian końców kryształów.

 Drużba, przyjaciel pana młodego, kawaler, prowadzący pannę młodą do ślubu; d. a. druh, przyjaciel, dziewosłąb; d., blm., przyjaźń, przychylność, życzliwość, zażyłość.

 Drużbart, nm., rodzaj dawnej gry w karty; król czerwienny w tej grze.

 Drużbować, Drużbić, być drużbą; asystować przy ślubie.

 Drużka, forma żeń. od Druh, przyjaciółka; p. Druchna.

 Drużyna, poczet, grono, gromada, towarzystwo, kompan ja; oddział, zastęp, zbrojna kupa.

 Drwa (drew), blp., kawałki drzewa porąbanego, drzewo rąbane do palenia, polana, szczapy; nosić d. do lasu (przysłowie) = zajmować się niepotrzebną pracą, niepotrzebnie co robić; gdzie d. rąbią, tam wióry lecą = walczący musi być przygotowany na to, że i jego cios dosięgnąć może, wśród walki może i ten oberwać, kto sam w niej nie uczestniczy; im dalej w las, tem więcej drew (o [234]trudnościach, mnożących ś. z upływem czasu a. z postępem roboty.

 Drwal, ten, co drwa rabie; przen., prostak, gbur, ordynus; koń leniwy, nieczuły na razy.

 Drwalnia, Drwalka, Drwalnik, Drewutnia, miejsce, gdzie ś. drwa rąbią i składają, komórka a. szopa na drwa.

 Drwiący, szydzący, wyśmiewający, szyderczy (d. uśmiech).

 Drwić, wyśmiewać ś. z kogo, szydzić z kogo, żartować, lepić, lekceważyć, nie brać na serjo, nic sobie nie robić z kogo, z czego.

 Drwinki — p. Drwiny.

 Drwinkować, drwinki stroić, żartować, dowcipkować, kpić, szydzić, wyśmiewać ś.

 Drwiny (-in), Drwinki (-nek), blp., naśmiewanie ś., żartowanie z kogo, szyderstwa, docinki, żarty, kpiny, docinki; d-i stroić = drwić; przen., to d. a. to istne d. = to ladajaka robota, albo to propozycja niemożliwa do przyjęcia, a. to postępek, którego nie można puścić płazem, a. to postępowanie, którego nie można znosić.

 Dryber, blm., nm., praca pozaszychtowa.

 Dryblas, Drymblas, człowiek wysoki, niezgrabiasz; koń rosły.

 Drybus, nm., kadź, używana do mycia naczyń w gorzelniach i browarach; naczynie do wody nizkie, a dość szerokie; d. a. dryfus, nm., wanienka albo beczka na trzech nogach.

 Dryga p. Drygawica: niewód na jesiotry ze szpagatu z wielkiemi okami, do dwustu sążni długi.

 Drygać, poruszać szybko ciałom w jednym miejscu lub tylko nogami, podskakiwać; p. Drgać, p. Drygnąć.

 Drygant, ogier, stadnik; przen., bałamut, lowelas, bawidamek.

 Drygawica, Dryga, Drygubica, Drugubica, sieć potrójna na ryby; pławaczka.

 Drygawka, rodzaj wiosła do kierowania tratwą albo galarem; bukiet drużbowy na lasce, ozdobiony wstążkami.

 Drygliwy, podskoczny, skoczny (d. taniec).

 Drygnąć, nied. Drygać, podskoczyć, bryknąć; p. nied. podrygiwać.

 Drygotać — p. Dygotać.

 Dryja, nm., figura trójkątna, trójkąt; trzy oczka na kostce do gry; zaprząg w trzy konie.

 Dryjakiew, gr., — p. Drjakiew.

 Dryjopitek, gr., małpozwierz kopalny.

 Drykować, nm., nadawać blasze formę pożądaną na tokarni za pomocą przyrządu, zwanego drykstalem.

 Dryl, nm., Drylownik, Drelownik, rodzaj świdra do wiercenia w metalach; drut do przepychania fajki; przyrząd do robienia dziur w kamieniu; rurka blaszana do drążenia jabłek i gruszek: d. = siewnik rzędowy.

 Drylich (zdrobn. Dryliszek), nm. — p. Drelich.

 Dryling, nm., fuzja myśliwska; sztucer, karabin.

 Drylować, nm., wiercić drylem; d. owoce = wyjmować z nich pestki; uprawiać rośliny systemem rzędowo-okopowym.

 Drymblas — p. Dryblas.

 Drynda, żart. dorożka; uczn., egzamin dodatkowy, poprawka.

 Dryndnąć, nied. Dryndać, zawahać czym, zakołysać, machnąć, kiwnąć.

 Dryndulka, rodzaj powoziku lub dorożki, wolant.

 Dryndziarz, żart., dorożkarz.

 Dryzdnąć, nied. Dryzdać, wypróżnić ś. gwałtownie; skłamać.

 Dryzlować, nm., skręcać nici.

[235] Drzazga, trzaska, kawałeczek odszczepionego przy rąbaniu drzewa, wióry, ostrużyny; ostra odrobina drzewa, którą można ś. skaleczyć; łuczywo; przen., d-i z czego zrobić, porąbać na d-i = zniszczyć, pogruchotać, poszarpać, porąbać na kawałeczki (bił, aż d-i leciały).

 Drzażdża, bot., roślina z rodziny motylkowatych.

 Drzeć (drę, darł), rwać wzdłuż, rozdzierać, rozrywać, szarpać, szczepać, rozszczepiać; d. pierze = skubać; d. kogo za uszy = targać, szarpać; d. korę, łyko = łupić, odzierać, obłuskiwać, zdzierać; przen., d. kogo, z kogo = zdzierać, ciągnąć z kogo. obdzierać, łupić, wyzyskiwać, żyłować, nakładać wysokie ceny; d. kogo = być siedliskiem darcia, t. j. gośćca, reumatyzmu (ręka mię d-e, d-e mię w ramieniu); sprawiać nieprzyjemne wrażenie, razić, drapać (krzyk d-e uszy, ten grzebień d-e); d. dokąd = biec szybko, pędzić, umykać, zmykać, czmychać; d. z kim koty = być z nim udry na udry. mieć zatarg, kłócić ś.; d. ś. = d. jeden drugiego (drą ś. za łby); rozłazić ś., rozrywać ś., rwać ś., pękać; zużywać ś., psuć ś., niszczyć ś. (buty ś. drą, bielizna ś. d-e); przen., gęba mi ś. d-e = poziewa; dać s, szczepać, obłuskiwać (d-e ś. drzewo); obdzierać ś. nawzajem, procesować ś., wyzyskiwać ś.; d. ś., d. gardło = krzyczeć, wrzeszczeć: d. ś. dokąd = wdzierać ś., wydzierać ś., rwać ś., cisnąć ś., pchać ś. (wilki drą ś. do owczarni); d. ś. na górę = wdzierać ś., drapać ś., piąć ś., wspinać ś., wdrapywać ś.; przen., d. ś. do zaszczytów = dobijać ś. o nie; w myśl. (o chróścielu) głos wydawać.

 Drzemać, Drzymać, spać lekko, być w półśnie; przen., gnuśnieć, być bezczynnym, być w niezamąconym spokoju, pozostawać w ciszy niezakłóconej, w zastoju (błota d-iące, na szafie d-ią skrzypce = są nieużywane).

 Drzemała, Drzymała, człowiek ospały, rozlazły, gnuśny.

 Drzemka, Drzymka, drzemanie, półsen, krótki sen lekki; uciąć d-kę = przedrzemać ś., przespać ś. przen., ospałość, gnuśny spokój.

 Drzemlik, ptak drapieżny z drobnego gatunku sokołów (fig.).

 Drzewce, długa rękojeść spisy, włóczni a. chorągwi, oszczepisko.

 Drzewianka, zool., żabka drzewna, żabka zielona; bot. — p. Srebrnik.

 Drzewiasty, podobny do drzewa pod względem tkanki; anat. występujący w postaci rozgałęzienia drzewnego, dendrytyczny.

 Drzewibób, Bób kartagiński, roślina z rodziny motylkowatych.

 Drzewidło, roślina z rodziny opuncjowatych.

 Drzewiej, blm., przestarz., dawniej, przedtem, niegdyś, ongi wprzód, rychlej, prędzej, pierwej wcześniej.

 Drzewiga, bot., roślina australijska z rzędu palm (fig.).

 Drzewigroszek, Wołowik, Wołownik, Orobek, Groch zajęczy, roślina zielna, krajowa, z rodziny motylkowych.

 Drzewina, drzewo, małe drzewko.

 Drzewipest, Kasztan chiński, bot., roślina z rodziny cistronkowatych (fig.).

 Drzewiporzec, Drzewoporzec, bot., roślina z rodziny storczykowatych.

[236] Drzewisty, pełen drzew, zadrzewiony, lesisty.

 Drzewko, zdr. od Drzewo: kawałek drzewa, używanego do robót drzeworytniczych; boże d. — p. Bylica; d. koralowe — p. Psianka.

 Drzewnik — p. Celuloza.

 Drzewny, przym. od Drzewo, właściwy drzewu, np. kora drzewna; z drzewa otrzymywany, np. materjał d., węgiel d., kwas d., ocet d., cukier d., guma d.; handel d. = handel drzewem; d. dzięgiel — p. Dzięgława; d. fasola — p. Dolik; d. kat — p. Roślidława; d-na jerzyna — p. Morwa; żabka d-na — p. Żabka.

 Drzewo, roślina o łodydze trwałej, drzewiastej, zwanej pniem; pień tej rośliny jako materjał na wyroby a. używany do jakiegoś użytku; część drzewa między korą a bielem, drewno; d. gienealogiczne = rysunek w postaci drzewa, przedstawiający ogół potomków protoplasty jakiego rodu; przen., d. skrzypiące = człowiek chorowity, kwękający; drzewce kopji, włóczni, oszczepisko.

 Drzewojad (-u), motyl nocny z grupy prządek, trociniarka (fig.); w bot., roślina pomornik.

 Drzeworyt, rysunek, wyryty na drzewie; rysunek, odbity z drzeworytu.

 Drzeworytnia, zakład drzeworytniczy.

 Drzeworytnictwo, sztuka rytowania na drzewie, ksylografja; zajęcie drzeworytnika.

 Drzeworytnik, rytownik na drzewie.

 Drzewostan, stan drzew w lesie ze względu na ich gatunek, wiek, utrzymanie i t. d.: d. czysty (gdy w lesie drzewa są jednego gatunku); d. mieszany (gdy są rożnych gatunków); d. panujący (gdy jednego gatunku drzew jest w lesie najwięcej).

 Drzewoznawstwo, badanie albo znajomość drzew, dendrologja.

 Drzewożerny owad = toczący drzewo.

 Drzon, rdzeń drzewa; ciernie; roślina z gromady wodorostów.

 Drzwi, otwór w budynku, ścianie, podłodze, szafie, z odpowiednim zakryciem, zakrycie otworu do wejścia (fig.); d. pojedyncze, jednopołe, jednoskrzydłowe; d. podwójne, dwuskrzydłowe = podwoje; (pokazać komu d. = kazać wyjść precz; zamknąć przed kim d. = zabronić wstępu); od d. do d. (chodzić) = od domu do domu.

 Drzwiczki, zdr. od Drzwi: d. u karety, d. u pieca (fig.).

 Drzymać, Drzymała, Drzymka — p. Drzemać, Drzemała, Drzemka.

 Drżączka, drżenie, dygotanie, trema, febra, zimnica; rodzaj paraliżu; roślina z rodziny traw, pospolita na łąkach (fig.).

 Drżeć, trząść ś., drgać, dygotać; d. przed kim = bać ś., trwożyć ś.: d. o co = lękać ś., obawiać ś.; d. na co = być chciwym.

 Drżenie, rz. od Drżeć, drganie, drżączka, trzęsienie (d. głosu, powiek).

 Dualin, Dualina, blm., mieszanina nitrogliceryny z trocinami, materjał wybuchowy.

 Dualista, łć., zwolennik dualizmu.

 Dualizm, łć., dwoistość, uznawanie dwu odmiennych pierwiastków w naturze ludzkiej: duchowego i fizycznego; wiara w dwie istoty: złą i dobrą; w chemji: teorja oparta na przypuszczeniu, że w każdym związku są dwie [237]odrębne części składowe; ustrój polityczny, polityczny, w którym dwa państwa, posiadające każde własny rząd, mają wspólnego panującego, np. Austro-Węgry.

 Duanjer, fr., urzędnik komory celnej.

 Duanna, Doanna, łć., odmiana gruszy zwyczajnej; owoc drzewa tej nazwy.

 Duar, (-u), arab., wieś arabska.

 Dubas, ukr., rodzaj statku wodnego, szkuta, krypa, prom; nóż tępy.

 Dubelszpic, nm., w tapic., długa igła do przeszywania wyściełania i do przeszywania płótna pod warstwą włosów.

 Dubelt (-a), łć., gatunek bekasa, bekas funtowy a. właściwy (fig.); bekas wogóle; d. a. piwo dubeltowe = piwo mocniejsze od zwyczajnego; d. a. w d. = dubeltowo, podwójnie, dwa razy tyle.

 Dubeltowy, łć. podwójny; istny, co ś. zowie, prawdziwy (osieł d.): piwo d-e = dwa razy mocniejsze od zwyczajnego.

 Dubeltówka, łć., fuzja o 2-ch rurach, dwururka (fig.); tabliczka w dominie, mająca po równej liczbie oczek na obu przedziałach: żart., dać buzi z d-i, pocałować ś. z d-i = pocałować ś. w oba policzki.

 Dubiel, nm., głupiec, bałwan.

 Dubla, fr., stawka podwójna; w bil., takie uderzenie bili, aby ś. odbiła od bandy i dopiero trafiła, gdzie należy, dublet; w karc., w marjaszu, zrobienie 131 punktów za jednym rozdaniem kart; w kiksie, wzięcie czterech kart.

 Dublet, fr., drugi egzemplarz książki, medalu, rośliny i t. p. — p. Dubla; p. Duplikat; kamień drogi do wyrobów jubilerskich, złożony z górnej połowy prawdziwej i z dolnej szklanej.

 Dublon, fr., dukat podwójny; futro barankowe w lepszym gatunku z długim włosem.

 Dublować, fr., podwajać; w bil., robić dublę; w myśl., strzałem z obu luf zrzucić dwie sztuki ze stada; w szew. przyszywać podeszwę do pasa, stanowiącego fundament; w teatr., wykonywać jaką rolę naprzemian z kim innym.

 Duby (-ów), d. smalone, blp., brednie, baje, ambaje, niedorzeczności, głupstwa, koszałki-opałki.

 Duca, fr., rodzaj gry dziecinnej; wyżłobienie (w stępie, w żarnach); kosz na kury.

 Duca, baba lub dziewka nizka a gruba.

 Duch, powietrze wyziewane, oddech, dech, tchnienie, ciepło wyziewano, zaduch, wyziew, para, zapach, woń; istota a. substancja niecielesna, niematerjalna; pierwiastek, ożywiający materję a. ciało, nieosobowo pojęty; dusza myśląca i czująca, osobowo pojęta, tchnienie Boże (oddał Bogu d-a); dusza (d. Boży, wyzionąć d-a = umrzeć, świat d-a); istota nadprzyrodzona, bez ciała (Bóg jest d-em, kochać Boga w d-u i w prawdzie, d-y dobre, niebieskie a. d-y światłości = aniołowie): D. Św. — trzecia osoba Trójcy świętej; zły d. = djabeł, d-y nieczyste, d-y ciemności; dusza zmarłego, cień, strach, widmo, mara, upiór (świat d-ów, opowiadania o d-ach, godzina d-ów = północ); uczucie, ożywiające kogoś, skłonność, usposobienie (d. proroczy, d. poświęcenia); przen., człowiek, ożywiony pewnym uczuciem, mający pewne usposobienie (wielkie d-y nie upadają przed przeciwnościami, to niespokojny d.!); przen., kierunek i zasadniczy, dążenie wybitne, tendencja, własność, właściwość, [238]charakter, temperament, natura, cecha (d. czasu, d. wieku, d. praw, d. narodowy; odpowiedział mu w tym d-u = w tem znaczeniu, w tej myśli); dobra myśl, animusz, otucha, odwaga, śmiałość, męstwu (dodawać komu d-a, nabrać d-a, wlać w kogo d-a, wojsko pełne d-a, upaść na d-u); w d-u = w duszy, w myśli, w sobie, skrycie (śmiać ś. w d-u, mówić w takim d-u); pełen d-a, pokory; żywy d. = człowiek żyjący; tu niema żywego d-a = nikogo; Bogn d-a winien = niewinny; powiedzieć sobie w d-u = w myśli; d-em (myślą) przebywać daleko; d-em = co tchu, co żywo, prędko, szybko, natychmiast.

 Duchna, zdr. Duchenka, nm., czepek puchowy; czapka biała, płócienna, wkładana na głowę umarłych starszych ludzi.

 Duchowieństwo, blm., ogół duchownych, księża, kler; d. świeckie = księża świeccy; d. zakonne = zakonnicy; d. niższe = proboszcze, wikarjuszo i t. d.; d. wvższe = prałaci, biskupi.

 Duchownictwo, uznawanie możliwości bezpośredniego obcowania z duchami; spirytyzm.

 Duchownieć, stawać ś. duchowym, przybierać cechy bardziej duchowe.

 Duchowny, tyczący ś. duchowieństwa, religji, księży, kościelny, kapłański; stan d.; władza d-na; ojciec d. = spowiednik a. ojciec chrzestny; matka d-na = matka chrzestna; pokarm d. = nauka, przen., pokarm d. = Komunja Św., Eucharystja; obrok d. = lekcja moralności, upomnienie, morał; d.-ego, lm. -i, rz., ksiądz, kapłan.

 Duchowy, niematerjalny, tyczący ś. ducha; umysłowy, spirytualny (istota d-a); ojciec d. = mistrz, nauczyciel, wychowawca, mentor.

 Ducyssa, łć., żona duka, księża.

 Duda, zdr. Dudka, rodzaj instrumentu muzycznego dętego (fig.); piszczałka, multanki, fujarka, flet, fletnia, gajda; w lm., kobza, basetla; piszczałki metalowe w organach; organy; w lm., d-y a. dudki: płuca, serce i wątróbka zwierząt; wogóle wnętrzności, flaki; w d-y a. w d-ki = w płacz; d-y w miech = spokornieć, stulić uszy, spuścić nos na kwintę; d., pog., dudek, gamajda, gamoń, ślamazarnik, fujara, w myśl., ogon wilka.

 Dudarz, Dudziarz, Duda, grajek na dudach, kobzarz, kobeźnik; gajda.

 Dudek, ptak z rzędu wróblowatych, z czubem kolorowym na głowie (fig.); każdy d. ma swój czubek (przysłowie) = każdy ma swoje wady; pokazał nm d-ka na kościele = oszukał go; przen., niedoświadczony, głupi (na d-ka kogo wystrychnąć) = pokazać, że jest głupi; rodzaj gry w karty; kapturek żelazny, wkładany na koniec osi u wozu; wierzchołek kierzni; d-ki w lm., bot. — p. Opieńka.

 Dudeczek, mały dudek; p. Duduś.

 Dudka, zdr. od Duda, przen., dąć w d-ę pokojową, dąć w d-ę wojenną = dążyć do pokoju, do wojny; ryba oścista, wązkoskrzelna; dęta część pióra, dutka, tutka; w weter., narzędzie do poskramiania koni niespokojnych przy operacji a. kuciu.

 Dudki, małe dudy, multanki (fig.); p. Duda.

 Dudlić, źle grać nadętym instrumencie, wogóle źle grać; przen., pracować ladajako a. powoli, ślamazarnie.

[239] Dudnić, wydawać odgłos przytłumiony, huczeć; iron., grać na fortepianie zapamiętale i mocno, bębnić.

 Dudu: ani d. = ani trochę, nic zupełnie, ani słówka, cicho, ani mrumru (o długu to on ani d.): du, du, du! naśladowanie dźwięku instrumentu (trąby, bębna).

 Duduś, Dudeczek, zdr. od Dudek, mały dzieciak jeszcze głupiutki.

 Duelista, fr., pojedynkujący ś. często, pojedynkowicz.

 Duenia — p. Dogiena.

 Duet, zdr. Duecik, wł., śpiew na dwa głosy, dwugłos, dwuśpiew; muzyka na dwóch instrumentach; utwór muzyczny na dwa głosy a. instrumenty.

 Duetino, wł., krótki, łatwy duet.

 Dufać — p. ufać.

 Dufność, ufność, zaufanie.

 Dufny, ufny, zarozumiały; smutny.

 Duga, nm., dźwignia ciesielska i górnicza; d. a. duha, ros., kabłąk nad chomątem w uprzęży jednokonnej.

 Dugować, nm., podważać dugą, podnosić za pomocą naciskania drąga: d. a. dygować, dźwigać co z wysiłkiem.

 Duk, fr., zdr. Duczek, książę; rodzaj gołębnika w postaci skrzynki, przybitej do ściany.

 Dukacik, łć., zool., rodzaj motyla dziennego barwy żółtej.

 Dukać, powtarzać ustawicznie wciąż to samo, skrzeczeć; d. a. dukwieć, mozolić ś., ślęczeć, dulczeć nad czym; p. Dukwieć.

 Dukat, zdr. Dukacik, Dukatek, Duś, łć., dawny pieniądz złoty = 18 złp., czerwieniec, cząty, czerwony złoty; waga handlowa, podług której jubilerzy i złotnicy szacują wyroby.

 Dukatowe złoto = złoto 84 próby (dukatowej).

 Dukla, małe zagłębienie w ziemi, podobne do studni.

 Duknąć, nied. Dukać, zaskrzeczeć, rechotać (o żabach).

 Dukt, łć., droga przez las prosto wycięta; linja graniczna, przeprowadzona z wyroku sądowego; mały szyb w kopalni, pinga; droga postępowaniu.

 Duktor, łć., przewodnik, wódz, i dowódca.

 Dukwiarstwo, drobiazgowość, pedanterja.

 Dukwieć — p. Dukać; ślęczeć nad czem, przesiadywać fałdów.

 Dulcynea, Dulcynela, kochanka, bohdanka, pani czyjego serca.

 Dulczeć, Dulczyć, ślęczyć, dukać, dukwieć, mozolnie i ustawicznie nad czym pracować.

 Dulja, gr., cześć oddawana przez katolików anodom i świętym.

 Duljet, fr., kaftanik jedwabny watowany.

 Dulka, nm., podparcie dla wiosła: dwa kołki, osadzone pionowo i połączone częścią poziomą, między któremi osadza ś. wiosło (fig.).

 Duma, buta, pycha, zarozumiałość, nadętość, hardość, wyniosłość; poczucie osobistej godności, ambicja; chluba, chwała, zaszczyt, ozdoba; zaduma, dumanie, marzenie, rozmyślanie, medytowanie; d. w Rosji: zgromadzenie prawodawcze z posłów obieralnych; d. a. dumka, smętna pieśń, tem rożna od ballady, romanzy a. elegji, że ma znamiona utworu słowiańskiego.

 Dumać o czym a. nad czym, myśleć o czym w zadumaniu, rozpamiętywać co, medytować, marzyć, roić, zamyślać się.

 Dumanie, rz. od Dumać, rozmyślanie, marzenie, tęskne myśli.

[240] Dumieć, dziwić ś., wprawiać w podziw, zdumiewać.

 Dumka, utwór muzyczny smętny, oparty na melodjach ukraińskich.

 Dumnieć, stawać ś. dumnym, ambitnieć.

 Dumny, pełen poczucia własnej godności; pyszny, pyszałkowaty, wyniosły, nadęty, hardy, butny, zarozumiały, chełpliwy; ambitny, wspaniały, imponujący (budynek, szczyt a. łańcuch gór i t. p.); d. z czego = chełpiący ś., szczycący ś. czym.

 Dunaj, przen., rzeka wielka, odległa, nieznana (za siódmym Dunajem).

 Dunąć, zadąć, dmuchnąć, zawiać; — p. czmychnąć, drapnąć, zemknąć; drapnąćdrapać, uciekać, zmykać.

 Dunder — p. Donder.

 Dunderować — p. Donderować.

 Dunst a. Donst, nm., śrót najdrobniejszy, używany na małe ptaszki, brok; w piek., miał mączny; wyziew z ciała palącego się, czad, swąd.

 Duny, blp., nm., wały piasku wzdłuż wybrzeży morskich, ławice, wydmy piaszczyste.

 Duńczyk, mieszkaniec Danji; duży pies rasy duńskiej.

 Duńska rękawiczka, z delikatnej skóry, obróconej gładką stroną wewnątrz.

 Duodec, Duodecym, łć., nieod., format książki, dwunastka (arkusz złożony na dwanaście kartek).

 Duodecyma, łć., odległość dwunastustopniowa pomiędzy tonami; dwunasty ton, licząc w górę.

 Dupel, Dupla — p. Dziupla.

 Dupla, łć., ilość podwójna.

 Duplika, łć., odpowiedź pozywającego na replikę pozwanego.

 Duplikat łć., a. Dublet, drugi egzemplarz czego, odpis.

 Duplikator, łć., przyrząd elektryczny, służący do wykazania bardzo słabych ilości elektryczności.

 Dur, odurzenie, nieprzytomność; szał, obłęd; środek odurzający, trucizna; p. Durzyca.

 Dur, nieod. (gama a. tonacja), twarda, majorowa, o tercji wielkiej, złożonej z dwu całych tonów.

 Durancja — p. Dorancja.

 Dureń, głupiec, kiep, błazen, cymbał, bałwan; rodzaj gry w karty, bałamut.

 Durham, ang., odmiana wołu angielskiego; wół takiej odmiany.

 Durnica, forma ż. od Dureń, kobieta głupia, błaźnica; bzdurstwo, gadanina czcza; roślina z rodziny traw: kąkolnica, rajgras angielski (fig.).

 Durnieć, głupieć; stawać ś. zuchwałym.

 Durno, próżno, daremnie.

 Durnowaty, Durnawy, głupowaty.

 Durny, głupi, głupkowaty.

 Durszlak, nm., przetak metalowy, duża łyżka dziurkowana do szumowania i odcedzania (fig.).

 Durzyca, Dur, tyfus, choroba gorączkowa zakaźna, ostra.

 Durzyciel, ten, co kogoś durzy, łudziciel, zwodziciel, bałamut, blagier, oszust.

 Durzyć, łudzić, tumanić, zwodzić, zawracać głowę, mamić, bałamucić; d. ś., łudzić ś., zwodzić ś.; d. ś. w kim = kochać ś., zawracać sobie kim głowę.

 Duser, fr., komplement, słodkie słówko, pochlebne słówko; wynagrodzenie za przysługę, datek pieniężny, łapówka.

[241] Dusiciel, ten, co dusi; wielki wąż niejadowity, duszący zdobycz przez ściskanie jej splotami swego ciała.

 Dusić, zaciskać mocno szyję, tak że ś. dech traci, dławić, tamować oddech; przyduszać, tłumić, gasić; cisnąć, miąć; gnębić, nękać, dręczyć, trapić; d. mięso a. jarzynę = gotować na wolnym ogniu pod przykryciem z małą ilością wody; d. w sobie sekret a. tajemnicę = taić, kryć; d. pieniądze = trzymać w ukryciu, skąpić; d. żar = obsypywać go popiołem, aby ś. tlił wolno, nie gasnąc; d. robotę = ślęczeć nad nią; d. flaszkę = wypijać ją, wychylać, wysuszać; d. ś., cierpieć duszność, tracić dech, dławić ś., krztusić ś., być ściskanym w tłoku; hamować ś., kryć ś., taić; d. ś. od śmiechu = gwałtownie hamować swój śmiech a. zanosić ś. od śmiechu; siedzieć a. przebywać w dusznym miejscu.

 Dusienica, pułapka, w której można się udusić.

 Dusigrosz, skąpiec, kutwa, sknera.

 Dusikufel, pijak, opój, opilec, moczymorda, wydmikufel.

 Dusz — p. Tusz.

 Dusza, istota duchowa, nieśmiertelna, nadzmysłowa, ożywiająca ciało człowieka; istota myśląca, rozumna, jednolita, objawiająca się w myślach, uczuciach, woli; d. ludzka = ogół objawów świadomości człowieka (przemawiać do d-y, choroby d-y, działać na d-ę, skalać, oczyścić d-ę, Bogu d-ę winien = niewinny); przen., życie (oddać Bogu d-ę = umrzeć, z d-ą ledwo uciekł = z życiem, przyszedł po moją d-ę = chce mnie pozbawić życia, leżeć bez d-y = bez życia; przen., mieć d-ę na ramieniu = dygotać ze strachu; przen., serce, uczucie (kochać z d-y, z całej d-y = z serca, serdecznie, namiętnie, grać, tańczyć, pisać z d-ą = z sercem, z uczuciem, z zapałem); nieboszczyk pokutujący, duch zmarłego, mara, upiór (w tych ruinach pokazuje ś., pokutuje d., wstają z grobu d-e); przen., człowiek (wieś z tysiąca dusz, niema tu żywej d-y); nie mieć grosza przy d-y = przy sobie; z przym. człowiek o pewnym charakterze (wielka, szlachetna d., dobra, poczciwa d. = poczciwiec, nikczemna, podła d., nie dla próżnych oklasków działa wielka d.); d. przen. osoba ukochana (moja duszo! moja duszko! przen. siła ożywcza, główny czynnik, główna sprężyna (być d-ą jakiej sprawy, być d-ą zabawy); rdzeń w bzie, nie rozwinięty listek wewnątrz tataraku, zeschła skórka (naczynie krwionośne) w dudce pióra; kawał żelaza, wkładany po rozpaleniu w żelazko do prasowania; wewnętrzne wydrążenie armaty; d. bomby = kula gliniana, przeznaczona przy odlewie bomb do rezerwowania wewnętrznej próżni bomby; d. piekarska = grudka nie wyrobionej mąki w cieście; szewcka d. = kawał skóry wkładany w obuwie na podeszwę; w grze w piłkę = prawo podbijania piłki, jeden z uczestników gry w piłkę; wewnętrzna część kołnierzyka; w bud., listwa drewniana spajająca wyżłobione boki dwuch desek, pióro, feder; w górn. sznur lontowy, rdzeń prochowy; w mular., środkowa część muru w klatkach schodowych, służąca do wmurowania schodów; w muz., kołek między podstawkiem a spodnią deską w narzędziach smyczkowych; w ogrodcząstka drewna wewnątrz oczka; w powr., pokrętka wewnątrz powroza, na której zwijają ś. inne pokrętki.

[242] Duszący, tamujący oddech, duszny.

 Duszek, zdr. od Duch, figlarz, psotnik, chochlik (niewidzialny).

 Duszka, zdr. od Dusza = ukochana osoba.

 Duszenina, pieczeń wołowa duszona.

 Duszkiem, przysł., nie oddychając, nie odpoczywając, jednym tchem, jednym haustem (wypić d.), chyłkiem.

 Dusznica, choroba, występująca w napadach bólu w okolicy serca z uczuciem duszności; zapalenie gardła u bydląt.

 Duszniczek, kaftan (żupan) spodni.

 Dusznik, otwór dla wprowadzenia powietrza; parnik, wentylator, luft, lufcik; w ogr. gorąca skrzynia dla roślin.

 Duszno, przysł. od Duszny, parno, pełno zaduchu; ciężko do oddychania; ciasno.

 Duszność, trudność w oddychaniu, dychawica, ciężki oddech, zadyszka.

 Duszny, przym. od Dusza, tyczący ś. duszy; tamujący oddech, duszący, zaduszny; w bud. wpust d. = spojenie dwu desek za pomocą duszy (p. w bud. Dusza).

 Duszpasterstwo, blm., zawód, powołanie duszpasterza, kapłaństwo.

 Duszpasterz, ksiądz, kajdan, szczególnie proboszcz a. biskup.

 Duszyczka, zdr. od Dusza = dusza dziecka.

 Duś, żart. — p. Dukat; d-sie = pieniądze.

 Dutka, Dudka, Tutka, trąbka zwinięta z papieru, lejek, torebka; dęta część pióra, pieniek, pipa, pipka.

 Duumwir, łć., w daw. Rzymie urzędnik, piastujący władzę wraz z drugim.

 Duumwirat, urząd duumwira a. duumwirów.

 Dużo, przysł. od Duży, wiele, mnóstwo (d. zmartwienia a mało zysku).

 Duży, wielki, wysoki, tęgi; obszerny, znacznych rozmiarów, silny, mocny.

 Dwa (dwuch, dwóch, dwu), licz. = 2 (używa ś. przy rzeczownikach męskich nieosobowych i nijakich).

 Dwadzieścia (dwudziestu), licz. = 20, o mężczyznach = dwudziestu.

 Dwadzieściakroć, dwadzieścia razy.

 Dwadzieścioro (-rga), licz. zbior. od Dwadzieścia; d. dzieci, kurcząt.

 Dwaj, (2 pp. dwuch, dwóch, dwu, 3 pp. dwom 6 pp. dwoma) o mężczyznach = 2; d. bracia.

 Dwakroć, dwa razy, dwukrotnie, dwa razy tyle, podwójnie, w dwójnasób; d. a. d. stotysięcy = dwieście tysięcy.

 Dwanaście, dwunastu, licz. = 12.

 Dwanaścioraki, z dwunastu rożnych rodzajów składający się.

 Dwanaścioro (-rga), licz. zbior. od Dwanaście; d. dzieci.

 Dwie, (2 pp. dwuch, dwu, dwóch, 3 pp. dwom, 6 pp. dwiema), forma żeńs. od Dwa.

 Dwieście, licz. = 200 (2 pp. dwustu, dwuchset, dwóchset. 3 pp. dwómset, dwustu, (5 pp. dwomaset a. dwustu, w rodz. żeńs. dwiemaset a. dwustu).

 Dwoić, podwajać, powiększać o drugie tyle; przepoławiać na dwie części, rozdwajać, dzielić; d. ś., zdwajać ś., podwajać ś., powiększać ś. o drugie tyle; ukazywać się podwójnie (wszystko mu ś. w oczach d-i); rozdwajać ś., dzielić ś.

 Dwoistość, blm., rz. od Dwoisty; d. kwiatów = własność niektórych kwiatów, polegająca na tym, że słupki i pręciki w jednym [243]kwiecie dojrzewają niejednocześnie.

 Dwoisty, podwójny, dubeltowy, zdwojony; na dwoje złożony, dwojaki; przen., dwuznaczny, nieszczery, obłudny; wahający ś., wątpliwy.

 Dwoiście, przysł. od Dwoisty, podwójnie; wątpliwie, i tak i tak.

 Dwojaczki, blp. — p. Dwojak; bliźnięta; dwa lub więcej orzechów razem zrosłych.

 Dwojak, bliźniak; chałupa dla dwuch rodzin, dom o dwuch izbach, rozdzielonych sienią; w lm. Dwojaki, Dwojaczki, Dwojniaki, dwa garnki razem zlepione, ze wspólnem uchem u góry (fig.); moneta dwugroszowa, dwugroszniak, dwugroszówka.

 Dwojaki a. Dwoisty, z dwuch różnych części złożony (zboże d-kie: ozime i jare, d-kim sposobem); mający dwa znaczenia, dwuznaczny, dwustronny (słowo o d-kim znaczeniu).

 Dwojako, przysł. od Dwojaki; dwojakim sposobem; w dwójnasób, dwa razy tyle.

 Dwoje (-jga), licz. zbior. od Dwa; d. ludzi, d. dzieci, człowiek ma d. oczu; d. skrzypiec; we d. = dwa razy, podwójnie, we dwuch, we dwie; nas d. = dwuch, dwie; we d. złożyć = złożyć przez dół; na d. babka wróżyła = nie wiadomo, czy! będzie lepiej, czy gorzej.

 Dwójniaki — p. Dwojak.

 Dworactwo, blm., tłum dworaków, zgraja dworaków; pochlebstwo, służalstwo — p. Dworskość.

 Dworaczy, przym. od Dworak (służalstwo d-e).

 Dworaczyć — p. Dworakować; przen., pochlebiać, nadskakiwać.

 Dworak (forma ż. Dworaczka), dworzanin; ten, co żyje przy wielkim dworze; przen., układny, i zręczny, przebiegły, pochlebca, nadskakujący w obejściu.

 Dworakować, Dworaczyć, Dworować, być dworakiem, służyć dworsko; żartować, kpinkować, drwić, szydzić.

 Dworek, zdr. od Dwór, domek w mieście lub na wsi, zwykle z gankiem czyli werandą (f.).

 Dworka, Dwórka, dama dworska, panna dworska; klucznica, gospodyni folwarczna; dziewka dworska, służąca dworska.

 Dwornie, Dworno, przysł. od Dworny: bogato, wystawnie, paradnie, okazale; grzecznie, układnie, po dworsku.

 Dwornik, włodarz, ekonom, odźwierny.

 Dworno, przysł. od Dworny, wystawnie, okazale, bogato.

 Dworny, grzeczny, układny, elegancki, wykwintny, wytworny, wyszukany, etykietalny; nadworny.

 Dworować — p. Dworakować.

 Dworski, do dworu monarszego należący; d. a. dworny, dworowy, należący do dworu, do właściciela majątku; pański; skarbowy; (trzymać ś. d-ej klamki = służby przy dworze, d-ego, rz. — dworzanin, szczególniej niższego stopnia; służący we dworze.

 Dworsko, przysł. od Dworski, po dworsku, układnie, z etykietą, z ceremonjami.

 Dworskość, Dworactwo, Dworszczyzna, życie dworskie, sposób postępowania dworski, dworakom właściwy; grzeczność, etykietalność, układne obejście.

 Dworszczyzna, pańszczyzna, powinności dworskie, d. a. dworactwo, ludzie dworscy, dworzanie, czeladź dworska — p. Dworskość.

 Dworus, pogardl., dworzanin, dworak, służalec dworski.

[244] Dworzanin, należący do dworu monarszego a. magnackiego, służący na dworze pańskim a. królewskim.

 Dworzec (-rca), dwór we wsi, folwark; podwórze z zabudowaniami; budynek stacyjny na kolei żelaznej, banhof, foksal; przen., dworzanie, dwór.

 Dworzyszcze, dwór, zamek, budynek; stary dwór; pole, przeznaczone na pastwisko.

 Dwóch... — p. Dwuch...

 Dwój... — p. Dwu...

 Dwójczyna, uczn., marna dwójka (zły stopień z nauki).

 Dwójduch, dwie dusze, dusza podwójna.

 Dwójka, zdr. Dwójeczka, cyfra, oznaczająca liczbę dwa, 2; dwa przedmioty a. dwie osoby, dwoje, para (maszerować d-kami), we d-kę = we dwoje; karta a. kostka w dominie o dwu oczkach; d. uczn. dwója = stopień z nauki, dawany przez nauczyciela; nazwa, dawana posługaczowi, noszącemu liczbę 2 jako odznakę; w myśl., podwójny trop czyli ślad zająca.

 Dwójlistnik, roślina z rodziny storczykowatych.

 Dwójłomność, podwójne załamanie światła, własność niektórych kryształów rozszczepiania na dwa promienie przechodzącego przez nie (fig.).

 Dwójnasób, w d., przysł., podwójnie, dwa razy tyle, dubeltowo.

 Dwójniak, gatunek mocnego miodu do picia.

 Dwór (dworu), mieszkanie panującego; mieszkanie właściciela wsi; dom z zabudowaniami gospodarskiemi, gospodarstwo, folwark; wogóle: dom, mieszkanie; przestrzeń pusta koło domu, otwarte powietrze; miejsce zewnątrz mieszkania, podwórze, dziedziniec (ładnie na d-rze = ładna pogoda, wyjść na d. = na świeże powietrze, na dziedziniec); przen., monarcha i jego otoczenie (minister d-u, dworzanie; stopień urzędniczy: radca d-u); mieszkańcy d-u wiejskiego, właściciel ziemski z rodziną, oficjaliści i czeladź; swoim d-em (żyć) = po swojemu, według swego upodobania, nie oglądając się na innych; prowadzić wielki d. = żyć wystawnie, okazale; fora ze d-ra = przen., wynoś się! precz!; na d. = na przechód, z potrzebą.

 Dwórka — p. Dworka.

 Dwu..., w połączeniu z rzeczownikiem tworzy wiele przymiotników złożonych, oznaczających posiadanie danych części a. danych cech w ilości 2 (np. dwubarwny = posiadający dwie barwy, dwuokienny = mający dwa okna).

 Dwuaktowy, Dwuaktówka, sztuka teatralna, złożona z dwuch aktów.

 Dwuarkuszowy, zawierający dwa arkusze.

 Dwuatomowy, z dwuch atomów złożony.

 Dwubarwność a. Dychroizm, własność niektórych dwójłomnych minerałów ukazywania dwu odmiennych barw zależnie od kierunku, w jakim na nie patrzymy.

 Dwuboczny, mający dwa boki.

 Dwubuńczuczny, Dwutulny, mający buńczuk z dwuch końskich ogonów (basza d.).

 Dwucalówka, deska mająca dwa cale grubości; rura, walec a. kula, mająca dwa cale średnicy.

 Dwuchsetletni, Dwóchsetletni, Dwustuletni, dwieście lat mający, dwieście lat trwający (dąb d.); po dwustu latach obchodzony (d. jubileusz).

[245] Dwuchsetny, licz. porząd. od Dwieście.

 Dwuchsettysięczny, Dwustotysięczny, liczący dwieście tysięcy (zastęp d.).

 Dwucienny, rzucający cień raz na południe, raz na północ (o mieszkańcach krajów międzyzwrotnikowych).

 Dwucyfrowy, z dwuch cyfr złożony.

 Dwuczłonkowy, z dwuch członków złożony (okres d.)

 Dwudenny, Dwudnowy, mający dwa dna, dwa spody.

 Dwudniowy, dwa dni trwający; dwum dniom odpowiadający (zarobek d.).

 Dwudyszne (zwierzęta) = posiadające płuca i skrzele.

 Dwudzielność, podział pojęcia, wyobrażenia na dwie części: na treść pojęcia, na to, co pod to pojęcie nie podchodzi; zdolność dzielenia ś. na dwie części; rozwidlanie ś. łodyg a. korzeni u roślin, dychotomja.

 Dwudzielny, dzielący ś. na dwie części; dający się podzielić na dwoje; w muz., takt d. = parzysty, takt na dwa.

 Dwudziestak, jeleń z dwudziestu gałązkami rogów — p. Dwudziestówka.

 Dwudziestka, cyfra 20; liczba 20, oznaczająca 20 sztuk czegoś; 20 lat (już jej ś. kończy d.); nazwa, dawana posługaczowi, noszącemu liczbę 20 jako odznakę; p. Dwudziestówka.

 Dwudziestoczterofuntowy, ważący 24 funty; działo d-e = nabijane kulą, ważącą 24 funty.

 Dwudziestokąt, figura d-na, wielokąt, mający dwadzieścia kątów.

 Dwudziestokilkoletni, mający a. trwający lat dwadzieścia kilka.

 Dwudziestokopiejkówka, moneta dwudziestokopiejkowa, czterdziestówka.

 Dwudziestokrotny, dwadzieścia razy większy; dwadzieścia razy powtórzony.

 Dwudziestolecie, przeciąg lat dwudziestu.

 Dwudziestoletni, mający a. trwający lat dwadzieścia; przypadający po dwudziestu latach.

 Dwudziestomarkówka, pieniądz, zawierający 20 marek (frydrychsdor).

 Dwudziestomiljonowy, złożony z dwudziestu miljonów, posiadający dwadzieścia miljonów.

 Dwudziestoparoletni, mający a. trwający dwadzieścia parę lat.

 Dwudziestopięciolecie, rocznica dwudziesta piąta, przeciąg lat dwudziestu pięciu.

 Dwudziestopięciorublówka, banknot na dwadzieścia pięć rubli.

 Dwudziestopiętrowy, mający dwadzieścia pięter.

 Dwudziestoprocentowy, czyniący a. wynoszący dwadzieścia odsetków, dwadzieścia procent.

 Dwudziestościan, bryła, ograniczona dwudziestu płaszczyznami; d. foremny = bryła, ograniczona dwudziestu trójkątami równobocznemi.

 Dwudziestotomowy, obejmujący dwadzieścia tomów.

 Dwudziestowierszowy, z dwudziestu wierszy złożony.

 Dwudziestówka, Dwudziestka, Dwudziestak, moneta, wartująca dwadzieścia groszy, dwudziestogroszówka.

 Dwudziestu (o mężczyznach) = 20.

 Dwudziestu..., w połączeniu z rzeczownikami tworzy przymiotniki złożone, oznaczające posiadanie danych części a. danych cech w ilości 20 (np. d. funtowy = ważący 20 funtów, d. centówka = pieniądz, wartujący 20 centów, d. groszowy = kosztujący 20 groszy a. wartujący 20 groszy.

[246] Dwudziesty, licz. porząd. od Dwadzieścia.

 Dwufrankowy, zawierający albo kosztujący 2 franki.

 Dwufuntowy, ważący dwa funty.

 Dwugarbowiec, mający dwa garby, dwugarbny (wielbłąd d.); p. Wielbłąd.

 Dwugarncówka, miara zawierająca dwa garnce.

 Dwugatunkowy, taki, w którym odróżniane są dwa gatunki.

 Dwugłos, w muz., akord z dwu tonów złożony, duet; utwór literacki, przez dwu autorów pisany.

 Dwugłoska, samogłoska, złożona z dwu samogłosek, tworzących jedno brzmienie, dyftong (np. au, eu).

 Dwugłoskowy, z dwu głosek złożony.

 Dwugłowy, mający 2 głowy (orzeł na herbie państwa Rosyjsk.); w anat., mięsień d. ramienia, łydki = dwa odrębne brzuśce mięśniowe, mające wspólny przyczep.

 Dwugodzinny, trwający dwie godziny.

 Dwugroszniak, Dwugroszówka, pieniążek wartości dwuch groszy.

 Dwuizbowy, z dwu izb złożony.

 Dwujęzyczny, Dwujęzykowy, używający dwu języków, mówiący dwoma językami; przen., kłamliwy, obłudny.

 Dwuklasówka, szkoła dwuklasowa.

 Dwukoleśny, Dwukolny — p. Dwukołowy.

 Dwukołowiec, przyrząd do jazdy samemu, którego koła jadący zapomocą pedałów porusza nogami, rower, bicykl.

 Dwukołowy, mający dwa koła, o 2 kołach (wóz, bryczka, bieda d-a).

 Dwukonka, dorożka dwukonna.

 Dwukonny, parokonny, ciągniony przez dwa konie.

 Dwukopytowe zwierzęta = opatrzone dwoma kopytami.

 Dwukółka, wóz o dwuch kołach.

 Dwukreślny, w muz., oktawa d-a = szereg tonów od c nad trzecią do na drugiej dodanej w wjolinie.

 Dwukroćstotysięczny, zawierający dwieście tysięcy.

 Dwukropek, znak pisarski  :  , z dwuch kropek złożony.

 Dwukrotny, dwa razy powtórzony, podwójny.

 Dwukształtność, Dwupostaciowość, Dymorfizm, własność niektórych ciał (zwierząt, roślin, kryształów, minerałów) występowania w 2 odmiennych postaciach (jedne osobniki danego gatunku mają jedną postać, inne zaś inną).

 Dwukwadratowe równanie, w matem, równanie stopnia czwartego.

 Dwulatek, osobnik, mający dwa lata, zwierzę dwuletnie.

 Dwulecie, przeciąg czasu dwuletni.

 Dwuletni, Dwuroczny, dwa lata mający a. trwający.

 Dwulicowy, Dwulicy, mający dwie twarze; przen., fałszywy, obłudny, na dwuch stołkach siedzący.

 Dwulistnik, roślina zielna z rodziny storczykowatych, której bulwki dostarczają salepu (ob).

 Dwuliścieniowe, Dwuliścienne rośliny, których nasiona mają po dwa liście nie.

 Dwułbisty, dwugłowy.

 Dwułokciowy, mający dwa łokcie wymiaru.

 Dwułuk, w bud., dwie żyły sklepienia gotyckiego, idące od słupa do słupa i przecinające się (fig.).

 Dwumarkówka, pieniądz wartości dwuch marek.

[247] Dwumasztowiec, okręt o dwuch masztach, okręt dwumasztowy.

 Dwumian, w algieb., dwie ilości algiebraiczne, połączone znakiem + lub —, binom; d. Newtona = wzór algiebraiczny podnoszenia d-u do jakiejkolwiek potęgi.

 Dwumiesięczny, dwa miesiące mający a. trwający; dwum miesiącom odpowiadający (zapłata d-a).

 Dwumiljonowy, z dwuch miljonów złożony; posiadający dwa miljony.

 Dwumilowy, dwie mile wynoszący.

 Dwunastak, jeleń z rogami o dwunastu rozgałęzieniach (po sześć na każdym rogu).

 Dwunastka, cyfra 12; format książki, w której arkusz złożony jest na 12 części; nazwa dawana posługaczowi, noszącemu cyfrę 12, jako odznakę.

 Dwunastkowy układ, d. system liczenia, którego podstawą jest liczba dwanaście.

 Dwunastnica, początek jelita, łączący żołądek z dalszym przewodem jelitowym (fig.).

 Dwunasto..., w połączeniu z rzeczownikami tworzy przymiotniki złożone, oznaczające posiadanie danych części a. danych cech w ilości 12 (np. dwunastodniowy = trwający dni 12).

 Dwunastobok, mat., wielokąt o dwunastu bokach.

 Dwunastofuntówka, armata, strzelająca pociskami dwunastofuntowemi, działo dwunastofuntowe.

 Dwunastokąt, mat., figura, złożona z dwunastu punktów (wierzchołków), z których żadne trzy nie leżą na jednej z prostych, łączących te punkty.

 Dwunastolecie, przeciąg czasu, trwający lat dwanaście.

 Dwunastoletni, dwanaście lat mający a. trwający, powtarzający się co 12 lat.

 Dwunastomiesięczny, trwający dwanaście miesięcy, mający 12 miesięcy, roczny.

 Dwunastopolowe gospodarstwo = na dwanaście pól podzielone.

 Dwunastostopniowy, mający dwanaście stopni (ganek d., mróz d.).

 Dwunastościan, bryła ograniczona dwunastu płaszczyznami; d. foremny = bryła ograniczona dwunastu pięciokątami foremnemi, dodekaedr.

 Dwunastotomowy, złożony z dwunastu tomów.

 Dwunastowierszowy, złożony z dwunastu wierszy.

 Dwunastowiosłówka, łodź, mieszcząca dwunastu wioślarzy.

 Dwunastu (o mężczyznach) = 12.

 Dwunasty, licz. porząd. od Dwanaście, jedna d-a = d-a część, d-a = godzina d-a, wpół do d-ej = godz. 11½; rodzaj gry w karty: halbe cwelwe, elbik, halbik.

 Dwunos, Dwójnos, Dwunosy, w myśl., gatunek wyżła z rozdwojonym nosem, wyżeł dwunosy, cwajnos.

 Dwunożny, Dwunogi, Dwójnożny, Dwójnogi, mający dwie nogi (stworzenie d. = człowiek).

 Dwuoczny, dotyczący obu oczu.

 Dwuoddziałowy, podzielony na dwa oddziały.

 Dwuokienny, mający dwa okna.

 Dwuosiowy, mający dwie osie.

 Dwuosobowość, blm., obłęd, polegający na upatrywaniu w sobie dwuch osób.

 Dwuosobowy, mogący pomieścić dwie osoby, (np. karetka d-a, powóz d.).

 Dwuotworowy, mający 2 otwory.

[248] Dwuparówka, łódź, mieszcząca dwuch wioślarzy, z których każdy robi parą wioseł.

 Dwuparzystopalcowe, rząd ptaków, o nogach, mających po dwa palce, skierowane na przód i po dwa w tył: łażące.

 Dwupienne rośliny = mające kwiaty a. tylko pręcikowe, a. tylko słupkowe na jednym osobniku, dwudomowe, rozdzielnopłciowe.

 Dwupiętrowy, mający dwa piętra: na dwa piętra wysoki.

 Dwupłatkowa korona = korona kwiatu, złożona z dwu płatków.

 Dwupłatowiec, aeroplan o dwu płaszczyznach, biplan (fig.).

 Dwupłciowy, posiadający zarazem płeć męską i żeńską; człowiek d. = hermafrodyta.

 Dwupokojowy, z dwuch pokojów złożony.

 Dwupolowe gospodarstwo = dzielone na dwa pola, prowadzone na dwa pola.

 Dwupoły, z dwuch połów oddzielnych złożony: dach d.; drzwi d-e = drzwi dwuskrzydłe, podwoje.

 Dwupostaciowość — p. Dwukształtność.

 Dwuprocentowy, wynoszący dwa procenty; d. roztwór, mający tylko 2% jakiego dodatku.

 Dwuprzymierze, przymierze dwuch mocarstw.

 Dwupunktowy druk, pismo dwupunktowe, czcionki najdrobniejsze.

 Dwuramienny, mający dwa ramiona: świecznik d., drąg d., d-a dźwignia = drąg, mający punkt podparcia między punktem przyczepienia siły a punktem przyczepienia oporu (rys. — p. Dźwignia).

 Dwurazowy, podwójny, dwa razy większy, dwa razy powtórzony; nieszczery, obłudny.

 Dwuręczny, Dwuręki, mający dwie ręce (człowiek jest stworzeniem d-nem).

 Dwuroczniak, Dwuroczny — p. Dwuletni.

 Dwurodzajowy rzeczownik, w gram., mający dwa rodzaje (np. ten sierota, ta sierota).

 Dwurogi, Dwurożny, Dwurogaty, mający dwa rogi (księżyc d.).

 Dwuroże, Dwurożec, o 2 rogach (półksiężyc)

 Dwurublowy, kosztujący dwa ruble, wynoszący dwa ruble (datek d.).

 Dwururka, dubeltówka, fuzja o dwuch lufach.

 Dwurządztwo, władza, złożona z 2 osób rządzących.

 Dwurzędny, Dwurzędowy, rozmieszczony w dwa rzędy (liście d-ne); jęczmień d. = mający kłoski ustawione w dwa rzędy; zagon d. = przechodzący przez dwa zagony; siewnik d. = wysiewający ziarno w dwa rzędy.

 Dwusążniowy, mający dwa sążnie wymiarów.

 Dwusieczny — p. Obosieczny.

 Dwusiedzeniowy, mający 2 siedzenia (powóz, rower).

 Dwusilny, kwiat mający 4 pręciki, z których 2 dłuższe a 2 krótsze.

 Dwuskibowiec, albo pług dwuskibowy, rodzaj pługa, krającego odrazu dwie skiby (fig.).

 Dwuskośnoosiowy a. Monokliniczny układ postaci krystalicznych: piramida, pryzma.

 Dwuskrzelne mięczaki, rząd mięczaków z gromady głowonogich, posiadający po dwa skrzela w jamie skrzelowej.

 Dwuskrzydły, Dwuskrzydlasty, mający dwa skrzydła: drzwi d-e = podwoje; owady d-e = nazwa rzędu [249]owadów, mających po dwa skrzydła po dojrzeniu.

 Dwustanowy, złożony z 2 stanów (w społeczeństwie).

 Dwustopniowy, mający dwa stopnie; dwie kategorje; d-e wybory, t. j. polegające na tem, że ogół obywateli obiera wyborców, a ci z pomiędzy siebie — posłów.

 Dwustopowy, mający dwie stopy wymiaru, łokciowy; wiersz d. = złożony z dwuch stóp.

 Dwustotysięczny — p. Dwuchsettysięczny.

 Dwustronny, obustronny, z obu stron znajdujący ś., tyczący ś. dwuch stron (umowa d-a, działanie d-e); moneta d-a = mająca stempel z obu stron.

 Dwustrzałowy, dający dwa strzały, mieszczący dwa naboje (pistolet d.).

 Dwustu (o mężczyznach) = 200.

 Dwusylabowy — p. Dwuzgłoskowy.

 Dwuszpaltowy, drukowany w dwie szpalty, w dwa łamy; wiersz d. = wiersz idący przez szerokość dwuch szpalt.

 Dwuśpiew, śpiew na dwa głosy, duet.

 Dwuśrubowiec, Dwuszrubowiec, okręt o dwuch śrubach, okręt, statek d-wy.

 Dwuświat, dwa światy: moralny i fizyczny.

 Dwutomowy, z dwu tomów złożony.

 Dwutorowy, mający 2 tory.

 Dwutulny — p. Dwubuńczuczny.

 Dwutygodnik, czasopismo, wychodzące co dwa tygodnie a. dwa razy miesięcznie.

 Dwutygodniowy, trwający dwa tygodnie; dwóm tygodniom odpowiadający; co dwa tygodnie przypadający.

 Dwutysięczny, Dwutysiączny, licz. porzad. od Dwa tysiące; z dwuch tysięcy złożony.

 Dwuwarstwowy, złożony z dwuch warstw.

 Dwuwartościowy pierwiastek a. związek chemiczny = mający dwie wartości.

 Dwuwiekowy, Dwuwieczny, dwa wieki trwający.

 Dwuwiersz, utwór, liczący dwa i wiersze, utwór«dwuwierszowy, dystych.

 Dwuwieżowy, mający 2 wieże.

 Dwuwiorstowy, dwie wiorsty wynoszący.

 Dwuwiosłówka, łódź o dwuch wiosłach, łódź, mieszcząca dwuch wioślarzy, łódź dwuwiosłowa.

 Dwuwłókowy, z dwuch włók złożony, dwie włóki posiadający.

 Dwuwymierność, wyrażenie matematyczne, dotyczące wyższych badań gieometrycznych.

 Dwuzgłoskowy, Dwusylabowy, z dwuch zgłosek złożony.

 Dwuzłotówka, dawna polska moneta wartości dwuch złotych.

 Dwuznacznik, wyraz, mający dwa znaczenia, homonim, ekwiwok; wyrażenie dające się tłomaćzyć dwojako.

 Dwuznaczny, mający dwa znaczenia, dający ś. dwojako rozumieć; wątpliwej wartości, wątpliwej dobroci, podejrzany.

 Dwużeniec (-ńca), ten, co ma dwie żony, bigamista; wdowiec, ożeniony powtórnie.

 Dwużeństwo, blm., pozostawanie w związku małżeńskim z dwiema kobietami jednocześnie, bigamja; powtórne ożenienie ś. po owdowieniu.

 Dyba, częściej w lm. Dyby, kłoda z otworami na ręce a. nogi winowajców (fig.); przen., więzy, kajdany.

 Dybać, czyhać, czatować, czaić ś. na kogo, na co; skradać ś., podchodzić cicho; iść za kim powoli, [250]czekać sposobności, zdarzenia do napaści, do dokuczenia.

 Dybrach, gr., stopa wierszowa, złożona z dwu zgłosek krótkich.

 Dych, oddech, tchnienie (ani d-u, ani słychu = ani śladu po kim a. po czym nie pozostało).

 Dycha, Dychacz, zgr. od Dyska, dziesiątka (moneta dziesięciogroszowa).

 Dychać, ciężko oddychać, tchnąć, ziać — p. Dyszeć.

 Dychawica, Dychawiczność, utrudnione oddychanie, duszność, zadyszka, astma.

 Dychawiczny, mający dychawicę, astmatyczny.

 Dychawka, Tchawka, zool., rurka oddechowa, otwierająca ś. na zewnątrz szparko watą przetchlinką, rozgałęziająca ś. w jamie ciała zwierzęcia stawonogiego, służąca mu do oddychania.

 Dychotomja — p. Dwudzielność.

 Dychotypja, bot., występowanie dobrowolne kwiatów, należących do dwu różnych typów, na tej samej łodydze.

 Dychroizm, gr., dwubarwność.

 Dycht, gmin., przysł., właśnie, akurat, jak raz: tęgo, mocno, szczelnie; tuż przy czymś.

 Dycht, Dychtunek, nm., szerść a. przędziwo ze smołą do zatykania szpar w statku; gruby fornir.

 Dychtować, nm., zatykać, zalepiać szpary w statku sierścią a. przędziwem ze smołą.

 Dychtowny, nm. spójny, szczelny, szczelnie przystający (o suknie, płótnie), gęsty, tęgi; przen., sztywny, wymuszony.

 Dydaktyczny, gr., pouczający, nauczający; zgodny z zasadami nauczania.

 Dydaktyka, gr., część pedagogiki, podająca prawidła nauczania; umiejętność, sztuka nauczania.

 Dydek, gmin., sześciogroszniak; żart., mieć d-ki = mieć pieniądze.

 Dydelf, gr., zwierzę ssące drapieżne z rzędu workowatych, noszące na grzbiecie swoje młode przyczepione do ogona (fig.).

 Dydko, djabeł; mniemany duch górniczy.

 Dydym (-u), pierwiastek chemiczny z grupy cerytowej.

 Dyfamacja, łć., zniesławianie, zwłaszcza w druku, spotwarzanie, oczernianie.

 Dyferencja, łć., różnica, niezgoda, spór, zatarg; w handlu.: różnica pomiędzy ceną umówioną (papierów pieniężnych, towarów) a ceną ustaloną w terminie, kiedy umówione kupno ma dojść do skutku (spekulacja na d-ę).

 Dyferencjacja, łć., różnicowanie.

 Dyferencjalny łć., mat. — p. Różniczkowy (rachunek); d-a taryfa = stawka za przewóz pewnego gatunku towaru stosunkowo mniejsza na odległościach dłuższych niż na krótszych; d-y termometr, pokazujący jednocześnie różnicę temperatury dwuch miejsc.

 Dyferencyjny, łć., dotyczący sporu granicznego.

 Dyferować, łć., różnić ś., nie zgadzać ś.

 Dyfidencja, łć., niedowierzanie, nieufność.

 Dyfrakcja, łć., fiz. — p. Uginanie; rozgięcie czyli zboczenie promieni świetlnych przy przejściu koło krawędzi ciał nieprzezroczystych.

 Dyfteryt, Dyfterja, gr., — p. Błonica.

 Dyftong, gr., — p. Dwugłoska.

 Dyftyk — p. Tyftyk.

 Dyfundować, łć., ulegać dyfuzji.

 Dyfuzja, łć., wzajemne przenikanie ś, i mieszanie ś. dwu [251]różnych cieczy lub gazów, pozostających w bezpośrednim zetknięciu; w cukr., otrzymywanie soku z buraków, oparte na wzajemnym mieszaniu się płynów.

 Dyfuzyjny, przym. od Dyfuzja, otrzymywany drogą dyfuzji.

 Dyg, ukłon kobiecy, ze zgięciem kolana, dygnięcie (zrobić d., dygnąć).

 Dyga, fr., grobla nad morzem.

 Dygać — p. Dygnąć.

 Dygamja, gr., dwużeństwo, posiadanie dwuch żon naraz, bigamja.

 Dygierować, łć., poddawać ciało stałemu działaniu cieczy w temperaturze około 40 stopni ciepła, aby otrzymać tynktury, olejki; wytrawiać.

 Dygiestja, łć., trawienie, strawność.

 Dygitalina, blm., łć., środek lekarski, otrzymywany z jadowitej rośliny: naparstnicy szkarłatnej.

 Dygnąć, nied. Dygać, zrobić dyg, ukłonić ś. po kobiecemu przyginając kolana.

 Dygnitarjat, Dygnitarstwo, stanowisko dygnitarza, wysoki urząd, godność wysoka.

 Dygnitarz, łć., ten, co piastuje urząd wysoki.

 Dygotać, Drygotać, drżeć, trząść się, drgać.

 Dygotki, dygotanie, drżączka.

 Dygować, nieść, dźwigać — p. Dugować.

 Dygresja, łć., odstąpienie od przedmiotu, o którym mowa, zboczenie od rzeczy głównej; w astr., największe oddalenie planety od słońca.

 Dyjarchia, gr., blm., rząd kraju w rękach dwuch władców, panujących.

 Dyjeta — p. Djeta.

 Dykasterja, gr., wogóle urząd sądowniczy, juryzdykcja; sąd wyższy, izba sądowa; oddział zarządu państwowego, oddział biura rządowego, biuro.

 Dykcja, łć., wymawianie, wymowa, sposób mówienia, dobór wyrazów, wysłowienie.

 Dykcjonarz, łć., książka zawierająca objaśnienie oddzielnych wyrazów, słownik, leksykon.

 Dykt, łć., orzeczenie, powiedzenie, sąd.

 Dyktando, Dyktat, łć., p. Dyktować; dyktowanie (pisać za d-dem); to, co za dyktowaniem napisano.

 Dyktator, łć., tymczasowy najwyższy urzędnik państwowy z samodzielną władzą; wódz naczelny, z władzą nieograniczoną; przen., ten, któremu dobrowolnie i bezwzględnie ulega jakie grono ludzi; w dawnych szkołach: prymus.

 Dyktatura, Dyktatorstwo, łć., władza, godność i urząd dyktatora.

 Dykteryjka, łć., krótkie opowiadanie dowcipne, żartobliwe; anegdota, facecja.

 Dyktować, łć., mówić to, co słuchający ma napisać; przen., doradzać, wskazywać: zrób, co ci d-uje serce, rozum; d. prawa = narzucać swoją wolę, trzymać w uległości swoim rozkazom.

 Dyktum, łć., nieod., powiedzenie, słowa, wyrazy: co tu odpowiedzieć na takie d.?

 Dyl, nm., drzewo przepiłowane wzdłuż, bal, gruba tarcica.

 Dylacja, Dylata, łć., odwłoka, odroczenie, odłożenie do późniejszego terminu.

 Dylapidacja, łć., trwonienie, rujnowanie.

 Dylatacja, łć., rozszerzenie, np. granie.

 Dylatator, chirurg., rozszerzacz, przyrząd do rozszerzania przewodów ciała.

 Dylatometr, łć., przyrząd do mierzenia rozszerzalności cieczy.

[252] Dylatoryjny, dotyczący dylacji (wniosek d.).

 Dyląż, chrząszcz czteroczłonkowy, długorogi (fig.).

 Dylemat, gr., dwojaki wniosek, wybór między dwoma zdaniami sprzecznemi, przypuszczenie dwojakie, alternatywa.

 Dyletancki, wł., przym. od Dyletant; po d-u = jak dyletant.

 Dyletant, wł., miłośnik jakiej sztuki a. nauki, oddający jej się z amatorstwa; powierzchowny znawca, samouk bez systematycznego wykształcenia, amator.

 Dyletantyzm, wł., lubowanie ś. w sztuce a. nauce bez wyłącznego oddania ś. jej, traktowanie sztuki a. nauki po amatorsku, bez należytej biegłości a. wiedzy; kierunek filozoficzno-literacki, polegający na dobrodusznym sceptycyzmie, wypowiadanym błyskotliwie, artystycznie.

 Dyliżans, fr., omnibus pocztowy, kurjerka, karetka pocztowa, sztajnkelerka (fig.).

 Dylogja, gr., dwuznacznik, ekwiwok, podwójne wnioskowanie.

 Dylować, nm., podkładać dyle, wykładać dylami.

 Dylowany, zrobiony z desek.

 Dylucja, łć., rozcieńczenie.

 Dylucydacja, łć., wyjaśnienie, wyświetlenie.

 Dyluwjalny, łć., przym. od Dyluwjum; napływowy, powstały z napływu, z nawodnienia (w tym okresie pojawił się człowiek).

 Dyluwjum, łć., nieod., pokład skał napływowych a. osadowych czwartorzędowych starszych, składający ś. z gliny, mułu, piasku, żwiru, wapna i głazów.

 Dym (-u), zdr. Dymek, mieszanina gazów z cząsteczkami węgla i popiołu, wznosząca ś. przy niezupełnem spalaniu ciał (fig.); przedział w kominie (komin o czterech d-ach); puścić co z d-em, spalić, podpalić, pójść z d-em = rozwiać ś., zniknąć, zniszczeć, zmarnować się; jak w d. = obcesowo, wprost, bez ceremonji; przen., d. = chata (z kominem), dom: płacić od d-u; przen. d. pochwał = odurzanie pochwałami, ułudne słówka; d. a. d-y = fumy, fantazje pańskie, duma, próżność; urojenie, omamienie; blaga, oszukaństwo.

 Dym, skr. dymisjonowany (ob.).

 Dyma, Dymka, tur., gatunek tkaniny bawełnianej a. bawełniano-lnianej.

 Dymacz, prow., żart., gracz, który długo myśli, zanim rzuci kartę albo zanim zrobi posunięcie; przyglądający ś. grze w karty a. w szachy; galernik, kibic; myśliwy.

 Dymaczka, mieszek kowalski; ręczny mieszek do dmuchania.

 Dymać, poruszać miechem dla wytworzenia wiatru; dąć, dmuchać miechem; gmin., pędzić, lecieć, biec szybko, ruszać, uciekać; gmin., mozolnie pracować; prow., mozolić ś. nad każdym zwrotem gry; przyglądać ś. przebiegowi gry, kibicować.

 Dymarka, piec mały, w którym rudę topią, fryszerka chata kurna t. j. bez komina.

 Dymek — p. Dym; zapach wina starego, bukiet; w myśl., pot a. zapach, który z siebie wydają ptaki.

 Dymensja, łć., wymiar, pomiar, odstęp, przedział.

 Dymiący, który dymi (piec); dymiący kwas, roztwór kwasu bardzo stężony.

[253] Dymić a. d. ś., dym z siebie wydawać, za dużo dymu wywiewać, kopcić, wydawać opar, parować, kurzyć ś.; palić tytun (papierosy, cygara, fajkę), ćmić, kopcić; lampa d-i = kopci, filuje; d-i ś. = dym wychodzi, kopci ś., kurzy ś.

 Dymienica, zapalenie ropne gruczołów chłonnych, zwłaszcza w pachwinie (bubon).

 Dyminuicja, łć., zmniejszenie, uszczerbek.

 Dyminuować, łć., zmniejszać, uszkadzać.

 Dymisja, łć., uwolnienie a. wydalenie ze służby państwowej; uwolnienie a. wydalenie ze służby urzędniczej prywatnej.

 Dymisjonować, łć., dać dymisję, uwolnić od służby państwowej.

 Dymisjonowany, uwolniony ze służby państwowej.

 Dymka, drobna cebula zwyczajna; cebula, wędzona przez ogrodników, żeby nie kwitła; rodzaj szabli, demeszka — p. Dyma.

 Dymnica — p. Dymnik i Dymnisko; rodzaj roślin zielnych z rodziny dymnicowatych (fig.); wał piaszczysty nad brzegiem morskim.

 Dymnicowate, nazwa jednej z rodzin z gromady roślin dwuliścieniowych.

 Dymnik, Dymnica, otwór, którędy dym wy chodzi; miejsce, okienko, otwór okrągły w dachu, osłoniony daszkiem (fig.); budynek, gdzie ś. wędzą mięsiwa, wędzarnia.

 Dymnisko, Dymnica, część kotła parowego, którą uchodzi dym do komina.

 Dymny, przym. od Dym; pełen dymu, zadymiony (d-a chata = pełna dymu, kurna); zakopcony, mający barwę, zapach dymu; kłębiący ś., jak dym.

 Dymochłon, urządzenie w palenisku parowozu, mające na celu dokładne spalenie cząstek węgla, zawartych w dymie.

 Dymorfizm, gr., — p. Dwukształtność.

 Dymowe, podymne, podatek od mieszkania.

 Dymówka, jeden z krajowych gatunków jaskółki.

 Dyna, gr., jednostka siły, siła, udzielająca masie 1 grama przyśpieszenie 1 centymetra na sekundę.

 Dynamiciarz, Dynamitnik, Dynamitard, gr., anarchista, używający dynamitu jako środka zniszczenia.

 Dynamiczny, działający według praw dynamiki, działający wewnętrzną siłą żywotną, uwydatniający siłę w oddawaniu myśli autora, kompozytora; d-a teorja, teorja, objaśniająca zjawiska ruchem najdrobniejszych cząsteczek ciał.

 Dynamika, gr., część mechaniki, traktująca o siłach i o prawach ruchu ciał; rozważanie tych czynników, które są główną przyczyną ruchu w przyrodzie albo w społeczeństwach i badanie i praw, podług których działają; w muz., cieniowanie gry zależne od siły fizycznej grającego, uwydatnianie silne frazesów i myśli. kompozytora.

 Dynamit, gr., materjał wybuchowy, złożony z nitrogliceryny i jakiegokolwiek ciała sypkiego (piasku, krzemionki, węgla, cukru lub t. p.).

 Dynamitard, Dynamitnik — p. Dynamiciarz.

 Dynamizm, gr., pogląd filozoficzny, uznający siłę, akcję, ruch, za wyłączną przyczynę zjawisk we wszechświecie.

[254]

 Dynamoelektryczna maszyna, Dynamomaszyna, gr., w której elektromagnesy wytwarzają prąd elektryczny siłą pracy mechanicznej (fig.).

 Dynamogieniczny, wytwarzający siłę.

 Dynamogienja, gr., potęgowanie ś. siły; wzrost poczucia siły.

 Dynamograf, gr., przyrząd do mierzenia oporu pociągów kolejowych.

 Dynamometr, gr., przyrząd do mierzenia siły, siłomierz (fig.).

 Dynarek — p. Denarek.

 Dynasta, gr., możnowładca, magnat, dziedzic wielkiej fortuny, pozostającej zdawna w jego rodzie; założyciel a. członek dynastji.

 Dynastja, gr., ród panujących w pewnym kraju; panowanie jednych po drugich w tym samym rodzie; przen., szereg pokoleń, pracujących z odznaczeniem w tym samym zawodzie.

 Dynastyczny, gr., przym. od Dynastja; dotyczący dynastji.

 Dyndać czym, gmin., poruszać coś wiszącego, aby ś. kołysało; dzwonić; d. a. d. ś., kołysać ś., bujać ś., wisząc; przen., d. = wisieć, wisieć na szubienicy.

 Dyngować, nm., godzić od roboty.

 Dyngus, nm., śmigus, żartobliwe oblewanie, pryskanie wodą w poniedziałek wielkanocny; wykupienie ś. od oblewania.

 Dynia, roślina z rodziny dyniowatych, o dużych owocach, jadalnych po odpowiednim przyrządzeniu; owoc tej rośliny (fig.).

 Dyniowaty, podobny do dyni, baniasty; d-e, rodzina roślin kwiatowych, dwuliścieniowych.

 Dyplokok, gr., bakterja układająca ś. z drugą bakterją parzyście (fig.).

 Dyplom, gr., patent, świadectwo o uzyskaniu stopnia naukowego a. świadectwo dające prawa, przywileje; (d. szlachecki), odznaczenie zaszczytne na piśmie, zwykle przyznające jakiś tytuł honorowy; p. Dyplomat.

 Dyplomacja, Dyplomatyka, gr., nauka o stosunkach międzynarodowych międzypaństwowych; umiejętne i zręczne prowadzenie tych stosunków; znajomość form, obyczajów i etykiety, przyjętych w stosunkach międzypaństwowych, oraz prawa międzynarodowego i interesów politycznych; ogół osób i instytucji, kierujących stosunkami międzypaństwowemi; przen., zręczność, układność, taktowność, przebiegłość w postępowaniu.

 Dyplomat, Dyplom, gr., akt nadania jakiego przywileju; dawny dokument urzędowy.

 Dyplomata, gr., urzędnik zajmujący się prowadzeniem stosunków politycznych z innemi państwami w ministerjum spraw zagranicznych, urzędnik, załatwiający interesy zagraniczne swego państwu; przen., człowiek ostrożny, zręczny, taktowny w postępowaniu; przen., obłudny, chytry.

 Dyplomatarjusz, Dyplomatarz, gr., zbiór dyplomatów, dokumentów historycznych.

 Dyplomatyczny, gr., przym. od Dyplomatyka; (ciało d-ne = ogół znajdujących ś. w stolicy dyplomatów obcych państw); d. sposób mówienia = mowa ostrożna, gładka, niekiedy obłudna i dwuznaczna.

[255] Dyplomatyk, gr., biegły w dyplomatyce, paleograf.

 Dyplomatyka, gr., nauka o dyplomatach, przywilejach dawnych; p. Dyplomacja.

 Dyplomatyzować, gr., zachowywać formy dyplomatyczne, ceremonjować się z przeprowadzeniem swoich zamiarów, oszczędzając uczucia osób, przeciw którym te zamiary są zwrócone; postępować ostrożnie, oględnie, licząc się ze słowami.

 Dyplomować, gr., kogo = dawać mu dyplom, odznaczać go.

 Dyplomowany, gr., posiadający dyplom.

 Dypsomanja, gr., opilstwo powracające w pewnych okresach.

 Dyptam, Dyptan, gr., roślina zielna z rodziny rutowatych, trzemdała.

 Dypterologja, gr., część zoologji o owadach dwuskrzydłych.

 Dyptych, Dyptyk, gr., obraz złożony z dwuch części oddzielnych (fig.); lista kolatorów a. dobroczyńców klasztoru.

 Dyrdnąć, Dyrnąć, Derdnąć, Dernąć, nied. Dyrdać, Derdać, pobiec w dyrdy, popędzić drobnemi krokami; uciec, umknąć, drapnąć.

 Dyrdymałka, gra hazardowa w bilard, ruletka bilardowa; w lm. d-ki, koszałki — opałki.

 Dyrekcja, łć., przewodnictwo, kierownictwo, kierunek; dyrygowanie, władza naczelna, zarząd czego; biuro zarządzające (d. naukowa; d. szczegółowa; d. główna Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego; d. teatrów).

 Dyrektor, łć., kierujący jaką instytucją a. jej wydziałem, naczelnik dyrekcji, zarządca, kierownik, (d. departamentu); d. orkiestry, chóru = ten, co dyryguje, dyrygient; d. teatru prywatnego, cyrku = przedsiębiorca; d. szkoły = przełożony szkoły; nauczyciel wiejski; d-owa, żona d-a.

 Dyrektorjat, łć., nazwa władzy najwyższej we Francji w latach 1795 — 1799; d. a. dyrektorat = władza najwyższa w Szwajcarji.

 Dyrektorjum, łć., władza naczelna; kancelaria, zarządu.

 Dyrektorstwo, łć., urząd dyrektora; ogół dyrektorów danej instytucji; guwernerka, korepetycja; dyrektor z żoną.

 Dyrektywa, łć., idea lub zasada kierownicza, przewodnia; kierunek zalecony.

 Dyrhem, ar., rodzaj dawnej monety tureckiej, perskiej.

 Dyrnąć — p. Dyrdnąć.

 Dyrygient, łć., kierownik orkiestry, kapeli, chóru, wybijający takt w czasie wykonania, przewodniczący przy wykonaniu litworu muzycznego zbiorowego.

 Dyrygować, łć., czym = być dyrygientem czego, zarządzać, kierować; prowadzić co; d. w tańcu a. tańcami = być wodzirejem.

 Dysażjo, wł., dopłata przy zamianie pieniędzy, mających kurs niższy, na pieniądze, mające kurs wyższy; strata na kursie pieniędzy.

 Dysceptacja, łć., rozprawy, roztrząsanie.

 Dyscernować, łć., rozróżniać.

 Dyscesja, łć., rozdzielenie się, rozbicie się.

 Dyscyplina, łć., krótki bicz o kilku sznurkach a. rzemykach (fig.); uderzenie takim narzędziem; karność, rygor, subordynacja; zdr. Dyscyplinka = mała d.

 Dyscyplinarka, łć., proces dyscyplinarny, służbowy.

 Dyscyplinarny, łć., karny, poprawczy, przedsięwzięty dla utrzymania a. przywrócenia [256]karności; d-a kara: nałożona na urzędnika przez jego władzę zwierzchnią; d-a władza; władza przełożonych nad podwładnymi w sprawach służbowych.

 Dyscyplinować, łć., uderzać, bić dyscypliną; wdrażać w karność; rozwijać biegłość umysłową, doskonalić w czem; d. ś. biczować się dyscypliną; pracować nad spotęgowaniem swojej biegłości, sprawności umysłu, doskonalić ś., ćwiczyć umysł.

 Dyscypuł, łć., uczeń.

 Dysekcja, łć., rozcięcie, rozczłonkowanie ciała; rozbiór szczegółowy, analiza; badanie każdej części czego z osobna; d. trupa = otworzenie zwłok, sekcja, egzenterowanie.

 Dysekować, łć., robić dysekcję, badać drobiazgowo.

 Dysensja, łć., niezgoda, waśń.

 Dysenterja, Dyzenterja, łć., biegunka krwawa.

 Dysertacja, łć., rozprawa naukowa, napisana w celu otrzymania stopnia naukowego; (wog. rozprawa; monografja; d. a. w lm. d-cje: spór ustny, rozprawianie.

 Dysertant, łć., broniący rozprawy napisanej w celu otrzymania stopnia naukowego.

 Dysertować, łć., rozprawiać, rozwodzić ś. nad czym szeroko.

 Dysfagja, gr., chorobliwa trudność połykania.

 Dysforja, gr., uczucie przygnębienia fizycznego; złe, nieprzyjemne samopoczucie.

 Dysg — p. także Dyzg.

 Dysh — p. także Dyzh.

 Dysharmonijny, Dyzharmonijny, gr., przym. od Dysharmonja; pełen dysharmonji, niezgodny z wymaganiami harmonji.

 Dysharmonja, Dyzharmonja, gr., brak harmonji, rozdźwięk, fałszywa melodja skutkiem niezgodności tonów; przen. niezgoda, poróżnienie; niezgodność charakterów; niezgodność szczegółów, stanowiących jedną całość; nieproporcjonalność, nieodpowiedniość, niedopasowanie szczegółów sprawiających, że całość niemiłe wrażenie czyni.

 Dyshonor (-u), Dyzhonor, łć., ubliżenie, obraza, znieważenie, obelga, ujma.

 Dysk, gr., ciężki krąg metalowy a. kamienny, używany do rzucania w ćwiczeniach gimnastycznych; płaska okrągła powierzchnia, krążek; widzialna tarcza słoneczna a. księżycowa.

 Dyska, gr., tarcza okrągła, z jednej strony zielona z drugiej czerwona, oznaczająca granicę dystansu kolei żelaznej (fig.); karta do gry o 10 oczkach, dziesiątka, moneta dziesięcio groszowa.

 Dyskant, wł., p. Dyszkant.

 Dyskobol, gr., atleta, rzucający dyskiem.

 Dyskont, Dyskonto, Eskonto, wł. potrącenie procentu przy kupnie a. zapłaceniu weksuweksla przed terminem.

 Dyskonter, wł., skupujący weksle, potrącając dyskonto.

 Dyskontować, wł., weksle = sprzedawać a. kupować weksle przed terminem ich płatności, potrącając dyskonto przen. d. a. eskontować jaką wiadomość a. przewidywaną zmianę = ciągnąć zyski z tej wiadomości, opierać swoje spekulacje na spodziewanej zmianie.

 Dyskontowy, przym. od Dyskont; d-y bank: którego główne operacje polegają na nabywaniu weksli przed terminem z potrąceniem dyskonta i inkasowaniem w terminie płatności.

 Dyskrazja, gr., zakażenie krwi.

 Dyskrecja, fr., zachowanie cudzej tajemnicy; względność, [257]delikatność, wzgląd, roztropność, oględność, ostrożność.

 Dyskrecjonalny, zostawiony do woli, do uznania: władza d-na, nadanie władzy jednej osobie podejmowania w pewnych razach środków wyjątkowych, jakie sam uzna za stosowne.

 Dyskrecyjne dni, fr., dozwolone w wyjątkowych razach dni zwłoki przy płaceniu weksli.

 Dyskredyt, fr., utrata kredytu, zaufania, zła opinja.

 Dyskredytować, fr., psuć opinję, reputację, pozbawiać dobrej sławy, zaufania, wziętości.

 Dyskretny, fr., umiejący dochować tajemnicy; baczny, ostrożny, oględny; względny, delikatny.

 Dyskurować, łć., prowadzić dyskurs, rozmawiać, rozprawiać, rezonować.

 Dyskurs, łć., rozmowa, rozprawianie.

 Dyskursywny, łć., dający ś. objaśnić, zrozumiany.

 Dyskusja, łć., rozprawa ustna, roztrząsanie czego, rozważanie wspólne, dysputa (poddać co pod D-ję = uczynić co przedmiotem wspólnej wymiany zdań, wspólnego roztrząsania).

 Dyskutować, łć., prowadzić dyskusję, roztrząsać, rozpatrywać, rozprawiać o czym, dysputować.

 Dyskwalifikować, łć., uznawać brak wymaganej kwalifikacji (do jakiej czynności a. użytku); czynić kogo a. co niezdatnym do jakiego celu.

 Dysl — p. Dyzl.

 Dysmembracja, łć., rozczłonkowanie, rozdzielenie; uszczuplenie uposażenia kościelnego.

 Dysocjacja, łć., rozprzęganie ś., rozpadanie się, rozpadnięcie się myśli, wyobrażeń; chem., rozluźnianie ś. spójności międzycząstkowej a. między atomowej skutkiem ciepła.

 Dysolucja, łć., chylenie się całości organicznej (umysłu, ciała ludzkiego, ciała zbiorowego) ku schyłkowi skutkiem zanikania spójni utrzymującej tę całość, rozprzęganie się.

 Dysolwować, łć., rozkładać, rozdzielać.

 Dysonans, łć., rozdźwięk, ton niezgodny; przen. coś rażąco niezgodnego z ogólnym tonem, nastrojem.

 Dyspartycja, łć., podział.

 Dysparycja, łć., zniknięcie.

 Dyspensa, łć., zwolnienie od zachowania jakiego przepisu kościelnego, udzielone przez właściwą władzę duchowną; żart., udzielać d-ę, dawać d-ę = zwalniać od jakiego obowiązku.

 Dyspensatorja, łć., postanowienie władzy duchownej.

 Dyspensować, łć., dawać dyspensę; uwalniać od spełnienia jakiego obowiązku; żarł., d. ś. = zaniechać spełnienia jakiej pracy, jakiego obowiązku.

 Dyspepsja, gr., niestrawność; złe trawienie.

 Dyspersja, łć., rozproszenie, rozszczepienie promieni światła.

 Dyspondej, gr., spondej podwójny, stopa wierszowa z dwuch spondejów.

 Dysponent, Dyspozytor, łć., zastępca pryncypała w zakładzie handlowym lub przemysłowym; zarządzający przedsiębiorstwem prywatnym, zwykle upoważniony do podpisywania za pryncypała; p. Dyspozytor.

 Dysponować, łć., wydawać rozkazy, rozporządzenia, zarządzać co, kim a. czym; d. obiad = wydawać polecenia co do potraw, mających składać obiad; usposabiać, przygotowywać; kapłan d-uje umierającego na śmierć = udziela mu ostatniej pociechy i pomocy religijnej; d. ś. na śmierć = [258]przystępować do przyjęcia Ostatnich Sakramentów.

 Dysponowany, łć., zdrów, ożywiony, w dobrym humorze, dobrze usposobiony.

 Dyspozycja, łć., układ, rozkład, plan rozporządzenie, polecenie, zarządzenie, rozrządzenie; wskazówka dla wykonawcy; usposobię nie, skłonność; być do d-cji, być do rozporządzenia.

 Dyspozytor, Dysponent, łć., w drukarni: zarządzający drukarnią, zawiadowca drukarni.

 Dysproporcja, łć., brak w czem proporcji, nieproporcjonalność, nieprawidłowość.

 Dysproporcjonalny, łć., niestosowny; niekształtny, niemający proporcjonalności.

 Dysputa, Dysputacja, łć., rozprawa, wymiana poglądów względom czego; ustna polemika, spór naukowy.

 Dysputować, łć., spierać ś. rozprawiać, rezonować, prowadzić dysputę.

 Dystans, fr., odległość, oddalenie; pewna wymierzona część drogi.

 Dystansować, fr., prześcigać.

 Dystansowy, fr., przym. od Dystans; wyścig d. = wyścig na jednym i tym samym koniu na znacznej przestrzeni.

 Dysteleologja, gr., teorja i objaśnienie zjawisk niezgodnych z planem celowym świata; bezcelowość, nienormalność.

 Dysten, min., gr., bezwodny krzemian glinu.

 Dystrakcja, łć., roztargnienie; rozrywka, przyjemność; okoliczność przeszkadzająca w pracy (np. ruch, hałas), (robić komu d-cję = swoim zachowaniem się przeszkadzać komu w pracy).

 Dystrakt, łć., człowiek roztargniony.

 Dystrybucja, łć., podział; rozdawnictwo, rozdzielenie czego między dwie lub więcej osób; rozkład, rozmieszczenie; sklep z wyrobami tabacznemi

 Dystrybuować, łć., rozdzielać, wydzielać.

 Dystrybutor, łć., dokonywujący rozdziału czego między dwie lub więcej osób; rozdawca; prowadzący handel detaliczny wyrobami tytuniowemi.

 Dystrybutywa, łć., rozdawanie urzędów wakujących.

 Dystrykt, fr., obwód, okrąg, powiat.

 Dystych, gr., dwuwiersz.

 Dystylacja, Destylacja, łć., oczyszczenie cieczy od domieszek przez zamianę jej na parę i przeprowadzenie do odpowiedniego zbiornika, w którym znów przyjmuje postać cieczy; przekroplenie, przepędzenie, przekraplanie; d. sucha = ogrzewanie ciał stałych dla oddzielenia części lotniejszych lub zebrania produktów rozkładu; p. Sublimacja.

 Dystylarnia, Destylarnia, łć., fabryka, w której dystyluje się (oczyszcza ś.) okowita, spirytus; fabryka, w której dystylują się oleje.

 Dystylat, Destylat, łć., produkt dystylacji, odpęd.

 Dystylator, Destylator, łć., dystylujący (zwłaszcza okowitę); właściciel dystylarni.

 Dystylować, Destylować, łć., przekraplać, przepędzać, poddawać dystylacji; d. ś. = podlegać dystylacji; woda dystylowana = woda oczyszczona za pomocą przekroplenia.

 Dystyngować, łć., wyróżniać.

 Dystyngowany, łć., odznaczający ś. dystynkcją, salonowym zachowaniem się, wytwornością form towarzyskich.

 Dystynkcja, łć., wyróżnienie eleganckie, arystokratyczne [259]manjery, wytworność w obejściu, sposób postępowania świadczący o dobrym wychowaniu.

 Dystynktorjum, łć., krzyż, noszony przez prałatów i kanoników na łańcuchu a. wstędze; wog. odznaka, zwłaszcza honorowa.

 Dysydent, łć., inowierca w dawnej Polsce, nienależący do religji panującej; protestant, odstępca, odszczepieniec.

 Dysymilacja, łć., rozpodobnienie, gdy jeden z sąsiednich pokrewnych dźwięków dla udogodnienia językowego inną postać przybiera, np. zdrajca zamiast zdradźca.

 Dysymulacja, łć., udawanie, ukrywanie prawdy.

 Dysymulować, łć., taić ś. z czem, nie dać poznać po sobie.

 Dysypacja, łć., roztrwonienie.

 Dysypator, łć., marnotrawca.

 Dysza, otwór rury, przez który do pieca hutniczego wpada powietrze z miechów; w lm. otworki w stosie węglarskim do kierowania ogniem, oddechy.

 Dyszeć, Dychać, oddychać ciężko, robić piersiami, ziajać, zipać; zionąć, tchnąć; d. zemstą, gniewem; d. na co = czyhać, czatować; przen.: już tylko dyszy = już ledwo żyje; już tylko na włosku wisi, tylko co ma upaść (deszcz, pułap tylko dyszy); przen., ukrywać ś., być ukrytym.

 Dyszek, udo baranie a. cielęcy ćwiartka; zad. cielęcy a. barani, dwie tylne ćwiartki razem.

 Dyszel, drąg u wozu a. powozu, służący do kierowania; d. u pługa = grądziel, grządziel (fig.); jechać rzemiennym d-em = odbywać podróż, jadąc od znajomego do znajomego; grać w karty a. w inną grę na d-u = grać byle gdzie, bodaj na ulicy; drąg do obracania wiatraka odpowiednio do kierunku wiatru.

 Dyszkant, Dyskant, wł., zdr. Dyszkancik, najwyższy głos w śpiewie, wysoki sopran; nuty na głos najwyższy w utworze chóralnym; połowa klawjatury zwana inaczej: wjolin; przen. osoba śpiewająca dyszkantem.

 Dyszkantowy, przym. od Dyszkant.

 Dyszlowe, opłata od powozów, od wozów.

 Dyszlowy, przym. od Dyszel; wóz d.: koń d. = idący przy dyszlu, zaprzężony do dyszla.

 Dyteizm, gr., doktryna dwoistego bóstwa, dwojakiej przyczyny (dobrej i złej).

 Dytrochej, gr., stopa wierszowa złożona z podwójnego trocheju, (miara czterozgłoskowa).

 Dytto, Ditto, wł., toż samo, tak samo, również, jak wyżej.

 Dytyramb, gr., oda, pieśń pochwalna na cześć czyjąś; pieśń wzniosła, pełna natchnienia i gorącego uczucia; przen. w lm. d-y = pochwały entuzjastyczne.

 Dytyrambiczny, gr., przym. od Dytyramb; entuzjastycznie pochwalny: natchniony.

 Dywagacja, Dywagowanie, łć., chwiejność, odstępowanie od przedmiotu, gadanie od rzeczy; bredzenie.

 Dywagować, łć., gadać od rzeczy; odstępować w mowie od głównego przedmiotu.

 Dywan, tur., zdr. Dywanik, kobierzec; rada państwowa w Turcji; zbiór pieśni tureckich a. perskich; d. kwiatowy = klomb obsadzony roślinami ułożonemi malowniczo, kobierzec kwiatowy.

 Dywanowy, przym. od Dywan, wyglądający jak dywan (serweta z materjału d-ego, robotą dywanową, otomana d-a pokryta materjałem d-ym).

[260] Dywdyk — p. Tyftyk.

 Dywergiencja, łć., rozbieżność; zbaczanie od pierwotnego kierunku.

 Dywersja, fr., uszczerbek, szczerba, szkoda; pomieszanie planów, popsucie szyków; woj. działanie wojenne w celu odwrócenia uwagi i odciągnięcia sił nieprzyjacielskich; zrobić d-sję, popsuć czyje plany, przeszkodzić.

 Dywidenda, łć., zysk z przedsiębiorstwa udziałowego a. akcyjnego, rozdzielany między uczestników, bez zaliczenia do niego liniowi on ego procentu od kapitału: część przypadająca każdemu wierzycielowi po upadłości dłużnika.

 Dywidować, łć., dzielić.

 Dywinacyjny, łć., przym. od Dewinacja; d-a zdolność = zdolność odgadywania, przepowiadania.

 Dywiz, łć., łącznik, linijka łącząca a. dzieląca wyrazy.

 Dywizja, łć., podział, dzielenie; oddział wojska, złożony z czterech a. sześciu pułków różnych rodzajów broni.

 Dywizjon, fr., oddział jazdy z dwu szwadronów; oddział piechoty z dwu kompanji.

 Dywizjoner, fr., gienerał, dowódca dywizji.

 Dywizorek, łć., przyrząd drukarski do utrzymywania nad kasztą rękopisu w czasie składania go przez zecera.

 Dywulgacja, łć., rozgłoszenie tajemnicy.

 Dywulgować, łć., wypaplać tajemnicę.

 Dyz... — p. także Dys...

 Dyzasocjacja, łć., w filoz. kojarzenie wyobrażeń rozdzielonych (przez wypad ogniw pośrednich).

 Dyzenterja — p. Dysenterja.

 Dyzgracja, fr., niełaska, wypadnięcie z łaski.

 Dyzgracjować, Dysgracjonować, pozbawiać kogo swojej łaski.

 Dyzgust, Dysgust, wł., niechęć, wstręt, obrzydzenie; zły humor, nieukontentowanie.

 Dyzintegracja, łć., rozdzielenie, rozłączenie.

 Dyzjunkcja, łć., rozdział, rozłączność, rozjemczość.

 Dyzjunktor, łć., przyrząd, za pomocą którego mogą być zużytkowane prądy elektryczne, powstające wyłącznie przy otwieraniu prądu wzbudzającego a. wyłącznie przy zamykaniu tegoż prądu.

 Dyzlokacja, Dyslokacja, łć., rozmieszczenie, rozlokowanie; rozłożenie (d. wojsk); przemieszczenie, przesunięcie; zaburzenie w położeniu skał; wyprowadzenie ich z pierwotnego położenia.

 Dyzlokować, łć., rozmieszczać, rozlokowywać, rozrzucać.

 Dyzobligować, fr., uwalniać od zobowiązań.

 Dyzunita, Dysunita, łć., wyznawca kościoła wschodniego obrządku, który nie przystąpił do Unji brzeskiej.

 Dyżur, fr., obowiązek służby przez pewną ilość godzin lub dnia, kolejno zmienianych, polegającej na dozorowaniu.

 Dyżurny, fr., dyżurujący, będący na dyżurze, pełniący dyżur; rz. urzędnik, oficer, oficjalista a. uczeń pełniący dyżur.

 Dyżurować, fr., odbywać dyżur, być na dyżurze.

 Dzban (zdr. Dzbanek, Dzbaneczek, Dzbanuszek), naczynie baniaste do napojów z szyją i uchem (fig.).

 Dzbanecznik, roślina z rodziny dzbanecznikowatych (f.); łagiewnica, kufelka.

 Dzbanecznikowate, rodzina roślin dwuliściennych, [261]znajdowanych w Indostanie i na Madagaskarze.

 Dzbanowaty, Dzbaniasty, mający kształt dzbana, pękaty.

 Dzbanuszek, zdr. od Dzban; roślina, zwana inaczej: pierwiosnek lekarski; kwiat tej rośliny a. wogóle kwiat podobny do dzbanuszka bez ucha; (dzbanuszki konwalji); mały dzbanek; prow. robić d. = podpierać ś. pod boki, opierając ręce na swoich biodrach.

 Dzbęknąć, uderzyć, grzmotnąć, palnąć (kogo w co); upaść, runąć, rumnąć, grzmotnąć się (na co, o co).

 Dziabać, gm., rąbać, łupać; przen. robić co powoli, dłubać; robić motyką dołek do sadzenia kartofli; kopać kartofle.

 Dziabnąć, uderzyć kijem, rąbnąć siekierą, toporem.

 Dziachnąć, uderzyć.

 Dziać, działać, robić, układać, tkać; wyszywać, haftować; robić na drutach a. siatkową robotą; d. ś. zdarzać ś., stawać ś., czynić ś., robić ś., odbywać ś., wieść ś., powodzić ś.; (co się z tobą dzieje? = co porabiasz? jak się masz?) Działo się (stało ś. zaszło) dnia...., w kancelarji rejenta...., działo się to przed laty.

 Dziad (zdr. Dziadek, Dziadulek, Dziadulo, Dziadunio, Dziaduniek, Dziadzia, Dziadziuś, Dziadzio, Dziadziunio), ojciec ojca a. matki; ojciec ojczyma a. macochy; niekiedy stryj a. wuj ojca a. matki; przen. przodek, antenat: z dziada pradziada = od niepamiętnych czasów w rodzie; stary człowiek, starzec; niemrawa, niedołęga; d. a. d-dek = żebrak; ubogi; obdartus, nędzarz; zejść, wyjść, pójść na d-dy = zubożeć zupełnie, wpaść w nędzę; d. a. d-dek kościelny = sługa kościelny, kościelny; gatunek ciasta; d. a. d-dek w kartach = trzeci a. czwarty partner fikcyjny (grać z d-dkiem); w lm. dziady: obrzędy ludowe w dzień Zaduszek w niektórych okolicach kraju; roślina jeżyna a. jej owoce; d-dy a. d-dowskie wszy, roślina, p. Wesz.

 Dziadak, gm., człowiek lubiący wypraszać sobie natrętnie podarki, z ujmą swej godności osobistej; człowiek zdziadziały.

 Dziadek — p. Dziad; d. do orzechów = narzędzie do łupania orzechów, tłuczek (fig.); kościany d. = człowiek bardzo chudy, wyschły jak szczapa; człowiek poruszający się tak, jakby z drzewa był wyciosany; liczba 90 w grze zwanej loteryjką, staruszek.

 Dziadkostwo, blm., posiadanie wnuka, wnuków, rola dziadka; dziadek z żoną.

 Dziadostwo, blm. gromada dziadów; dziad z żoną; pogard. natrętne wypraszanie sobie podarków, dziadowszczyzna.

 Dziadowina, Dziadzina, dziad godny politowania, niedołężny starowina.

 Dziadowski, Dziadów, przym. od Dziad; torba i kij d. = żebraczy; rozpuścić jak d. bioz = do niesforności przyzwyczaić; rozpuścić język jak d. bicz = zanadto się rozgadać, dopuszczać się niedyskrecji w mowie; używać wyrazów nieprzyzwoitych a. obelżywych; dziadowska wesz (roślina) — p. Wesz.

 Dziadowszczyzna, blm. p. Dziadostwo; rzecz mogąca zaspokoić gust chyba tylko pospólstwa, dziadów.

 Dziadówka, gm. pogard., żebraczka; córka żebraka a. żebraczki.

 Dziadyga, gm., pogard., człowiek stary a. mizdrzący się; człowiek niedołężny, przedwcześnie zestarzały.

[262] Dziadzia, Dziadzio, Dziadziuś, zdr. od Dziad.

 Dziadzieć, dziadem się stawać; starzeć ś. przedwcześnie.

 Dziadzin, Dziadziowy, Dziadziów, należący do dziadzi.

 Dziadzina, m. p. Dziadowina.

 Dziadzisko, m. i nij. zgr. od Dziad.

 Dział, podział, rozdział, dzielenie; część przypadająca z podziału, scheda; udział: część, oddział; rodzaj, gatunek, kategorja; w gieogr. d. wodny a. d. wód: linja wyniosłości często niedostrzegalnych, po której obu stronach wody spływają ku różnym systematom rzecznym.

 Działacz, ten, co działa; człowiek czynny, agitator, sprawca, winowajca: czynnik, motor.

 Działaczka, (forma żeńska od Działacz).

 Działać, robić, czynić, uskuteczniać: pracować, trudzić się: postępować, poczynać sobie; być czynnym, być w ruchu, rozwijać czynność, agitować, wpływać, oddziaływać; machina działa = idzie; wywierać wpływ, skutkować (lekarstwo działa).

 Działalność, ogół działań dokonywanych w pewnym kierunku, celu, praca zabiegi.

 Działanie, rz. od Działać: wywieranie wpływu, przyczynianie się swą robotą do czegoś, robota, akcja; chem., oddziaływanie, reakcja; cztery działania a. cztery działania arytmetyczne: dodawanie, odejmowanie, mnożenie i dzielenie.

 Działka, Działek, cząstka gruntu; cząstka większej własności ziemskiej, podzielonej na kawałki i rozprzedanej kilku ludziom, parcela: pojedyńczy listek wchodzący w skład kielicha kwiatu.

 Działkować, dzielić własność ziemską na cząstki w celu rozsprzedaży: rozsprzedawać własność ziemską kawałkami, parcelować.

 Działo, wogóle broń palna wielkiego kalibru, używana przez artylerję do rzucania pocisków, (armata, i moździerz, haubica, granatnik, kartaczownica i t. p.) (fig.).

 Działobitnia, pewna liczba dział w ruchu a. ułożonych na okopie, mającym powyżłabiane w przedpiersiu strzelnice; baterja oszańcowana; baterja w ruchu; strzelanina z dział.

 Działolejnia, fabryka dział, ludwisarnia.

 Działomiar, pręt z podziałką do mierzenia kalibru dział.

 Dziamdzia, rozlazły w mowie, mamroczący, niedołęga, gamajda.

 Dziamdziać, pogard., mówić niedołężnie, niewyraźnie, mówić pod nosem, mamrotać; zrzędzić niedołężnie, dogadywać złośliwie i ustawicznie.

 Dzianet, zdr. Dzianecik, koń okazały rasy hiszpańskiej, neapolitańskiej lub tureckiej (nazwa staropolska).

 Dziarno, piasek z kamykami, piasek gruboziarnisty, żwir.

 Dziarski, hoży, żwawy, ochoczy, zuchowaty, chwacki, dzielny.

 Dziarskość, blm. przym. od Dziarski.

 Dziatki, Dziateczki, Dziateńki, blp., małe dzieci, kochane, lube, miłe dzieci.

 Dziatwa, zbior. grono dziatek, dziatki; dzieci wogóle; przen.: d. Apollina = poeci, artyści.

 Dziąsło, tkanka mięsna w ustach pokryta błoną śluzową, obejmująca szyjki zębów.

 Dzicz, dzikość, dziczyzna; stan ludzkości poprzedzający [263]cywilizację; okolica niezamieszkana, nieuprawna, niedotknięta ręką; zbior. ludzie dzicy, barbarzyńcy; przen. ludzie nieokrzesani, gburowaci, nieoświeceni; tłuszcza podniecona do czynów dzikich, barbarzyńskich: dzikie zwierzęta; piasek a. odrobiny innego obcego ciała w żelazie.

 Dziczeć, stawać ś. dzikim; przen. zatracać poczucie towarzyskości; przechodzić wstań barbarzyństwa; zarastać zielskiem, pokrywać się nieużytkami (o okolicy).

 Dziczka, latorośl dzika; gruszka dzika; podkładka: młode drzewko lub krzew, na którym szczepimy gatunek szlachetniejszy; dzika, nieśmiała dziewczyna.

 Dziczyć ś., stronić od ludzi, od życia towarzyskiego, od rozrywek towarzyskich.

 Dziczyzna, dzikość, dzicz, surowość, brak cywilizacji; miejsce nieuprawione, dzikie; rośliny dziko rosnące; dzikie zwierzęta, dzikie ptactwo, zwierzyna.

 Dzida, broń składająca się z długiego drzewca i osadzonego na nim żelaznego grota, ostro zakończonego, włócznia, pika. lanca, spisa, kopja (fig.).

 Dzidzi, Dzidziuś, Dzidzia, małe dziecię, chłopczyk, mała dziewczynka, niemowlę.

 Dziebielatka, zool., p. Kolczatka.

 Dziechciarz — p. Dziegciarz.

 Dziecheć (-chciu), gm., p. Dziegieć.

 Dzieci, lm. Dziecię, Dziecko.

 Dzieciak, Dzieciuch, dziecko; lekc. niedorostek, smarkacz, młokos; człowiek nierozsądny jak dziecko, zachowujący ś. jak dziecko lub dziecinnego usposobienia; zdr. Dzieciaczek.

 Dzieciarnia, gromada dzieci.

 Dzieciarz, człowiek lubiący dzieci.

 Dzieciątko, Dzieciąteczko, małe dziecię, niemowlę.

 Dziecię (-ęcia, w lm. Dzieci), syn albo córka względem swoich rodziców; człowiek jeszcze nierozwinięty; małoletni chłopiec a. dziewczynka; młodociane potomstwo zwierząt (kotka ma dzieci); przen. mieszkańcy: dzieci Warszawy, dzieci północy; zdr. Dzieciątko, Dzieciąteczko, Dziecina, Dziecinka, Dziecineczka).

 Dziecięctwo, pierwsze lata po niemowlęctwie, lata dziecinne.

 Dziecięcy, dzieciom właściwy, dotyczący dzieci, dla dzieci przeznaczony.

 Dziecina, Dziecinka, pieszcz. = dziecko, dziecię.

 Dziecinada — p. Dzieciństwo; zdanie niedorzeczne, niedorzeczność, głupstwo.

 Dziecinnić ś., postępować jak dziecko, wyrabiać głupstwa, postępować nieroztropnie.

 Dziecinnieć, stawać się dziecinnym, stawać ś. niedołężnym umysłowo.

 Dziecinny, Dziecięcy, tylko dzieciom właściwy, naiwny, niedoświadczony, niedojrzały, nierozsądny, postępujący jak dziecko; błahy, bagatelny; po dziecinnemu = jak dziecko; strach d-y, próżny, nieuzasadniony.

 Dzieciństwo albo Dziecięctwo, Dziecięcość, wiek dziecinny: przen. czas początkowego rozwoju czego, początek; kolebka czego; błohostka, fraszka, drobnostka.

 Dzieciobójca, (forma ż. Dzieciobójczyni), morderca, (morderczyni) dzieci a. dziecka.

 Dzieciobójczy, przym. od Dzieciobójca (dłoń dzieciobójcza).

 Dzieciska, biedne dzieci, nieznośne dzieci.

 Dzieciuch — p. Dzieciak.

 Dziecko — p. Dziecię; d. natury = wieśniak, niekiedy: człowiek [264]dziki, nieucywilizowany; w grze w palanta: d. młodsze = gracz mający prawo raz podbić piłkę po rozpoczęciu gry a. po wykupieniu się; d. starsze a. bachor = gracz, mający prawo podbić piłkę dwa razy w takich samych warunkach; d. szczęścia = człowiek, któremu się we wszystkiem powodzi, szczęśliwiec, wybraniec losu, ulubieniec fortuny; d. jesteś = jesteś naiwny, dziecinny; moje d., moje kochanie, moje serce, moje najmilsze.

 Dziedzic, (forma ż. Dziedziczka), ten, co dziedziczy co po kim, spadkobierca, sukcesor, następca; właściciel posiadłości ziemskiej, obywatel ziemski.

 Dziedzictwo, prawo dziedziczenia, prawo do spadku; spadek, puścizna, sukcesja; posiadłość dziedziczna, własność.

 Dziedziczność, rz. od Dziedziczny; zdolność potomstwa do odtwarzania cech fizycznych, lub moralnych swoich rodziców; atawizm.

 Dziedziczny, spadkowy, odziedziczony, sukcesyjny, otrzymany po przodkach, familijny; posiadający prawem spadku.

 Dziedziczyć, w spadku otrzymywać co po kim; posiadać prawem dziedzictwa.

 Dziedzina, wieś dziedziczna, majątek, posiadłość dziedziczna; dach ojczysty, miejsce rodzinne; ojczyzna, siedlisko, siedziba; główny przybytek czego; zakres, obszar, sfera, kraina, (rajska d. ułudy, d. ducha, myśli).

 Dziedziniec (-ńca), (zdr. Dziedzińczyk); plac ogrodzony przed domem, podwórzec, podwórze.

 Dziegciarnia, miejsce, gdzie wyrabiają dziegieć.

 Dziegciarz, ten, co wyrabia a sprzedaje dziegieć; ten, co mocno przesiąkł zapachem dziegciu.

 Dziegciowy, przym. od Dziegieć; zrobiony z domieszką dziegciu (woda dziegciowa, mydło dziegciowe).

 Dziegieć, rodzaj smoły, produkt suchej destylacji drzewa.

 Dzieje, blp. opis tego, co się działo, historja; sprawy, rzeczy, zdarzenia, wypadki, przeszłość, przebieg życia, przebieg istnienia.

 Dziejopis, Dziejopisarz, ten, co pisze a. napisał dzieje, historyk, historjograf.

 Dziejopisarstwo, nauka a. sztuka pisania dziejów, historjografja; pisanie dziejów; ogół dzieł historycznych jakiego narodu, jakiej doby.

 Dziejowy, ważny pod względem historycznym, który jest a. będzie zapisany w dziejach, historyczny (znaczenie dziejowe).

 Dziejoznawca, znawca dziejów, historyk.

 Dziejoznawstwo, znajomość dziejów; badanie, zgłębianie dziejów.

 Dziekan, łć., ksiądz zarządzający dekanatem; tytuł dawany niektórym prałatom; d. kapituły; d. kolegjaty; kardynał d. = pierwszy z kardynałów biskupów; profesor; na czele wydziału uniwersyteckiego; przen. człowiek starszy zasługami i wielością lat pracy w swoim zawodzie, wywierający wpływ na swoich kolegów, nestor; (d. ciała dyplomatycznego = najstarszy wśród ambasadorów przy jakim dworze).

 Dziekanat, Dziekaństwo, łć., urząd dziekana; p. Dekanat.

 Dziekanja, łć., mieszkanie dziekana; p. Dziekaństwo.

 Dzielenie, rz. od Dzielić; rozdrabianie, podział; d. arytmetyczne; dochodzenie ile razy liczba mniejsza mieści ś. w większej.

 Dzielić co = rozkładać na części, rozdrabiać, rozdzielać; [265]wykonywać nywać dzielenie; d. co między kogo = dawać częściami, rozdawać po cząstce; d. kogo a. co = odłączać, odgraniczać, stanowić granicę a. zaporę, utrudniać zbliżenie, oddzielać; d. co z kim = uczestniczyć wspólnie w czym, brać w czym udział, wspólnie czego używać a. doznawać, podzielać; d. ś. rozpadać się na części; d. ś. przez co = być podzielnym przez co, być wielokrotnym względem czego; d. ś. z kim = udzielać mu części ze swego; (d. ś. wiadomościami); różnić ś., odróżniać ś., oddalać się od siebie; w piw. (o piwie, beczce) przeświecać podczas klarowania, łamać się.

 Dzielinkowiec, najprostsza istota organiczna, złożona z jednej komórki.

 Dzielna, liczba w dzieleniu, którą mamy podzielić.

 Dzielnica, część ziemi, kraju, stanowiąca pewną odrębną całość; prowincja; d. miasta = część miasta, mająca charakter odrębny (d. staromiejska).

 Dzielnik, mat., liczba w dzieleniu, przez którą dzielimy dzielną; liczba, która liczbę daną dzieli bez reszty; pierwsze dzielniki = liczby pierwsze, dzielące daną liczbę bez reszty; p. Pierwszy; d. wspólny danych liczb = liczba dzieląca dane liczby bez reszty; największy wspólny d. danych liczb = największa z liczb, będących wspólnemi dzielnikami liczb danych.

 Dzielnopłatkowy — p. Wielopłatkowy.

 Dzielność, rz. od Dzielny; podzielność; tęgość, moc, sprawność, energja, siła; męstwo; zuchowatość, chwackość; dziarskość, zdolność, zdatność.

 Dzielny, działający z mocą; odważny, waleczny, mężny, śmiały; zuchowaty, tęgi, żwawy; walny, energiczny; mocny, chwacki, junacki; sprawny, roztropny, umiejący sobie radzić; wielce skuteczny, zbawienny.

 Dzieło, czynność, owoc pracy, praca, robota, uskutecznianie; płód, utwór, twór (d. rąk boskich); wielki, ważny czyn, (d. odkupienia); utwór piśmienniczy, praca naukowa a. literacka, pismo, książka; wielkie ważne czyny, sprawy; (d-ła wojenne, rycerskie); w woj. jakakolwiek część fortyfikacji, użyta do obwarowania twierdzy.

 Dziełko, zdr. od Dzieło, mniejszy utwór piśmienniczy, mniej-praca literacka.

 Dzienniczek, zdr. od Dziennik, notatki codzienne, zapisywanie zdarzeń codziennych i z własnego życia; notatnik, kalendarzyk.

 Dziennie, każdodziennie, każdego dnia, codziennie, na każdy a. za każdy dzień, od każdego dnia.

 Dziennik, księga do zapisywania pod datą bieżącą codziennych spraw np.: otrzymywanych i wysyłanych korespondencji, czynności urzędowych, wpływów pieniężnych i wydatków i t. p.; do zapisywania stopni uczniom; pamiętnik, djarjusz; czasopismo codzienne.

 Dziennikarski, przym. od Dziennikarz; kaczka d-a = wiadomość nieprawdziwa wydrukowana w czasopiśmie.

 Dziennikarstwo, blm. zajęcie dziennikarza; dzienniki, prasa perjodyozna; dziennikarze (przedstawiciele dziennikarstwa).

 Dziennikarz, literat drukujący swoje artykuły w czasopismach; publicysta, gazeciarz; urzędnik prowadzący dziennik.

 Dzienny, Dniowy, przym. od Dzień, dotyczący dnia; trwający, istniejący tylko dzień a. dobę, działający, czynny tylko we dnie, [266]dniem, służący na dzień, używany w dzień, przez dzień (koszula dzienna); wykonywany, odbywany, sprawowany w dzień; całodzienny, codzienny; za dzień pracy otrzymywany a. dawany (płaca, robota); porządek d. = spis czynności, które mają być wykonane w jakim dniu, w jakiej jego chwili; przen.: być na porządku d-ym = być na czasie, na dobie, być przedmiotom zajęcia w porze obecnej; przejść nad czym do porządku d-go = nie uznać czegoś godnym bliższej uwagi a. załatwienia i przejść do innej sprawy; w astr. obrót d. = pozorne posuwanie się firmamentu od wschodu ku zachodowi w ciągu 24 godzin; łuk d. = droga, jaką opisuje gwiazda nad poziomem w ciągu pozornego obiegu dokoła ziemi; a. łuk, jaki opisuje planeta w ciągu 24 godzin na swej drodze dokoła słońca; w wojs. rozkaz d. = rozkaz wydany przez wodza do wojska, obejmujący czynności danego dnia, rozporządzenie, odezwa do wojska.

 Dzień (dnia), czas od wschodu do zachodu słońca, od rana do wieczora, doba, przeciąg czasu od godziny dwunastej w nocy do godziny dwunastej następnej nocy; wogóle czas trwający 24 godziny; (na d. ś. ma = rozwidnia ś., wkrótce słońce wzejdzie; przede dniem a. do dnia = o świcie, o świtaniu, o brzasku porannym; ze dniem, a. równo ze dniem = o wschodzie słońca; biały d., a. d. jak wół = słońce już dawno wzeszło; jak d. długi a. cały boży d. = od rana do wieczora; d. po dniu = każdego dnia; za dnia = póki słońce nie zaszło; robić co do białego dnia = przez całą noc i przez następny ranek; z nocy d. a. z dnia noc robić = spać w ciągu dnia, a bawić ś. w nocy; d. ś. kończy a. d. już na schyłku = słońce wkrótce zajdzie; to jasne jak d., jak słońce = to widoczne, to oczywiste; taka zamieć, że dnia nie widać = ściemniło się skutkiem zamieci; d. dobry — p. Dzieńdobry; co d. a. co dnia; d. w d. = co dzień; co drugi d.; co trzeci d.; jednego, pewnego dnia; z dnia na d. zwlekać a. od dnia do dnia = coraz oddalać termin; żyć z dnia na d. = nic nie oszczędzać na przyszłość; d. roboczy a. d. roboty = ilość godzin w ciągu dnia na pracę przeznaczona; umowa a. ugoda na dni t. j. taka, która się może każdego dnia skończyć i z której obrachunek robi się według liczby dni jej trwania; d. niedzielny = niedziela; d. świąteczny = święto; d. wigilijny = wigilja; d. galowy = galówka; d. powszedni, postny, krytyczny, feralny; d. dyskrecyjny, ulgowy a. respektowy, p. Dyskrecyjne dni; d. protestowy; d. nieprotestowy (co do protestu weksli), d. podróży a. d. drogi = odległość, którą można przebyć (ujść, ujechać) w ciągu dwudziestu czterech godzin; sądny d. = dzień w roku przeznaczony na rozpamiętywanie grzechów u Żydów; przen. sądny d.! = zamęt, rwetes, zamieszanie, nieszczęście; d. sądu bożego = koniec; świata; przen. wielka, powszechna klęska; d. gniewu bożego, d. srogi; d. dzisiejszy = dziś; data, np. d. przybycia, d. wyjazdu, d. wejścia na służbę, d. śmierci i t. p.; czas, np. d. ładny, brzydki, wietrzny, cichy, wiosenny, zimowy; za naszych dni; d. a. po dzisiejszy d. a. do dziś dnia; od dziś dnia; po dziś; w lm. życie, lata: skończył dni pełny chwały; jest już u schyłku dni swoich; w astr. d. astronomiczny = przeciąg czasu od wschodu do zachodu słońca ściśle obliczony; d. gwiazdowy a. doba gwiazdowa = przeciąg czasu między jednym a [267]drugiem przejściem jakiej gwiazdy przez południk miejscowy; d. słoneczny a. doba słoneczna = przeciąg czasu miedzy jednem a drugiem południem czyli czas dzielący dwa kolejne przejścia słońca przez południk miejscowy; d. średni = przeciąg dwudziestu czterech godzin odmierzony na dobrym zegarze (tym się różni od dnia słonecznego, że jest zawsze jednakowo długi); w górn. przestrzeń zewnątrz kopalni, powierzchnia ziemi (od dnia = z powierzchni ziemi).

 Dziergaczka, grzebień żelazny do dziergania lnu.

 Dziergać, Dzierzgać, wyszywać, haftować, obszywać co drobnym i gęstym ściegiem po brzegach, po kantach; d. len = przeciągać go przez dziergaczkę, aby poodrywać główki.

 Dziergarka, maszyna do zszywania ściegiem łańcuszkowym.

 Dzierglica, narzędzie do czochrania lnu, rafa (fig.).

 Dzierlatka (śmieciucha), gatunek skowronka czubatego, śmieciuszka, pośmieciuszka (fig.); przen. młode dziewczę, wesołe, trzpiotowate.

 Dzierzba, Dzierżba, ptak zębodzioby z rzędu wróblowatych o obyczajach drapieżnych (fig.).

 Dzierzęga, Dzierżęga, roślina spokrewniona z paprociami, od których się rożni tym, iż wydaje dwojakie zarodniki (większe i mniejsze).

 Dzierżak, trzonek, rękojeść, rękojeść cepa, cepisko.

 Dzierżawa, zdr. Dzierżawka, używanie cudzej własności za opłatą właścicielowi na pewien czas; nieruchomy majątek dzierżawiony, arenda; d. wieczysta = własność, której posiadacz jest obowiązany opłacać czynsz stały; opłata za majątek dzierżawiony, arenda, czynsz, tenuta.

 Dzierżawca, (forma ż. Dzierżawczyni), trzymający majątek w dzierżawie, arendarz.

 Dzierżawczy zaimek w gram. — odpowiadający na pytanie czyj? (mój, twój, nasz, wasz).

 Dzierżawić, trzymać dzierżawę, arendować.

 Dzierżba — p. Dzierzba.

 Dzierżeć, Dzierżyć, co = posiadać, mieć w posiadaniu; trzymać, nie puszczać, władać czym; dotrzymywać, dokonywać.

 Dzierżon, gatunek ula.

 Dziesiatyna, Desiatyna, ros., rosyjska miara powierzchni ziemi, mająca 2400 sążeni kwadratowych (60 sążeni długości a 40 szerokości a. 80 sążeni długości a 30 szerokości) = 2 morgom polskim.

 Dziesiątek, Dziesiątka (-i), dziesięć jedności; dziesięć sztuk czego; dziesięć lat, dziesięciolecie; (w szóstym dziesiątku bieżącego stulecia); w lm. liczby złożone z jakiejkolwiek cyfry z zerem po prawej ręce; cyfry stojące na drugiem miejscu, licząc od ręki prawej ku lewej: 10; w garb. paczka z dziesięciu skór drobnych, techer.

 Dziesiątka — p. Dziesiątek; (zdr. Dziesiąteczka; zgr. Dyska, Dycha, Dychacz); cyfra 10; moneta dziesięciogroszowa; dziesięciogroszówka; karta do gry, mająca dziesięć oczek, dyska, kralka; oddział złożony z dziesięciu ludzi; nazwa dawana posługaczowi, opatrzonemu liczbą 10 jako odznaką; w górn. stos ułożony z dziesięciu skrzynek, korcy i t. p. rudy a. węgla [268]kamiennego; w rzeźn. kiełbasa myśliwska, sucha.

 Dziesiątkować, co dziesiątego karać; przerzedzać dotkliwie, tępić, śmierć dziesiątkuje = co dziesiąty umiera.

 Dziesiąty, liczebnik porządkowy od Dziesięć; piąte przez d-e = powiedzieć, opowiedzieć, powtórzyć niedokładnie zaledwo niektóre rzeczy; d-a woda po kisielu = w bardzo dalekim stopniu pokrewieństwa a. powinowactwa.

 Dziesięcina, dziesiąta część zbiorów i płodów, oddawana jako podatek stały Kościołowi.

 Dziesięcinnik, ten, co pobiera dziesięcinę.

 Dziesięcio- w połączeniu z rzeczownikami tworzy przymiotniki złożone, oznaczające posiadanie pewnych części a. pewnych cech w liczbie 10 (np. dziesięciogarncowy = zawierający 10 garncy).

 Dziesięciobok (-u), p. DziesięcokątDziesięciokąt.

 Dziesięciodniowy, dziesięć dni trwający a. mający.

 Dziesięciogroszówka, moneta zawierająca dziesięć groszy, dziesiątka, dziesiątak, dyska.

 Dziesięciokąt, powierzchnia ograniczona dziesięciu linjami czyli bokami i mająca dziesięć kątów.

 Dziesięciokopiejkowy, dziesięć kopiejek zawierający a. kosztujący, dwudziestogroszowy.

 Dziesięciokrotny, dziesięć razy powtórzony.

 Dziesięciolecie, przeciąg czasu dziesięciu lat; rocznica dziesięcioletnia.

 Dziesięciomiesięczny, dziesięć miesięcy mający a. trwający.

 Dziesięciomiljonowy, z dziesięciu miljonów złożony; dziesięć miljonów posiadający; na dziesięć miljonów wartości oceniany; stanowiący cząstkę dziesięć miljonów razy mniejszą od całości.

 Dziesięciopiętrowy, mający dziesięć piętr; wysoki na dziesięć pięter.

 Dziesięciopręcikowy kwiat = mający dziesięć pręcików.

 Dziesięcioraki, dziesięcioma sposobami dający się wytłomaczyć a. zrobić; z dziesięciu gatunków złożony.

 Dziesięcioro (-rga), dziesięć sztuk czegoś (szczeg. różnych rodzajów a. niemających liczby pojedynczej), dziesiątek; d. dzieci, drzwi, sani; D. Bożego Przykazania = dekalog; d. w d. = w dziesięć razy tyle.

 Dziesięciorublowy, dziesięć rubli zawierający a. kosztujący (loża dziesięciorublowa, papierek dziesięciorublowy).

 Dziesięciorublówka, dziesięciorublowa moneta.

 Dziesięciorzędny, w dziesiątym rzędzie umieszczony; przen. najpodrzędniejszy.

 Dziesięciosłupkowy kwiat = mający dziesięć słupków.

 Dziesięciostrzałowy rewolwer = dziesięć nabojów mieszczący.

 Dziesięciotysięczny, z dziesięciu tysięcy złożony; dziesięć tysięcy posiadający; na dziesięć tysięcy oceniany; stanowiący cząstkę dziesięć tysięcy razy mniejszą od całości.

 Dziesięciowiekowy, dziesięć wieków trwający, istniejący; po dziesięciu wiekach przypadający (jubileusz).

 Dziesięciowiosłówka, łódź mieszcząca dziesięciu wioślarzy.

 Dziesięciu (o mężczyznach) = 10.

 Dziesięć (-ciu), liczba = 10; (dziesięć razy).

 Dziesięćkroć, dziesięć razy.

 Dziesięć kroć sto tysięcy = miljon.

 Dziesiętnik, dowódca, naczelnik dziesięciu, przełożony nad dziesięcioma.

[269] Dziesiętny system liczenia, układ liczenia, w którym z dziesięciu jedności tworzy się jeden dziesiątek, z dziesięciu dziesiątków — jedna setka i t. d., w którym wogóle dziesięć jedności rzędu niższego tworzy jedną jedność rzędu wyższego; ułamek d. = ułamek, którego mianownikiem jest 1 z jednym lub więcej zerami; d. metryczny system miar = układ, w którym miara przyjęta za jedność dzieli się na dziesięć miar mniejszych, miara mniejsza na dziesięć miar jeszcze mniejszych i t. d.; d-a waga = waga, na której ciężary ważą się gwichtami dziesięć razy lżejszemi, waga decymalna.

 Dzietny (-na), mający (-ca) dzieci.

 Dziewa, dziewczyna dorodna, dziewoja.

 Dziewanna, roślina zielna z rodziny trędownikowatych (fig.).

 Dziewczę (-ęcia w lm. — ęta), Dziewczak, (zdrobn. Dziewczynka, Dziewczyneczka, Dziewczątko, Dziewcząteczko), niedorosła dziewczyna, panienka; podlotek.

 Dziewczęcy, przym. od Dziewczę, dotyczący dziewczęcia, ujmujący, niewinny, naiwny.

 Dziewczyna, dziecko płci żeńskiej; dziewczę, panienka, panna, młoda kobieta niezamężna; służąca niezamężna.

 Dziewczynina, dziewczyna godna politowania.

 Dziewczysko, zgr. od Dziewczyna, duża dziewczyna.

 Dzieweczka, pieszczotliwa nazwa dziewczyny, miła, hoża, ładna dziewczyna.

 Dziewiątka, liczba 9, cyfra wyrażająca liczbę 9; kostka o 9 oczkach; dziewiąty krzyżyk (90 lat); w murar. cegła mająca 9 cali.

 Dziewiąty, licz. porządkowy od Dziewięć; d. dzień; d-ta godzina; jedna d-ta część = część dziewięć razy mniejsza od całości.

 Dziewica, panna, panienka, dziewoja, dziewczę, dziewczyna; niewiasta, która zachowała dziewictwo.

 Dziewictwo, Dziewiczość, panieństwo; czystość panieńska, niepokalaność, niewinność.

 Dziewiczy, przym. od Dziewica, panieński, czysty, niewinny, niepokalany, bez zmazy; przen. nietknięty ręką ludzką, w stanie pierwotnym natury będący (las d.); d. wieczór, używana w niektórych okolicach nazwa ostatniego wieczoru przed ślubem, spędzanego przez pannę młodą wyłącznie w towarzystwie panien, śpiewających odpowiednie pieśni.

 Dziewierz, brat męża, szwagier; ojciec męża, świekier.

 Dziewięcio- w połączeniu z rzeczownikami tworzy przymiotniki złożone, oznaczające posiadanie pewnych części a. pewnych cech w liczbie 9 (np. dziewięcio milowy = długości mil 9).

 Dziewięciogałkowy — p. Dziewięciopałkowy.

 Dziewięciokąt, Dziewięciobok, powierzchnia ograniczona dziewięciu linjami, mająca zatem dziewięć boków i tyleż kątów.

 Dziewięciokrotny, dziewięć razy większy; dziewięć razy powtórzon y.

 Dziewięciolecie, przeciąg lat dziewięciu.

 Dziewięcioletni, dziewięć lat trwający a. mający.

 Dziewięciomiesięczny, dziewięć miesięcy mający a. trwający.

 Dziewięciopałkowy, Dziewięciogałkowy, Dziewięcioperłowy, mający w koronie nad herbem dziewięć pałek, a. gałek a. pereł, hrabiowski.

[270] Dziewięciopręcikowy kwiat = dziewięć pręcików mający.

 Dziewięcioraki, z dziewięciu jednakowych części, przedmiotów różnych złożony; dziewięć razy powtórzony.

 Dziewięciornik, bot., roślina z rodziny rosiczkowatych, rosnąca na bagnach, o kwiatkach białych, pojedyńczych (fig.).

 Dziewięcioro (-rga), liczeb. zbior. od Dziewięć; d. dzieci; splatać co w d.

 Dziewięciostan, w mat.: bryła ograniczona dziewięciu płaszczyznami.

 Dziewięciu = 9 (o mężczyznach).

 Dziewięć, licz. = 9; ni w pięć ni w d. pleść = mówić bez sensu, bez związku.

 Dziewięciuset = 900 (o mężczyznach).

 Dziewięćdziesiąt (-ęciu), licz. = 90.

 Dziewięćdziesiąty, licz. porząd. od Dziewięćdziesiąt; d-ta część = część 90 razy mniejsza od całości.

 Dziewięćdziesięcioletni, mający a. trwający lat dziewięćdziesiąt.

 Dziewięćdziesięciu = 90 (o mężczyznach).

 Dziewięćkroć, dziewięć razy; d. sto tysięcy = dziewięćset tysięcy.

 Dziewięćset (-ciuset), licz. 900.

 Dziewięćsetny, liczeb. porządkowy od Dziewięćset; d-na część = część mniejsza 900 razy niż całość.

 Dziewięćsił, roślina zielna, z rodziny złożonych, o koszyczkach otoczonych długiemi łuskami barwy białej lub żółtej, kąsina (fig.).

 Dziewiętnastka, liczba a. cyfra 19; nazwa dawana posługaczowi a. powrozowi noszącemu liczbę 19 jako odznakę.

 Dziewiętnastokąt, Dziewiętnastobok, powierzchnia zamknięta dziewiętnastu linjami, mająca tedy 19 boków i tyleż kątów.

 Dziewiętnastoletni, mający albo trwający dziewiętnaście lat.

 Dziewiętnastu = 19 (o mężczyznach).

 Dziewiętnasty, liczeb. porządkowy od Dziewiętnaście; d-ta część = część 19 razy mniejsza od całości.

 Dziewiętnaście (-stu) = 19; cyfra oznaczająca liczbę 19, dziewiętnastka.

 Dziewka, Dziewa, dziewica, panna tęga, zdrowa; młoda kobieta niezamężna; służąca niezamężna; na wsi: d. folwarczna; d. od krów; kobieta publiczna, nierządnica.

 Dziewkarz, Dziewczarz, Dziewczyniarz, ten, co się ugania za dziewczynami, kobieciarz, lowelas, donżuan.

 Dziewoja (zdr. Dziewojka), hoża, powabna dziewczyna, dziewa.

 Dzieworództwo, wydawanie potomstwa z jaj niezapłodnionych.

 Dziewosłąb, poseł od starającego się o pannę i w jego imieniu proszący o jej rękę, swat; ten, co rai małżeństwo; w lmn. zaloty, konkury, swaty, zaręczyny, zrękowiny.

 Dziewosłębić, być dziewosłębem, prosić w imieniu starającego się o rękę panny, swatać.

 Dziewosłęby, swaty, poselstwo do rodziców panny młodej z prośbą o jej rękę.

 Dziewucha (zdr. Dziewusia, Dziewuszka), dzieweczka; rubasznie zamiast dziewczyna, dziewka.

 Dzieża (zdr. Dzieżka); drewniane naczynie gospodarskie, w którym zwykle mąka na chleb ś. rozczynia; gliniany garnek na mleko (fig.).

[271] Dzieżny, przym. od Dzieża: barszcz = barszcz z ukwaszonej mąki a. z ukwaszonego chleba.

 Dzięcielin, Dzięcielina, roślina: macierzanka; gatunek lucerny (fig.).

 Dzięcioł, ptak z rzędu łażących (fig.); żart. cieśla; telegrafista.

 Dzięciołek, zdrob. od Dzięcioł; drobny, krajowy gatunek dzięcioła; w myśl. dzięcioł suchy.

 Dzięciołowate ptaki dwuparzystopalcowe, rodzaj ptaków łażących (po pniach pionowych): dzięcioły.

 Dzięcior, kojec na kury w kształcie kosza odwróconego, u góry ważkiego; zdr. Dzięciorek.

 Dziędziera, Dziędzierawa, Dziędzierzawa, Dendera, Denderawa, — p. Bieluń.

 Dzięgiel, nm., roślina zielna z rodziny baldaszkowatych (fig.); choroba koni i bydła.

 Dzięgielnica, Lubszcza, bot., roślina z rodziny baldaszkowatych.

 Dzięgień, lek., rak wodny, zgorzeń.

 Dzięglówka, wódka z dzięglem.

 Dzięgława, nm., roślina północno-amerykańska z rodziny dzięglowatych, u nas hodowana w doniczkach; dzięgiel drzewny, bluszczownik.

 Dzięgławowate, nm., rodzina roślin dwuliścieniowych, araljowate, bluszczowate.

 Dzięgna, blm., lek., zapalenie ust wrzodziejące, zgorzelina.

 Dzięka, częściej w lm. Dzięki, podziękowanie, dziękczynienie; d. komu a. czemu = przez kogo, przez co, za sprawą czyją, z powodu czego, za przyczynieniem się, za pośrednictwem czyim.

 Dziękczynienie, podziękowanie, dzięki, wyrażenie wdzięczności.

 Dziękczynny, dziękujący; oznaczający, wyrażający podziękowanie, dzięki (modły dziękczynne).

 Dzięki — p. Dzięka.

 Dziękować, oświadczać wdzięczność, składać dzięki; wymawiać ś. grzecznie od przyjęcia czego; d. za służbę = oświadczać postanowienie opuszczenia jej.

 Dzik a. dzika świnia, zwierzę ssące parzystokopytowe (fig.); d. drzewa = dziki wyrostek, wilk; p. Dzikus.

 Dziki, niedomowy, nieswojski, nieoswojony, nieobłaskawiony; nieuprawny, rosnący w stanie natury, siłami przyrody zasiany i rosnący bez starań ludzkich; leśny, polny (jabłoń dzika, ogród d.); nie ucywilizowany, barbarzyński (człowiek d.); nietowarzyski, nieśmiały, wstydliwy; niepohamowany, nieokiełznany, nieugłaskany, szalony, wściekły, gwałtowny; drapieżny, krwiożerczy; srogi, okrutny, zaciekły, zajadły, zażarty, rozwścieczony, rozbestwiony, rozjuszony (d. wzrok, charakter, dzikie serce, żądze); dziwaczny, dziwny, cudacki, cudaczny, potworny, osobliwy, szczególny, ekscentryczny (d-ka pretensja); kamień d. = nie ociosany; staw d. = zarosły, zapuszczony przez zatamowanie wody w korycie naturalnym; drożdże dzikie, p. Drożdże; d-ka świnia; p. Dzik; d-kie mięso = żywe mięso narastające na ranach jako wytwór chorobliwy; d. kolor = kolor podobny do barwy żelaza; rz. człowiek d., barbarzyniec (napad dzikich); członek parlamentu, nie należący do żadnego stronnictwa; miłośnik sportu, nie należący do towarzystwa sportowego; p. Dzikus.

[272] Dziko, przysł. od Dziki (d. wyglądać).

 Dzikoludy, blp., dzicy ludzie.

 Dzikość, rz. od Dziki; obyczaje dzikie, natura dzika, charakter dziki, uczucie dzikie.

 Dzikowaty, trochę dziki.

 Dzikowina — p. Dziczyzna a. Dzikowizna, Dziczyna; mięso z dzika; pustkowie, pustynia.

 Dzikus, Dziczek, Dziki człowiek = człowiek nieśmiały, nieobyty z towarzystwem; nieokrzesany; unikający towarzystwa, nietowarzyski, odludek, mizantrop; człowiek nieucywilizowany, barbarzyniec.

 Dzikuska, dzika dziewczyna, nieobyta z towarzystwem, dzikich obyczajów; śmiała, odważna; nieśmiała, wstydliwa.

 Dziob — p. Dziób.

 Dziobać — p. Dziobnąć.

 Dziobak, zwierzę ssące australijskie z rzędu jednootworowych, jajowodne, z ptasim dziobem, podobnym do kaczego (fig.).

 Dziobanka, haft., tło zamatowane drobniutko haftowanemi punkcikami, maczek, zakrapianie; w hut., mała flaszka aptekarska w postaci bańki z długą szyją, bocianka.

 Dziobas — p. Dziób; mała siekierka; koniec oskarda.

 Dziobaty, mający długi dziób; ospowaty, mający dołki bliznowate na twarzy, jako znaki po przebytej ospie.

 Dziobek, zdr. od Dziób; p. Dzióbek.

 Dziobnąć, nied. Dziobać, uderzyć, ukłóć dziobem, udziobać; jeść, uszczknąć, chwytając dziobem (ptaki dziobią wiśnie); przen. rąbać drwa na drobne kawałki; p. Dziabać; robić na drzewie wyżłobienia, uderzając narzędziem ostrym; d. kogo, ukłóć, uszczypać, ubóść, zadrasnąć, dojeść mu, powiedzieć mu co dotkliwego; zadużo wypić; trochę skosztować, jeść z niechęcią; d. się, uderzyć się dziobami; przen. swarzyć się, dokuczać sobie.

 Dzioborożec, ptak zwrotnikowy: wróblowaty, mający duży dziób wydrążony, z dętą naroślą (fig.).

 Dziobowaty, mający kształt dzioba.

 Dzion, ul, barć.

 Dzionek, zdr. od Dzień; już d., skoro d. = świt, brzask.

 Dziób (-oba a. — óba), Dziob, zakończenie pyska ptasiego, stanowiące wydłużone szczęki, otoczone pochwą rogową tępe lub ostre haczykowate (fig.); dołek bliznowaty po ospie; wystający, wydłużony i twardy koniec czego (d. okrętu = przód okrętu, młot z dziobem); przen. buzia; pocałunek.

 Dzióbak, Dziubak, młot z wydłużonym, spiczastym końcem do ociosywania kamieni, młot z dziobem, nosaciec.

 Dzióbek, zdr. od Dziób, wydłużony koniec dzbanuszka a. innego naczynka, ułatwiający wylewanie płynów z naczyń; nosek naczynia; d. gazowy = rurka kończasta, którą wychodzi gaz; koniec kurka rewolwerowego, uderzający w nabój; d. a. Dziubuś, buziak, twarzyczka, usteczka; przen. dać d-bka = pocałować.

 Dziryd, Dziryt, ar., krótki pocisk, rodzaj włóczni, rodzaj krótkiej kopji.

 Dzisiejszość, teraźniejszość, obecność.

 Dzisiejszy, przym. od Dziś; z obecnego dnia (święto d-e, gazeta d-a, pieczywo d-e = świeże, nie sczerstwiałe); teraźniejszy, obecny, współcześnie z nami istniejący (d-a moda, d-a młodzież); tegoroczny.

[273] Dziś, Dzisiaj, przys. w dniu obecnym, dnia bieżącego; przen. obecnie, teraz, temi czasy, w bieżącej dobie; do d., do d. dnia = dotąd, dotychczas; od d., od d. dnia = odtąd, nadal.

 Dziubuś — p. Dzióbek.

 Dziuńdziuczyć ś., guzdrać się, ociągać się (z ubieraniem, z wyjściem).

 Dziupla, Dziupło, Dupla, Dupło, Dupel, wypróchniały otwór w pniu drzewa; wogóle jamka, norka, rozpadlina, szparka.

 Dziuplasty, mający dziuplę, wypróchniały wewnątrz, wydrążony.

 Dziura, miejsce przedziurawione, rozdarte; otwór, luft, szpara, szczelina, jama, wybój, dół, wyrwa na drodze; jama, kryjówka, nora; d-ry w niebie nie będzie = mała szkoda; zrobiła ś. d. w czyim budżecie = niedobór, zabrakło pieniędzy skutkiem wydatku, straty; przen.: d-ry zatykać = zaspokajać potrzeby; d-ry kim zatykać = używać kogo do podrzędniejszych a. do przykrych posług; w całym d-ry szukać = lubić przyganiać; przen.: mieszkanie ciasne i brudne; knajpa; miejsce podejrzane; liche miasteczko, kąt zapadły, odludzie, okolica deskami zabita; odległy zakątek, przedpiekle; gm., tyłek, zadek; zdr. Dziurka, Dziureczka.

 Dziurawcowate, rodzina roślin dwuliścieniowych.

 Dziurawić co = dziury w czym robić.

 Dziurawiec, krajowa roślina zielna z rodziny dziurawcowatych o liściach usianych kropkami przeświecającemi pod światło (fig.).

 Dziurawiec, Dziurawić ś., dziurawym się stawać, drzeć ś., psuć się.

 Dziurawnica, maszyna do wybijania otworów w płytach metalowych; przebijarka, wybijalnia, sztanca.

 Dziurawy, mający dziurę, pełen dziur, rozdarty, podarty (buty dziurawe); przen. d. worek = człowiek rozrzutny; wydający wszystko co ma; człowiek nienasycony.

 Dziurka, Dziureczka, zdrob. od Dziura, mała d., otworek, przepust, po d-ki = pełno, dużo, dosyć, w bród, obficie, po uszy.

 Dziurkarka, szwaczka obszywająca dziurki do guzików.

 Dziurkować, robić w czem dziurki.

 Dziurkowany, pełen dziurek porobionych.

 Dziurkowatość, rz. od Dziurkowaty; porowatość, ogólna własność ciał, polegająca na tym, że się składają z cząsteczek nie przylegających do siebie ściśle.

 Dziurkowaty, pełen dziurek, otworów; porowaty; gąbczasty.

 Dziurować, dziury w czem robić, przebijać.

 Dziurownica — p. Dziurawnica.

 Dziw! okrzyk zdziwienia.

 Dziw (-u), Dziwo, rzecz dziwna, zdumiewająca, zadziwiająca, niezwyczajna; cud, zjawisko nadprzyrodzone, rzecz nadnaturalna; dziwoląg, dziwotwór, potwór, poczwara, monstrum; nie d. a. niema d-wu = nie dziwota, nic dziwnego; rzecz prosta, rzecz naturalna; naturalnie, oczywiście, niema się co dziwić, jasne jest, łatwo pojąć; zdziwienie, podziw, wydziwianie; przen. dużo, mnóstwo; d-y z siebie robić = postępować cudacznie, ubierać ś. dziwacznie.

 Dziwacki — Dziwaczny.

 Dziwactwo, postępek dziwny; dziwaczność, usposobienie dziwne; urojenie, chimera; kaprys dziwny, chęć dziwna; tetryctwo, przesadna pedanterja.

[274] Dziwaczeć, stawać się dziwakiem.

 Dziwaczek, bot., roślina z rodzaju nocnicowatych.

 Dziwaczność, rz. od Dziwaczny; dziwactwo.

 Dziwaczny, Dziwacki, dziwny aż do śmieszności, cudacki, cudaczny, fantastyczny; chimeryczny, ekscentryczny.

 Dziwaczyć ś., postępować dziwacznie, wyrabiać dziwactwa, kaprysić, grymasić, zbytecznie wybredzać, wydziwiać; zrzędzić, tetryczyć, mantyczyć; drobiazgowość posuwać do znudzenia, do pedanterji; nadmiernie skrupulizować.

 Dziwadło — p. Dziwoląg.

 Dziwak, człowiek dziwaczny, nienaturalny, postępujący w sposób dziwaczy; cudak, oryginał, ekscentryk; tetryk, mantyka.

 Dziwer, Dźwier, pers., deseń na stali demasceńskiej.

 Dziwerować, Dźwerować, pers., zdobić stal damasceńską (twardą i wytrzymałą) w dziwery czyli desenie; damaszkować, demeszkować, modrawić.

 Dziwerówka, Dźwierówka, pers., strzelba ze stali damasceńskiej, dziwerowana, damaszkowana.

 Dziwić, sprawiać wrażenie czegoś niespodziewanego albo niezwykłego, zadziwiać, zdumiewać, wprawiać w podziw; d. ś., dziwować się; doznawać zdziwienia, wrażenia, że się ma przed sobą coś niezwykłego, niespodziewanego a. niezwykłego, zdumiewać ś., zastanawiać ś., przypatrywać ś.

 Dziwnie, Dziwno, przys. od Dziwny; na podziw, bardzo zadziwiająco, szczególnie, śmiesznie.

 Dziwny, zadziwiający, zdumiewający, niezwykły; godny podziwu; przedziwny, nadzwyczajny, osobliwy, niepospolity; dziwaczny, cudacki, ekscentryczny, oryginalny; coś dziwnego sobie zrobić = dopuścić ś. czegoś niespodziewanego, jakiego rozpaczliwego zamachu na siebie.

 Dziwo — p. Dziw; widziadło, mara, strach, straszydło; d. przysł. coś dziwnego!

 Dziwoląg, Dziwadło, zjawisko dziwaczne, człowiek dziwaczny, cudak; potwór, monstrum, poczwara, dziwotwór; niedorzeczność, cudactwo; brednia (popisał dziwolągi).

 Dziwolężny, Dziwolążny, przym. od Dziwoląg; dziwaczny, cudaczny, potworny.

 Dziwonia, krajowy ptak wróblowaty stożkodzioby z rodziny łuszczaków.

 Dziworzesznia, gatunek palmy, wydający olbrzymie owoce w kształcie dwóch orzechów zrosłych razem.

 Dziwostręt, roślina z rodziny psiankowatych.

 Dziwota — p. Dziw; dziwo, rzecz dziwna, osobliwość; nie d. = nie dziw.

 Dziwotwór (-oru) — p. Dziwoląg.

 Dziwotwórczy, sprawiający cuda.

 Dziwować, zadziwiać, podziwiać, d. się; p. Dziwić.

 Dziwowisko, rzecz wzbudzająca podziw ogólny, widok zabawny, osobliwość, rzecz dziwna, zadziwiająca, widowisko dziwne, przedmiot podziwu, dziwotwór.

 Dziwożona, istota bajeczna, w podaniach ludowych wspominana, boginka brzydka i złośliwa, karząca przekroczenia przeciw wierności małżeńskiej.

 Dzwon, naczynie metalowe kształtu kielicha, do dzwonienia sercem wewnątrz zawieszonym (fig.); (bić we d-ny, uderzać we d-ny = dzwonić; przen. od [275]wielkiego d-nu = od wielkiego święta, od wielkiej uroczystości); naczynie szklane kopulaste, klosz do nakrywania potraw, roślin, albo do doświadczeń fizycznych; d. nurkowy = rodzaj klosza, umożliwiający nurkom dłuższe przebywanie pod wodą (f.); dźwięk, dźwięczność (ta cegła ma dobry d.); d. chiński = krąg metalowy, w który się uderza silnie, talerz metalowy, używany w orkiestrach jako instrument, tamtam; kloc umieszczony pod otworem barci dla zabezpieczenia jej od niedźwiedzi, samobitnia; zdr. Dzwonek.

 Dzwonek — p. Dzwon (pociągnąć za d.); brzękadło w kształcie kuli wydrążonej ze śróciną wewnątrz; (uprząż z dzwonkami; czapka z d-nkami = czapka błazeńska; przen. potrząsać dzwonkami = dowcipkować po błazeńsku); d. elektryczny = przyrząd dzwoniący skutkiem działania prądu galwanicznego (nacisnąć d. = zadzwonić); roślina z rodziny dzwonkowatych (fig.); d. i młotek = rodzaj gry towarzyskiej; karta z wyobrażeniem dzwonka i młotka w grze tej używana, w lm. nagie, obwisłe płatki pod szczękami koguta; brodawki pod szczęką dolną u świń; zdr. Dzwoneczek.

 Dzwoniarz, ten, co robi dzwony, ludwisarz; p. Dzwonnik.

 Dzwonić, bić w dzwon, poruszać dzwonem, dzwonkiem dla wywołania dźwięku; wydawać a. wydobywać z czego dźwięk podobny do dźwięku dzwonu, brzęczeć, dźwięczeć; d. na kogo = dzwonieniem wołać, przyzywać; d. na to kazanie = nakłaniać do czego, zachęcać do czego; słyszał, że dzwonią ale nie wie, w którym kościele = ma wiadomości w części prawdziwe, w części niedokładne; d-ka ruszyć, przypomnieć rzecz niemiłą; przen. brząkać, szczękać; d. zębami = szczękać, drżeć z zimna; dźwięczeć, brzmieć; dzwoni w uszach = szumi, piszczy, brzęczy wewnątrz.

 Dzwoniec (-ńca), ptak wróblowaty z rodziny łuszczaków, barwy zielonkawej (fig.).

 Dzwonka, rodzaj maści czyli koloru i kształtu znaków na kartach do gry, karo (f.).

 Dzwonko, część, kawałek ryby, płazu = pociętego poprzecznie.

 Dzwonkowaty, do dzwonka podobny; rośliny dzwonkowate = rodzina roślin dwuliścieniowych.

 Dzwonkowy, przym. od Dzwonek; przym. od Dzwonka, karowy.

 Dzwonnica, zdr. Dzwonniczka, wieża przy kościele, w której dzwony wiszą (fig.).

 Dzwonnik, Dzwoniarz, ten, co w dzwony bije w dzwonnicy, poruszając je za pomocą sznurów.

 Dzwono, część obwodu koła umocowywana na dwuch szprychach (fig.(fig.); koło, krąg, zwój, pierścień (wąż zwinął się w dzwona).

 Dzwonowy, przym. od Dzwon.

 Dzyndzyk, to co się dynda, wisiorek, kutasik; drobny przedmiot a. ozdoba wisząca i kołysząca się za poruszeniem; d-ki = drobne ozdoby przy łańcuszku, przy broszce i t. p.

 Dźgać, pić wiele; p. Dźgnąć, Żgnąć.

[276] Dźwier, Dźwier — p. Dziwer, Dziewer.

 Dźwierować — p. Dziwerować.

 Dźwięczeć, wydawać przyjemne brzmienie, wydawać dźwięk, odgłos, być dźwięcznym; p. Dźwięknąć.

 Dźwięczność, rz. od Dźwięczny; d. głosu = właściwość, jaką wyróżniają się różne głosy jednej wysokości i jednego natężenia.

 Dźwięczny, dźwięczący, wydający dźwięk metaliczny, srebrzysty; mile brzmiący, przyjemny dla ucha, melodyjny; w gram. spółgłoska dźwięczna, głośna, słaba.

 Dźwięk (-u), głos, brzmienie; głos harmonijny, głos wydawany przez drgający metal, strunę; dźwięknięcie, dźwięczenie, brzęk, szczęk.

 Dźwiękliwy, wydający dźwięki, dźwięczący, brzękliwy.

 Dźwięknąć, nied. Dźwięczeć, wydać dźwięk, zadźwięczeć, brzęknąć, szczęknąć, zadzwonić; sprawić, żeby co zadźwięczało, szczęknąć, zadzwonić, brzęknąć (d. w talerze metalowe, d. szablami).

 Dźwiękonaśladowczość, rz. od Dźwiękonaśladowczy; dźwiękonaśladownictwo, onomatopeja.

 Dźwiękonaśladowczy, naśladujący mową głosy przyrody, onomatopeiczny.

 Dźwiękowy, przym. od Dźwięk.

 Dźwig, przyrząd do podnoszenia, winda.

 Dźwigacz, ten, co dźwiga ciężary, tragarz; przyrząd do podnoszenia ciężarów; anat. mięsień dźwigający, podnoszący a. podtrzymujący jaką część ciała.

 Dźwigać, nosić, nieść coś ciężkiego; p. Dźwignąć.

 Dźwigar, belka sztucznie wzmocniona, podtrzymująca ścianę, sklepienie, wiązanie dachowe, pomost.

 Dźwigarka, Dźwigownica, przyrząd do podnoszenia ciężarów, podnośnica, lewar, winda, dźwigacz.

 Dźwignąć, nied. Dźwigać, podnieść co ciężkiego; udźwignąć, uradzić (nie dźwignę tego kamienia); przen. wznieść, wybudować, postawić (d. gmach); podźwignąć, podnieść z upadku; nosić a. nieść co ciężkiego; d. ś. = wstać z trudnością, unieść się, podnieść się z trudem; przen. d. ś. z choroby = wyzdrowieć; d. ś. z upadku = stać się znowu moralnym a. zamożnym.

 Dźwignia — p. Drąg; wogóle przyrząd do podnoszenia ciężarów (fig.); niekiedy: lewar, winda; przen. to, co rozkwitowi sprzyja, podnoszeniu się (oświaty, handlu, przemysłu); podpora, podstawa.

 Dżamak, tur., u Turków żołnierz niewyćwiczony, świeżo zaciągnięty.

 Dżamja, Dżamid, tur., główny meczet, wielka świątynia muzułmańska.

 Dżdżownica, Dżdżownik (-a), glista ziemna, pospolity robak ziemny z gromady pierścienic (fig.).

 Dżdżownik, krajowy ptak brodzący z rodzaju siewek (fig.); — p. Dżdżownica.

 Dżdżu p. Deszcz.

 Dżdży, nieos. = deszcz pada.

 Dżdżyć, spuszczać deszcz; d. ś. mieć się na deszcz, chmurzyć ś.

 Dżdżysty, obfitujący w deszcz, wilgotny (dzień d.).

 Dżechada, tur., wojna święta muzułmanów przeciw chrześcijanom w obronie zagrożonego islamu.

 Dżeneryksza, jap., japońska dorożka o jednem kole, ciągniona przez człowieka.

 Dżentelman, Dżentelmen, ang., człowiek dobrze wychowany, honorowy; salonowiec.

[277]  Dżentelmański, Dżentelmeński, ang., przym. od Dżentelman.

 Dżentelmaństwo, Dżentelmenerja, blm. honorowość w postępowaniu; poczucie honoru właściwe dżentelmanowi.

 Dżentelmenerja — p. Dżentelmaństwo.

 Dżet (zdr. Dżecik), ang., gagat, bursztyn czarny a. węgiel brunatny polerowany, używany na ozdoby; paciorek a. paciorki z węgla brunatnego.

 Dżetowy, zrobiony z dżetu.

 Dżgać, Dżgnąć — p. Żgnąć.

 Dżiudżitsu, jap. rodzaj gimnastyki japońskiej, zapaśnictwo japońskie, polegające na ubezwładnieniu przeciwnika.

 Dżokiej, Żokiej, masztalerz, foryś, ujeżdżacz; jeździec, dosiadający konia na wyścigach (fig.).

 Dżokiejka, Żokiejka, czapeczka okrągła z daszkiem, używana przez dżokiejów.

 Dżokiej-klub (-u), blm. stowarzyszenie i lokal stowarzyszenia miłośników wyścigów konnych, a. wioślarstwa; rodzaj mocnych perfum.

 Dżokiejski, Żokiejski, właściwy dżokiejowi.

 Dżon-Bull, żart. Anglik.

 Dżonka, chins. rzeczny statek chiński żaglowy (fig.).

 Dżuma, tur.,, niebezpieczna choroba, powodująca obrzmienie gruczołów i zakażanie krwi; zaraza morowa, mór, pomór.

 Dżungla, Dżongla, hind., błotnista wyspa w ujściu rzek zwrotnikowych, porosła nieprzebytym lasem, najczęściej utworzonym z bambusów; bagnista przestrzeń takąż gęstwiną pokryta.

 Dżygetaj, tur. gatunek osła dzikiego, kułan (fig.).

 Dżygitówka, gimnastyczne ćwiczenia na koniu, wykonywane przez kozaków kubańskich.

 Dżyhad, arab., nawracanie orężem na mahometanizm, wojna święta przeciw nie-mahometanom.

 Dżyn, ang., rodzaj wódki jałowcowej.

 Dżyngoizm, Jingoizm, ang., szowinizm anglo-saski w Anglji oraz w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej.

Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Michał Arct.