Jezuici w Polsce (1908)/Rozdział 84
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Jezuici w Polsce |
| Wydawca | W. L. Anczyc i Sp. |
| Data wyd. | 1908 |
| Druk | W. L. Anczyc i Sp. |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Resztki pogaństwa zachowały się najdłużej na Żmudzi, bo do pierwszych dziesiątków lat XVII wieku. Rozszerzył się też tam kalwinizm, a nawet aryanizm. Świętobliwy biskup żmudzki książę Melchior Gedroić, syn marszałka w. l., uprosił u rektora wileńskiego ks. Skargi, trzech misjonarzy 1583 r., potem sporadycznie przybywali inni, którzy tępili pogaństwo i herezyę, a katolików wzmacniali w wierze. Dopiero 1607 r. tenże biskup Gedroić założył rezydencyą jezuicką w Krożach nad Krożętą, księcia Radziwiłła Sierotki, a na budowę kościoła przeznaczył 2.000 duk. węg. na wsi Poszwityni. W rok potem umarł. Następca jego Mikołaj Pac, chciał mieć Jezuitów w stolicy biskupiej Worniach, starosta zaś żmudzki i hetman, Jan Karol Chodkiewicz zapraszał do Szkud, gdzie nowy kościół i szkołę postawił. Ale Jezuici obrali Kroże, jako punkt centralny Żmudzi. Książę Sierotka ofiarował 1613 r. swój zamek na kolegium i plac pod rozszerzenie jego i pod dom szkolny. Chodkiewicz zaś uposażył erygowane 1618 r. kolegium i rozpoczął 1621 roku budowę kościoła Matki Boskiej Wniebowzięcia.
Szkoły, gramatykę i humaniora, otworzył vice rektor Jemiałkowski 1616 roku. Sławny później poeta Maciej Sarbiewski, był tu przez dwa lata 1617—1618 r. profesorem poetyki i tu układał w heksametrach łacińskich pierwsze swe poemata na cześć biskupa żmudzkiego Stanisława Kiszki i hetmana Chodkiewicza. Retorykę otwarto dopiero 1640 r., filozofię 1729 r., dwie katedry teologii moralnej 1630 i 1634 r. Konwikt szlachecki dla 10 ubogich uczniów, fundował sekretarz królewski Piotr Szukszta 1635 roku. Szkoły te nazywano często Atheneum Chodkievicianum. Na kilka lat przed szkołami, bo 1607 roku, założył biskup Gedroić seminaryum dyecezyalne w Worniach, i oddał dwom Jezuitom w zarząd. Uposażył je 3 wsiami 1618 r. biskup Pac. Ale wskutek sporu z kapitułą o administracyę tych wsi, biskup żmudzki Abraham Wojna, przeniósł seminaryum do Kroż. Nie podobało się to kapitule, nalegała kilkakrotnie na biskupów o umieszczenie seminaryum w Worniach. Uczynił to biskup żmudzki Antoni Tyszkiewicz 1742 r. i oddał seminaryum w zarząd OO. Pijarom, ale już po 10 latach, kapituła sama zaprosiła na ich miejsce Jezuitów, którzy w Worniach zdawna, bo od 1623 r. mieli misyę, a 1762 r. urządzili tu rezydencyę, i oprócz zwykłych prac kapłańskich, pełnili urząd teologa nadwornego przy biskupie i egzaminatora dyecezyalnego kleru, oraz kaznodziei katedralnych.
Do kolegium krozkiego należały misye w Tylży, o której niżej, w Żydykach, miasteczku jezuickiem, w którem rektor Tymiński postawił 1636 r. drewniany kościółek; od 1680 r. mieszkało tu dwóch misyonarzy. Wreszcie misya w Bortkiszkach i Litowianach, fundowana 1771 r. przez wsi tych dziedziców, Sawrymowiczów i Abramowiczów, które dojeżdżając z Worń, obsługiwał O. Antoni Pole.
Po ogłoszeniu klemensowego brewe 1773, szkoły krozkie zamieniono na wydziałowe. R. 1791 Karmelici z Chwałojń, objęli kościół, gmachy i szkoły w zarząd. Ustąpili 1817 r., a wtenczas akademia wileńska naprawiwszy budynki, urządziła gimnazyum, które rząd rosyjski przeniósł 1842 r. do Kowna, budynki zaś pojezuickie, równie jak kościół Wniebowzięcia, rysujący się, bo nienaprawiany, sprzedał t. r. na licytacyi Adolfowi Przeciszewskiemu, marszałkowi szlachty rosieńskiej.
