As (Dygasiński)/całość
| <<< Dane tekstu | ||
| Autor | ||
| Tytuł | As | |
| Redaktor | Władysław Woltert | |
| Wydawca | Bibljoteka Groszowa | |
| Data wyd. | 1927 | |
| Druk | Polska Drukarnia w Białymstoku | |
| Miejsce wyd. | Warszawa | |
| Źródło | Skany na Commons | |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
| |
| ||
| Indeks stron | ||
|
ADOLF DYGASIŃSKI
AS
POWIEŚĆ
NAKŁADEM „BIBLJOTEKI GROSZOWEJ“
Warszawa, Moniuszki 11. Telefon 190-93.
Polska Drukarnia w Białymstoku, Sp. Akc., Warszawska 59a.
|
Pan Albin Zabrzeski, warszawski elegant, jeden z takich, co to pierwszyby się nie zawahał chodzić na czworakach, gdyby mu bieżąca moda nakazywała. Przed kilku laty można go było widzieć wystawającego przy szybach różnych modnych sklepów galanteryjnych i jubilerskich. Uperfumowany, z grzywką na czole, z włosami, troskliwie przez sam środek głowy rozczesanemi, płaszczyk z pelerynką, laska o rączce z kości słoniowej — wszystko, od kapelusza aż do skarpetek, ostatni żurnal. Na to przyozdobienie swej osoby nie potrzebował wcale pracować. Dzięki spuściźnie po ojcu, mógł żyć dostatnio i w bezczynności. Takiemu dobrze na świecie: rzadkie rozrywki i przyjemności innych ludzi są to jego zwyczajne zajęcia.
Coś dziesięć lat tak przeżył i w trzydziestym piątym roku życia zaczął się odzywać do ludzi, z którymi żył bliżej: — „Słowo honoru daję, nieznośne i głupie jest życie“. Mówił to, ziewając, i tonem ofiary, która wśród poświęceń odkrywa światu nieznaną dotąd prawdę.
Zrobił się kwaśny, w rzeczywistości nic szczerze nie lubił. Do teatru uczęszczał teraz tylko przez nałóg, na balach tańczył jak z musu, w winta przegrywał lub wygrywał obojętnie, zarzucił modny obecnie sport na bicyklu i już nie chciał o nim słyszeć. Ale co tu mówić: on na piękną kobietę spoglądał przez szkiełko w oku z fizjognomją człowieka, który po raz trzeci został wdowcem.
Wśród takiego rozbicia pan Albin zaczął poszukiwać ocalenia w knajpach, gdzie niekiedy można znaleźć wesołe towarzystwo i zabawić się cudzym dowcipem. Przypadł mu jakoś do smaku ten rodzaj spokojnego sybarytyzmu na nowem forum. Zaglądał naprzód dosyć pilnie „Pod daszek“, gdzie, jak wiadomo, jadają śniadania i kolacje dziennikarze, literaci, artyści i rozmaity naukowy proletarjat, który lubi wydać, a nie może częstokroć zarobić. Nie każdego tam ciągnie półmisek i butelka, więcej chęć spotkania ludzi, uprzyjemnienia sobie nudnego aktu odżywiania. Stosunków przyjaźni, koleżeństwa nikt zapewne nie poszukuje na tej drodze; ale spotkać się w knajpie z przyjacielem, kolegą jest równie dobrze, jak i gdzie indziej. Jeden drugiemu niemo wtedy mówi: — „Bądź moim ulubionym kwiatem podczas biesiady!“
Niczyim kwiatem nie był Zabrzeski, tylko jemu samemu przez pewien czas było tu dobrze. Śniadanie jadał przy stoliku dziennikarzy i grywał o konjak w tak zwaną „derdymałkę“, co się niekiedy zaciągało do czwartej po południu. Gdy przychodził wieczerzać, zawadzał o inne jakie kolegjum, i tak mu dzień schodził.
Mężczyźni, gdy już przejdą poza okres dojrzałości i zaczynają więdnąć, w rozmowach swoich bardzo chętnie zwracają się ku płci pięknej. Niejeden sam z sobą prowadzi monologi na tenże temat, bodaj nie z płaczem; ale odbija się zato w towarzystwie, drwiąc wesoło z takich spraw, które go przed chwilą mocno bolały. Wiele tomów dałoby się ułożyć z dowcipów, żartów i anegdot, opowiadanych w kółku artystyczno-literackiem „Pod daszkiem“, a zawsze stosowanych do rodzaju żeńskiego. Patrząc na tych, po największej części dobrze już podtatusiałych, biesiadników, musiałeś mimowolnie pomyśleć: „Co zamiera w życiu, zmartwychwstaje w pieśni“. I to jest dobre, jako mały dodatek do życia.
Ta sfera jednakże nie była odpowiednia dla pana Albina, który z owem gronem ludzi, oprócz sympatji dla takich rozmów, nie miał zresztą nic a nic wspólnego. Czuł on przytem, że go tutaj lekceważą, i to wrażenie zatruwało mu rozkosz słuchania dowcipów. Kiedy nareszcie pewien złośliwy literat wyraził się o jakimś budynku, że to jest: „styl cielęcej główki z grzywką nad czołem, rozczesanej przez środek i w płaszczyku z pelerynką“, Zabrzeski wziął przycinek do siebie, i zakład „Pod daszkiem“ stracił gościa.
Jadał potem śniadania na Miodowej z adwokatami. Ale wśród wszystkich zawodów sybarytyzm palestry jest najmniej powabny: prawnicy jedzą i piją szybko, rozmawiają o rzeczach poważnych i najczęściej są zarozumiali, jak prorocy. W głowie przeciętnego warszawskiego adwokata tkwi zawsze podczas śniadania: ostatni proces, ostatnia partja winta, ostatnie wielkie bankructwo. Naturalnie, nie brakuje wyjątków... Między prawnikami pan Albin znowu zaczął wątpić o wartości życia i postanowił jadać śniadania samotnie.
Przeniósł się więc na plac Teatralny do Müllera, gdzie jednak nie zdołał uniknąć znajomości z niejakim panem Wincentym, byłym właścicielem majątku ziemskiego i z panem Marcinem, byłym nadleśnym. Ci dwaj nowi towarzysze, jako ludzie bez zajęcia, mieli bardzo wiele czasu do zabicia. Opowiadali oni, że poszukują w Warszawie posad, że tutaj niedawno przybyli, że im się miasto bardzo podoba, chociaż — drożyzna i t. d. Barczyści, ogorzali, prostoduszni wieśniacy nazywali Zabrzeskiego „panem dobrodziejem“ i okazywali mu tyle szczerego szacunku, że go tem dziwnie za serce wzięli. Słuchali uważnie a śmiali się do rozpuku, kiedy im opowiadał rozmaite anegdoty, zaczerpnięte z literackiego kółka „Pod daszkiem“. Pochlebiało to wywiędłemu mieszczuchowi, że takie żubry mają dla niego uznanie, którego on gdzie indziej nie znajdował. Kiedy się bliżej już z nimi poznał, a wyczerpał prawie wszystko, co miał do powiedzenia, zaczęli oni dopiero mówić.
Doświadcza się znacznej przyjemności, czytając różne opisy i opowiadania utalentowanych autorów; ale potęguje się jeszcze zadowolenie, gdy nam ktoś żywem słowem i z talentem przedstawia obrazy przygód, których on sam osobiście doświadczał. Pan Wincenty i pan Marcin byli to zapaleni myśliwi, a w opowiadania swoje myśliwskie wkładali cały zapał, całą energję owej namiętności, co to bez względu na niewygody, niebezpieczeństwa pędzi człowieka z kniei w knieję i skazuje go na życie cygańskie. Ustaliło się przekonanie, że myśliwi sławnie kłamią. Jest to przyznanie myśliwym zdolności, jakiemi się odznaczali: Homer, Wergiljusz, Tasso, Dante, Cerwantes i inni poeci. Niech zmyśla ten, kto umie pięknie zmyślać! Naga prawda bowiem jest nieraz nudna, gdy jej sztuka nie przystroi w nadobne szaty zmyślenia.
Były ziemianin i były nadleśny posiadali ważne warunki autorstwa: szczerze kochali swój przedmiot opowiadania, znali go nawylot i posiadali język prosty, jędrny.
Każdy wie, że mnóstwo arcydzieł niedrukowanych przepada razem z imionami swych twórców. Czyż talent i miłość tworzenia jakiego Sabały koniecznie chodzi w parze z pretensją do drukowania?
Pachniało naokoło rozpróżniaczonego paniczyka, gdy jego towarzysze żywo malowali obrazy kniej, niedostępnych wertepów, jarów w różnych porach roku. Nikt lepiej od myśliwego nie zna piękności wschodu i zachodu słońca, uroków nocy na pełni księżyca i ciemności, pełnej grozy. Cóż mówić o śmiertelnych nieraz zapasach z dzikiemi olbrzymami borów, o zgiełku psiarni, rogów myśliwskich, o huku strzałów? Tak jak przygody Robinsona ogarniają umysł dziesięcioletniego chłopca, podobnież opowiadania myśliwych podbiły zupełnie umysł Zabrzeskiego. Oni ciągle wyczekiwali na jakieś posady, ciągle ich spotykał zawód, ciągle mieli dużo czasu do zabicia i tonęli we wspomnieniach życia przeszłego. On wysysał niejako ich zapał i coraz bardziej przejmował się żyłką myśliwską.
Pod takim wpływem pozostawał pan Albin pewnie ze trzy miesiące i został czysto teoretycznym myśliwym. „Myślistwo jest bardzo przyjemną i szlachetną rozrywką; muszę się wziąć do tego sportu!“ — tak sobie nieraz myślał w duszy.
Tymczasem owi nieocenieni towarzysze śniadaniowi naprzód zaczęli kwaśnieć i tracić chęć do gawędy, następnie przestali bywać u Müllera, gdzie ich służba nazywała „ćwikami“. Po panu Wincentym i po panu Marcinie zostało tylko wspomnienie, że pierwszy zjadał na śniadanie kopę kołdunów, drugi — łokieć kiełbasy z kapustą i że obaj brzydzili się czarną kawą z likierem, a pijali węgrzyna tylko.
Gdzież się podzieli ci ludzie? Może wyjechali z Warszawy, może dostali posady i wzięli się do pracy, a może jadali śniadanie gdzie indziej.
Kiedy się teraz Zabrzeski przeniósł do Stępkowskiego i tam na śniadaniach spotkał znowu towarzyszy, ale już nie myśliwych, rozprawiał z nimi tylko o polowaniu. Przejął się zaś do takiego stopnia duchem myśliwskim, że prawdziwe i nieprawdziwe zdarzenia przedstawiał jako własne życiowe doświadczenia; co więcej, zupełnie samodzielnie tworzył nowe opowieści, anegdoty. Można go istotnie podziwiać z tego względu, iż nigdy w życiu nie był na polowaniu, lasy znał jedynie z okien wagonu kolei żelaznej i z malowanych pejzażów, a strzelał tylko do zawieszonych butelek na Saskiej Kępie, do tekturowych zwierząt w Promenadzie, do jajka na wytrysku fontanny w Bellevue. Jego ciekawe opowiadania wytworzyły atoli w umysłach nowych towarzyszy niezłomne przekonanie, iż mają do czynienia ze znakomitym myśliwym, w co ostatecznie i on sam uwierzył zczasem. Żeby opinji takiej nadać poważny charakter, począł uczęszczać do strzelnicy, gdzie usilnie wprawiał się w celne strzelanie. Następnie poszedł jednego dnia do magazynu Ronczewskiego i sprawił sobie tam wszystko, czego myśliwy potrzebuje, naturalnie, oprócz rzetelnie myśliwskiego animuszu. Kupił więc odtylcową dubeltówkę z dwiema parami luf i w mahoniowem pudle, ładunki pierwszego gatunku z prochem cesarskim, torbę myśliwską, trąbkę, świstawkę, kordelas, flaszkę na wódkę i co tam jeszcze. Jakkolwiek nie zarzucił ani grzywki, ani rozczesywania włosów przez środek głowy, nosił teraz jednak niekiedy bury strzelecki kapelusz z piórkiem i polecił krawcowi, aby mu sporządził myśliwskie ubranie.
U wszystkich znajomych dowiadywał się, czy kto nie ma na zbycie dobrego wyżła, a gdy go zawodziły te poszukiwania, podał do Kurjera treściwe ogłoszenie: „Chcę kupić rasowego i dobrze ułożonego wyżła“. Kto posiada dobrego psa, przypadkiem tylko zmuszony, może go mieć do sprzedania; przeto różni ludzie, zgłaszający się z wyżłami, usiłowali wetknąć panu Albinowi psy pokojowe, które umiały wykonywać najrozmaitsze sztuczki: jeden skakał przez kij i na zawołanie „ciepło!“ zrywał czapkę z głowy, inny znowu wyciągał z kieszeni chustki do nosa, nosił za panem laskę i t. d. Mnóstwo było do zbycia tych psich błaznów, a Zabrzeski ciągle się wahał. Nareszcie przyszło mu do głowy, że najlepiej będzie nabyć młodego wyżła i albo go własną pracą ułożyć, albo oddać gdzie na naukę. Wpadł mu zaś był w oko bardzo przyjemny z powierzchowności, fertyczny, czarny, jak kruk, ponter, imieniem As.
Bywają ludzie z bardzo krewkim temperamentem; ale największy nawet narwaniec-człowiek nie daje się porównać z psem warjatem, zwłaszcza gdy pies okazuje wesołość, ochotę. Gdy się zdarzy taki sangwiniczny wyżeł, wpadający w szały, potrzebuje on wytrawnej ręki wychowawczej, aby go uczyniła dobrym, mądrym psem myśliwskim — i to we właściwym wieku. As stanowił ideał psa-szaleńca. Sprzedał go był jakiś mieszkający na Sewerynowie emeryt, który miał sześć córek, i te z młodym wyżłem wyprawiały w domu takie hałasy, że stary nie mógł się oddawać swej nałogowej poobiedniej drzemce. Tyranizowany przez córki, nie śmiał im zabronić swawoli zgiełkliwej i przemyśliwał tylko, jakby się tu pozbyć nadzwyczajnie hałaśliwego psa. Otóż, kiedy wyczytał w Kurjerze ogłoszenie pana Albina, nikomu nic nie mówiąc, wyprowadził potajemnie z domu Asa i sprzedał go szczęśliwie.
Zabrzeski niebawem sprawił sobie książkę o układaniu wyżłów i systematycznie rozpoczął domową edukację psa, polegającą na nauczaniu warowania i aportowania. Wyraz „waruj!“ był teraz ciągle na ustach pana Albina. Jednakże As, który wiek szczenięcego żywota spędził między pannami, karmiony przysmakami i pieszczony do zbytku, uważał sobie takie „waruj!“ za proste wezwanie do figlów i w odpowiedzi na to szczekał zapalczywie, wyskakując jak szalony przed swym nauczycielem. Stosownie do przepisów książki, nauczyciel przyciskał nieraz ucznia ręką do ziemi, z ogromnym naciskiem wykrzykując: — „Waruj, waruj!“. Ale skoro tylko ręka pofolgowała, As się natychmiast zrywał i w dwójnasób wynagradzał sobie takie przymusowe zahamowanie energji. Co tu począć?
Książka radziła, ażeby — w razie, gdy nie skutkują środki łagodne i pies okazuje upór — użyć sposobów surowych, to jest zastosować powszechnie znaną, a słusznie przez długi czas cenioną metodę patyka. Chociaż nie fachowy pedagog, Zabrzeski wiedział, że ból, doświadczony na własnej skórze, obudzą pożyteczne uczucia obawy, która zkolei rzeczy wiedzie do posłuszeństwa czyli do zaniechania uporu. Zdawałoby się, że to spostrzeżenie psychologiczne jest prawdą niezaprzeczoną i że trzeba nie mieć oleju w głowie, aby się zrzec tak skutecznego środka, a jednak...
Nie wskórawszy nic a nic w pierwszym tym dziale domowej edukacji, nauczyciel uznał za rzecz właściwą przystąpić do działu drugiego, to jest do niezmiernie trudnej nauki aportowania. Dla psa flegmatyka, z usposobieniem leniwem, warowanie niewiele nastręcza trudności, gdyż spoczywa ono już w usposobieniu: pies-próżniak i bez nauki kładzie brzuch na ziemi, głowę — między wyciągnięte przednie łapy i leży. Wyżeł z żywym, gorącym temperamentem ma już we krwi niejako aportowanie. Oh, As okazywał aż nadto pochopności do chwytania w zęby wszystkiego, co się nadarzyło. Gdy raz znalazł na sofie otwartą książkę o układaniu wyżłów, wlazł z nią pod sofę i tam doszczętnie podarł, pogryzł. Za to otrzymał znowu chłostę szpicrózgą i wprawdzie nie utracił chęci do brania w zęby innych przedmiotów, ale sam widok książki napełniał go nieopisaną trwogą. Pokazuje się, że aby oduczyć, trzeba bić za każdą rzecz; aby nauczyć, bicie często nie pomaga. Mocna wiara w uogólnione teorje prowadzi wychowanie psów na manowce: psy — są to indywidualności.
Pan Albin też coś jakby pojmował, iż spełnianie rozkazu „waruj!“ brzmi dla Asa ponuro, przechodzi poniekąd jego siły; tymczasem „aport!“ pobudza go do czynności. Za podnoskę do aportowania miał posłużyć okaz wypchanej wiewiórki, stary grat, wyciągnięty z pomiędzy rupieci. Naszemu wyżłowi aż się ślepie zaiskrzyły, gdy pan jego z wyrazem „aport!“ na ustach trzymał w ręku wiewiórkę.
Owe lekcje tak wypełniały czas Zabrzeskiemu, że teraz później jadał śniadania, wcześniej powracał do domu z kolacyj, wstawał regularnie o ósmej z rana i zaraz się zabierał do lekcyj z wyżłem.
Już po upływie dwóch dni nauki wydało się panu Albinowi, że As zrobił znaczne postępy w aportowaniu, gdyż jakkolwiek nie odnosił jeszcze panu podniesionego przedmiotu, pozwalał go sobie jednak odbierać. To też trzeciego dnia rano, nauczyciel, dumny z osiągniętych rezultatów a pełen nadziei na przyszłość, pod najlepszą wróżbą rozpoczął swoją pracę. Za pierwszem rzuceniem podnoski i na zawołanie „aport!“, As z właściwą sobie skwapliwością i zwinnością poskoczył, ślizgając się po woskowanej posadzce, o którą stukały jego pazurki. Pełen zapału, pochwycił w zęby upragniony przedmiot, ale ani myślał odnosić go panu, tylko co tchu zmykał gdzieś tam na tyły mieszkania. Właśnie o tej porze służący Franciszek powynosił z mieszkania na dziedziniec meble, aby z nich kurze wytrzepać, i zostawił tylne drzwi otwarte, co pozwoliło wyżłowi swobodnie wymknąć się z domu.
— As, do nogi!... As, aport!... — wołał Zabrzeski, stanąwszy w negliżu przy lufciku.
Pies spojrzał parę razy w okna pierwszego piętra, jakgdyby drwił z krzyków swego mistrza, a potem wyciągnął się pod pompą według przepisowi o warowaniu i, trzymając między przedniemi łapami wypchaną wiewiórkę, zaczął ją pracowicie patroszyć.
Krzyk pana Albina posłyszał trzepiący meble Franciszek i chciał wyżła zawrócić do mieszkania. To mu się nie udało, gdyż zbieg porwał podnoskę i, z podniesionym wgórę ogonem, bardzo raźno, ochoczo derdnął za bramę. Zaraz na ulicy spotkał go inny pies, pudel z pochodzenia, właśnie kończący obwąchiwanie węgła domu, a teraz zaciekawiony w najwyższym stopniu przedmiotem, niesionym przez Asa w zębach. — „Coby to mogło być takiego?“...
Ponieważ Zabrzeski mieszkał przy Erywańskiej,[3] przeto wyżeł, wydostawszy się na ulicę, niedaleko miał plac Ewangelicki, dokąd też żwawo się puścił, a za nim pędził w derdy ów rozciekawiony pudel, pragnący namiętnie zajrzeć zbliska Asowi w zęby. Za psami, w odległości kilkunastu kroków, podążał służący Franciszek z trzepaczką w ręku, złowrogiem spojrzeniem w oku i przekleństwem na ustach:
— Bodaj jasne pioruny spaliły taką służbę!...
Mało kto może zwrócił uwagę na to, że plac Ewangelicki jest oddawna ulubionym punktem zbornym psich schadzek, szczególniej w godzinach porannych. W porze letniej, jak tylko się rozpocznie dzienny ruch miejski, można się tutaj przyjrzeć wielce uciesznym scenom psich figlów. Właśnie i teraz wyprawiał tam harce, skoki, pląsy jakiś nadzwyczajnie zwinny mopsik z ogonkiem, w kółko zakręconym, i w obróżce z dzwoneczkami. Za wpółzawodnika w turnieju popisowym miał ten psi akrobata atletę — ogromnego popielatego doga z obciętemi uszyma, w szerokiej metalowej obroży z monogramem swego pana. Kilka innych psów, w charakterze widzów, zdawało się brać żywy udział w widowisku: opasły, gruby w karku i pysku, z obwisłemi policzkami buldog; delikatny, wątłej budowy charcik, na którym, mimo ciepłych promieni słońca, drżała febrycznie skóra przywykła do pokojowej atmosfery; pudel przez nożyce na lwa wystrychnięty; wyżeł, co sfilistrzał w mieście, używając ze swym panem tylko raz na dzień przechadzki od domu do knajpy; nareszcie jakiś mieszaniec, skrobiący się nieustannie tylną łapą po wełnistym karku.
Niektóre z nich stały, inne przysiadły na ogonie, przyległy na brzuchach, a z ich fizjognomij można było wyczytać, że gdyby tylko posiadały ludzkie dłonie, z pewnością biłyby mopsikowi oklaski. Inteligencję i pełną wdzięku zręczność malców widocznie psy nawet cenią wyżej, aniżeli brutalną siłę olbrzymów.
Pojawienie się na placu Asa i pudla, nieustannie Asowi zaglądającego w zęby, przerwało wesołą zabawę. Wszystkie psy, ile ich tam było, zwróciły ciekawe oczy na przybyszów, a każdy zdawał się wzrokiem zapytywać:
— Co też ten wyżeł może nieść w zębach?
Niebawem wielki dog pierwszy przyskoczył do Asa, nastroszył się okrutnie i musiał mu warknąć do ucha jakąś brutalną groźbę, gdyż młody wyżeł bojaźliwie spuścił ogon, pokornie się przypłaszczył i jednocześnie wypuścił z zębów wiewiórkę. W tejże chwili lotem strzały przyskoczył mopsik, chwycił upuszczoną podnoskę i pognał z nią w cwał przez plac, a za nim popędziły teraz wszystkie psy, nie wyłączając Asa i przybyłego z nim pudla. Cała ta gromada obiegła naokoło kościół, poczem zjawiła się znowu na placu, naprzeciwko pałacu Kronenberga. Już ten, już ów zaskakiwał drogę mopsowi, który jednakże umiał się zawsze zręcznie wywinąć, a w ostatnim razie uchodził popod brzuchami psów większych.
Żywym ruchem roiło się to psiarstwo; z wiewiórki na wszystkie strony wyłaziły jakieś kłaki, a co ją który pies dopadł, skubnął, potem się zatrzymywał, smakował i usiłował wypluć pakuły, oblegające mu podniebienie.
Tak się tutaj rzeczy miały, kiedy niespodziewanie wtargnął na plac Franciszek, uzbrojony w trzepaczkę do mebli. Fizjognomja człowieka, pełna goryczy, jego chód niecierpliwy, ruchy niespokojne i ta trzepaczka, wyglądająca jakoś podejrzanie w rękach ludzkich, wszystko to sprawiło, że As, jakby poczuwając się do winy, zaczął rejterować. Inne psy widocznie pozostawały w niepewności, co czynić, i wyczekiwały dalszego przebiegu wypadków. Atoli mopsik naraz wypuszcza z pyska podnoskę, odważnie naciera na Franciszka i szczeka zapalczywie. Pozostałe psy, zachęcone przykładem, tak dalece nabrały otuchy, że nawet As, dezerter, zawrócił i dopiero cała ta psiarnia opadła służącego, zuchwale nań nacierając, zajadle go oszczekując na różne głosy. Zaskoczony Franciszek używał trzepaczki, jako broni odpornej, przytem, idąc tyłem, wycofywał się z trawnika, pewny, że skoro dotrze do głównej alei placu, psy zaniechają dalszej napaści. Biedak zapomniał, że aleję główną oddzielają od trawnika pręty grubego drutu, przeciągnięte między drewnianemi słupkami! Skoro więc w swojem cofaniu się natrafił nareszcie nogami na ową zdradliwą przeszkodę, poderwany znienacka, padł tyłem jak długi na główną aleję, nakrywając się nogami. Nie przewrócił on wprawdzie przechodzącej tamtędy właśnie jakiejś otyłej niewiasty, ale upadkiem swoim narobił jej takiego strachu, że baba wrzeszczała, jak opętana. Powstały stąd zamęt usposobił psy do odwrotu, do czego może się też przyczynił i widok stójkowego, który już nadchodził w groźnej postawie.
Cała czereda z mopsikiem na czele, powywieszawszy języki, puściła się drogą poza kościołem; następnie przebiegła wskok ulicę Erywańską między snującemi się dorożkami i wypadła na plac Zielony, obiecujący daleko więcej swobody.
Markotny, bo potłuczony, Franciszek powrócił do domu, gdzie krótko a węzłowato oświadczył Zabrzeskiemu, że on godzi się tylko do obsługiwania panów, nie myśli zaś na stare lata zbijać psy po mieście, gdyż od tego są stróże, posługacze i inne podlejsze gatunki człowieka. Potem usiadł w przedpokoju i wymrukiwał, że go przepłacano, aby przyjął służbę w ogrodzie Zoologicznym, a nie chciał, ponieważ uważa sobie za ostatnie upodlenie usługiwanie zwierzętom.
Pan Albin, człowiek mało stanowczy, zmilczał, udając, iż nie słyszy tych przemów i przycinków; wypytał się tylko służącego, gdzie obecnie As przebywa, i sam osobiście wyruszył na obławę.
Na Zielonym placu było nadzwyczajnie wesoło. Tym razem w przedstawieniu główne role przypadły Asowi i pudlowi. Oba psy w odległości jakich trzydziestu kroków przywarowały jeden naprzeciwko drugiego i bacznie spoglądały sobie w oczy. Nagle As powstał i, czając się, szedł noga za nogą w kierunku pudla, ażeby go niby też to znienacka napaść. Ta psia zabawa jest jakby prototypem znanej gry dzieci „bawmy się w zająca“. Mędrszy bierze zwykle na się w tej zabawie rolę głupiego, a tak się zachowuje, jakgdyby rzeczywisty głupiec był bardzo mądry.
— As, do nogi! — krzyknął Zabrzeski, a głos jego rozkazujący na miejscu stropił wyżła i zupełnie mu odebrał chęć do dalszej zabawy.
Przyzwany w chwili, kiedy właśnie miał się rzucić na rzekomego zająca, a potem go ścigać, wypłoszywszy z kotliny, As, spiorunowany znanym sobie głosem, wstydliwie wtulił ogon pod siebie i, ciągle się oglądając, kłusował w przeciwległą okolicę placu, byle jak najdalej od pana. Pudel jednakże nie stracił przytomności umysłu, chociaż występował w roli lękliwego zająca; przez chwilę rzucał bystro oczyma to na wyżła, to na przybyłego człowieka, jakgdyby sobie chciał wytworzyć należyty sąd, o co takiego może tu chodzić. Widocznie zrozumiał wszystko i na tej zasadzie postanowił działać, gdyż truchtem pobiegł do Asa i stanął obok niego. Zabrzeski znowu, podobnie jak znaczna większość ludzi, miał przekonanie, że głupiego psa człowiek zawsze może podejść chytrością swego rozumu; nieznacznie więc zbliżał się, a udawał takiego, który nie ma zamiaru ani interesu tych dwóch psów niepokoić. Wszystkie zresztą psy, ile ich tam było, wietrzyły widać jakąś zdradę, gdyż poczęły się z placu wynosić, zachowaniem swojem dając mniej więcej do zrozumienia: — „Skoro nie można przewidzieć, co za zamiary ma w duszy ten oto człowiek, przeto na wszelki wypadek lepiej się stąd oddalić“.
Również i As miał chętkę drapnąć, bo skwapliwie zerkał oczyma za pierzchającymi towarzyszami; ale go widocznie przykuwała do miejsca wiara w przyjaźń i rozum pudla, gdyż pozostał.
Co się teraz pan Albin zbliżył na jakie dwadzieścia kroków odległości od obu psów, pudel zaraz brał nogi za pas i gnał na przeciwległy bok placu, a za nim podążał wyżeł. W taki sposób Zabrzeski obszedł trzy razy naokoło plac Zielony i dopiero się stuknął w czoło ozdobione grzywką, gdyż zrozumiał nareszcie, iż pudel demoralizuje Asa.
— Czekajcież, nicponie, pokażę ja wam! — zawołał i skinął na stojącego przy hotelu Francuskim posłańca, któremu wydał polecenie w tych słowach:
— Ten czarny pies należy do mnie i trzeba go koniecznie oddzielić od tamtego białego pudla!
Dwaj ludzie, jeden w kapeluszu, drugi w czerwonej czapce, obaj uzbrojeni w laski, stanęli teraz naprzeciwko dwóch psów, ażeby rozerwać ich przyjacielski związek.
Pudel, jak się zdaje, odrazu zrozumiał, że co dwaj nieprzyjaciele, to nie jeden, że więc nie należy się silić na wynajdywanie chytrych środków obrony na małej przestrzeni placu, ale trzeba sobie zdobyć większe terytorjum. Pudel rzucił się w Rysią ulicę, pozostawiając towarzysza wśród nieprzyjaciół. Głupio się musiało zrobić na sercu Asowi, gdy stracił przyjaciela i przewodnika, a pan jego przyzwał teraz do pomocy aż dwóch nowych posłańców. Tymczasem pudel obiegł tylko naokoło przez Marszałkowską i niebawem zjawił się poza łańcuchem obławy, szczekaniem uwiadamiając wyżła o fortelu. Usłyszany głos sprzymierzeńca dodał wyżłowi otuchy. As rozpędził się, uderzył na słabszy punkt czat nieprzyjacielskich, a choć w przelocie dostał od Zabrzeskiego kijem, złączył się jednak z pudlem. Obaj druhowie puścili się teraz kłusem około cukierni Sztengla, przez krótką tylko chwilę przystanęli na rogu przy domu Blocha, porozumiewawczo spojrzeli sobie w oczy, a potem w cwał uderzyli na bramę ogrodu Saskiego. Nie zdobyli tu sobie jednak wejścia, ponieważ baczny policjant energicznie zagrodził im drogę, przyczem pudel otrzymał potężne pchnięcie piętą.
Z tej przeszkody niewiele sobie widać nasze psy robiły, gdyż podniosły wgórę ogony i pobiegły jeden obok drugiego na plac Ewangelicki, stanowiący, jak wiemy, rodzaj psiej resursy. Nie był to czas stosowny do oddawania się zabawie, połączonej z ruchem fizycznym, gdyż czerwcowe słońce wysoko już jaśniało na niebie, żarem swym piekąc ziemię. Kompanja, która teraz przebywała na placu Ewangelickim, składała się głównie z takich psów, co to nie mają gdzie głowy schronić i prowadzą nocny sposób życia, a w upalne dni letnie wysypiają się po placach w cieniu drzew i krzewów — psy bez oznaczonego sposobu do życia, zawsze głodne, gotowe kraść lub przyjąć pierwszą lepszą służbę bez namysłu. Te sponiewierane przez nędzę wywłoki, o ile im los pozwoli ujść ręki oprawcy, żyją nieraz miłosierdziem kucharek, młodszych, nianiek, dzieci; niekiedy gryzą w śmieciach jaki stary trzewik; są nieśmiałe, bojaźliwe i przed każdym człowiekiem z pokorą merdają uniżenie ogonem. Jeżeli człowiek pędzi taki tryb, nazywa się go upadłym, spodlonym; psa można nazwać jedynie nieszczęśliwym. Kilku takich nieboraków, poziewając i z wyrazem obojętności w oku, spoglądało na Asa i pudla, które wyglądały zuchwale, butnie, jakgdyby świadomie dumne, iż prowadzą walkę z ludźmi.
Wkrótce atoli nadbiegli tu także spoceni, pełni skwapliwości posłańcy, co szli za zbiegami jak woda, mając w odwodzie pana Albina. Na ten widok przywykłe do ludzkiego prześladowania psy-żebraki okazały niepokój i jaki taki począł dźwigać swoje zemdlałe kości. Pudel, zająwszy najbardziej odkryte stanowisko, odrazu spostrzegł, że nieprzyjaciele nie zaniechali pogoni i, niedługo się namyślając, poskoczył w ulicę Erywańską wraz z Asem, a z Erywańskiej pognał na plac Zielony. Psy odkryły drogę Kolumba, dobrze teraz wiedziały, że z placu Zielonego łatwo się można dostać znowu na Ewangelicki i tak — wkółko.
Doprowadzony do ostateczności, Zabrzeski jeszcze raz krzyknął straszliwym głosem:
— As, do nogi!
W odpowiedzi na to, oba psy poszły w ulicę Rysią.
Zgrzytnął zębami pan Albin, zły, że wszystkie jego usiłowania rozbiły się o psią przebiegłość. Głodny, zziajany, chmurny, oświadczył posłańcom, iż ich wynagrodzi sowicie, jeżeli mu tylko wyżła dostawią do domu. I poszedł na śniadanie do Stępkowskiego.
Przechodząc przez ogród Saski, ze zdziwieniem spotkał tu pana Wincentego, dawnego towarzysza śniadań od Müllera, i z miejsca opowiedział mu wszystkie swoje zajścia z Asem.
— Ja myślę — mówił stary myśliwy — że pan bierzesz się do nieswoich rzeczy. Ułożenie wyżła, zwłaszcza w starszym wieku, nie jest łatwe.
To twierdzenie swoje uzasadniał pan Wincenty różnemi znanemi sobie przykładami. Szli, postawali, rozmawiając ciągle, i nareszcie, gdy już wyszli na plac Teatralny, Zabrzeski jął zapraszać miłego towarzysza na „wódeczkę“ do Stępkowskiego.
— Nie, nie pójdę — odrzekł pan Wincenty, porównywając swój zegarek z ratuszowym. — I tak się już spóźniłem, a Marcin z każdym dniem staje się drażliwszy... Właśnie czeka na mnie u Brajbisza i, jeżeli pan chcesz, proszę na gorzałkę, przyczem pogadamy o Asie.
Pan Albin nie sądził, aby mu Brajbisz zastąpił Stępka, ale poszedł przez grzeczność i w nadziei znalezienia skutecznej rady co się tyczy układania wyżła.
Rzeczywiście, pan Marcin blisko już od godziny siedział w ogródku głodny i zły, bo nie mógł jeść, nie wypiwszy kieliszka wódki, a wódki znowu za nic w świecie nie piłby w pojedynkę. Niegdyś pożeracze kołdunów i kiełbasy, jedli teraz sztukę mięsa z ogórkiem, a węgrzyna zastępowało piwo. Potoczyła się żywa rozmowa o wyżłach i ich przysposabianiu do polowania; tylko pan Marcin miał jakiś cierpki humor: ni stąd, ni zowąd przypinał łatki Warszawie, mówiąc:
— Warszawskie łgarstwo, warszawskie błazeństwo!... Nikomu słowa nie dotrzymać, a ciągle dawać „słowo honoru“, to czysto po warszawsku!
Zabrzeski się nawet parę razy zarumienił nieco, biorąc do siebie niektóre przycinki, a w duszy sobie myślał:
„Co się stało z tym człowiekiem? Taki uprzejmy, grzeczny był dawniej!“
Wysapawszy się i zjadłszy ogromny gnat sztuki mięsa z rurą, pan Marcin częściej się odzywał, a gorycz też jego przemówień zmalała cokolwiek.
— Muszę panu przedewszystkiem powiedzieć — mówił do Zabrzeskiego — że „As“ nie jest to właściwa dla wyżła nazwa! Jakieś asy, winty Fausty, bardy — mogą być dobre dla mopsów, pinczerów, pudlów i innej psiej mieszczańskiej hołoty, ale nie dla psa myśliwskiego! Następnie, imię wyżła powinno być dwuzgłoskowe, aby pies pojmował, że się go istotnie nazywa... Jedną jedyną samogłoskę może myśliwy z łatwością niedbale wymawiać, co psa tropi tak samo, jak człowieka... Skoro więc wprowadzasz pan do myślistwa karciarstwo, nazwijże swojego wyżła przynajmniej As-pik!
— Pedantyzm, posunięty do drobiazgowości! — odezwał się pan Wincenty.
— Lepiej być pedantem, aniżeli fanfaronem, lekkoduchem! — powiedział z naciskiem były nadleśny, poprawiając sobie włosy, które mu nieustannie odsłaniały łysinę, narażoną przez to na dokuczliwość much.
— Jak na myśliwego, masz za dużo pedantyzmu i przesądów — rzekł były dziedzic tonem, z którego znać było, że domawiając ostatnich słów, żałował, iż je wymówił.
— Za dużo pedantyzmu i przesądów, jak na myśliwego? — zapytał pan Marcin, spoglądając jadowitym wzrokiem na swojego towarzysza. — A czy to mój pedantyzm i moje przesądy wylęgły się w kolanie czy łokciu, że o nich z lekceważeniem mówi mój kolega myśliwy?... Mnie się zdaje, iż one powstały w mózgownicy, gdzie się wpisuje wszystko, czego człowiek myślący doświadcza w ciągu życia. O, panie Wincenty, znać na tobie kilkumiesięczny pobyt w Warszawie!... Spudłowałeś już dzisiaj dwa razy: uczynkiem, boś się o godzinę spóźnił na stanowisko, i — językiem, mierząc do zwierzyny, do której nie należy strzelać.
Powiedziawszy to, pan Marcin nawpół z uśmiechem, nawpół poważnie zwrócił się do Zabrzeskiego z temi słowy:
— Myśliwy powinien siebie ułożyć przedtem, nim chce wyżły układać! A cóż to jest ułożenie myśliwego? Jego pedantyzm i przesądy! Przesądy musi mieć rolnik, żeglarz, rybak; przesądy są koniecznością wszędy, gdzie człowiek szczerze i z przejęciem się pracuje.
— Szczerość i przejęcie się pracą może sobie człowiek zostawić, pedantyzm i przesądy — odrzucić, a będzie pracował z tym większym rezultatem — mruknął pan Wincenty.
— Mówisz czysto po warszawsku! Słowo w słowo, jak ten szlifibruk w okularach, który mię przed kilku dniami chciał gwałtem ubezpieczyć na życie. Ja mu powiadam: — „Panie, to jest niemoralnie, ażeby żona, dzieci, krewni wyczekiwali na śmierć ubezpieczonego w nadziei zagarnięcia po nim spadku! A on mi odpowiada: — „Przesądy, przesądy, przesądy! Trzeba raz przełamać przesądy i iść z duchem czasu, z postępem!“ — Innym razem dałem się wciągnąć na jakiś wieczór, gdzie miano jakoby o czemś bardzo ważnem rozprawiać. Patrzę, występuje jegomość chudy, zdechlak, wysuszony w bibule, i pali przemowę o oszczędności, przezorności. Kiedy ten skończył, występuje drugi i przedstawia różne przykłady oszczędności we Francji, Anglji, w Niemczech, mówi, że, odkładając dziennie złotówkę, można mieć za trzydzieści lat tyle a tyle, za czterdzieści — jeszcze więcej... Zapytuję kogoś, co to wszystko znaczy, i odpowiadają mi: — „Będziemy się zapisywali do przezorności, składając codziennie po złotówce“. — A i poto się zbierać? Przecież ja tę sztukę znam dawno, a jeżeli nie odkładam, to dlatego, że nie mogę i nie chcę robić oszczędności niedorzecznej, bo na własnym organizmie. — „Działalność kolektywna jest cechą czasów nowożytnych, precz z przesądami jednostek!“ — wrzasnął mi nad uchem jakiś elegant... Otóż do tego zmierzam, że co jest przesądem dla takich krzykaczy, stanowi dla mnie zasadę życia.
— O pedantyzmie i przesądach w myślistwie była mowa, a ty, Marcinie, w zapale Bóg wie dokąd zajechałeś! — zrobił uwagę były właściciel ziemski i, zwracając się do pana Albina, tak mówił: — Mój przyjaciel twierdzi, naprzykład, i upiera się przy swojem twierdzeniu, że wyżeł, którego bodaj raz dotknęła ręka kobiety, jest już zupełnie stracony dla myśliwego. Ponieważ nie mogę pojąć, co za związek zachodzi między kobietą, wyżłem i myślistwem, nazywam to przesądem i będę tak nazywał!...
— No ale ja rozumiem bardzo dobrze, a to nawet mogę zgóry przepowiedzieć, że taki pies bawidamek jest niezawodnie przez naturę upośledzony!... Do niewiast zbliżają się i lgną wyżły z dolnym wiatrem, nicponie, noszące łeb nisko, które się co chwila zatrzymują i tak głośno węszą w tropach, jakgdyby tabakę niuchały... Jest to moja obserwacja, nie żaden przesąd! Pytajcie się natury, nie mnie, dlaczego wytworzyła ten związek między kobietą a wyżłem!... Ho, ho, wyrazem „przesąd“ nikt mnie nie stropi, gdyż ja wolę swoje własne przesądy, aniżeli cudze prawdy! Co się zaś tyczy pedantyzmu, to punktualność, drobiazgowość w myślistwie...
Tu pan Marcin machnął lekceważąco ręką, jakby chciał powiedzieć: — „Głupim niema co o tem mówić“, nie dokończył zdania, zapalił zgasłe cygaro i zamilkł.
Zabrzeski zwracał się teraz z zapytaniami, dotyczącemi wykształcenia Asa, i otrzymywał odpowiedzi głównie od pana Wincentego. Dopiero przy pożegnaniu, gdy się mieli rozchodzić, przemówił też i pan Marcin, jakoś już udobruchany.
— Niechże się już nazywa i As, choć mi to przypomina pierwsze litery wyrazu asinus!.. Tylko żeby się na nim taki prognostyk — nomen-omen — nie sprawdził, daję panu dobrą radę: jest w Kościejowej Wólce leśniczy, niejaki Benedykt Ochota, ogromny majster, można śmiało powiedzieć: profesor od układania wyżłów; oddaj że mu pan swego wyżła na wyćwikę, a za dobry skutek poręczam!... Ale widzisz pan, ja jestem pedant, nie lubię nic robić pstrum-brum; więc proszę tu zaraz zapisać sobie adres: „Benedykt Ochota w Kościejowej Wólce, ostatnia poczta Skierniewice“. Możecie się porozumieć listownie czy osobiście, jak pan wolisz!...
Kiedy nareszcie pan Albin po tem pożytecznem dla siebie śniadaniu wrócił do domu, zastał tam już wszystkich trzech posłańców, którzy mu teraz na wyścigi, jeden przez drugiego, opowiadali zajmującą historję swoich przygód z Asem. Najciekawszy atoli z tego wszystkiego był koniec. Jak się pokazało, oddzielili oni naprzód pudla, obili go i odpędzili; a wtedy wyżeł, strudzony niezmordowaną pogonią, uchodząc przed obławą, zapędził się aż na Sewerynów. Tam — opiewało sprawozdanie posłańców — wpadł do sieni jednego domu i naraz stał się tak śmiały, jakby na swoich własnych śmieciach: biegał po podwórzu, szczekał, wpadał do różnych sionek, ujadał. Wkrótce też ukazały się jakieś panie i zaczęły go witać z ogromną radością, wołając:
— Asiunio, Asiunio, kochany Asiunio!
Wówczas najenergiczniejszy z posłańców śmiało się postawił i otwarcie zażądał od tych pan, aby wydały wyżła, którego ściganie kosztowało już tyle trudów. Zadziwił się atoli posłaniec, gdy owe panie nietylko nie uwzględniły jego słusznego, jak mniemał, żądania, ale okryły go obelgami i zagroziły przyzwaniem policji.
— Niesłychane rzeczy! — zawołał ze zgrozą pan Albin. — Cóż to znowu? Kto śmie przywłaszczać sobie moją własność?...
I zapalony gniewem, wzburzony, pośpieszył co tchu na Sewerynów, gdyż powątpiewał nieco o prawdziwości zeznań posłańców i postanowił je osobiście sprawdzić.
W samej rzeczy, As, uchodząc przed natarczywymi posłańcami, schronił się na Sewerynów do domu emeryta, którego córki z niezmierną radością powitały ulubionego psa, nakarmiły przysmakami i okryły pieszczotami.
Najstarsze trzy nosiły imiona: Luta, Guta i Niuta; średnie — Anusia i Franusia; najmłodszą, najprzystojniejszą zwano Morusieńka. Luta, przeszło czterdziestoletnia dziewica, nazywana w domu „aniołem — stróżem rodziny“, trzęsła całem gospodarstwem, ubierała się w jasne barwy, paliła namiętnie papierosy, należała pośrednio do Towarzystwa Przyjaciół Zwierząt i lubiła często powtarzać:
— Moim obowiązkiem jest poświęcać własne szczęście dla dobra ojca i młodszego rodzeństwa.
Tylko jeden ojciec wiedział, że Lucie zaczął się piąty krzyżyk, ale się z tem nigdy nie odzywał, siostry zaś zawsze ją uważały jako pannę w sam raz na wydaniu, a nie wychodzącą zamąż dlatego tylko, że „teraz takie czasy — mężczyźni się nie żenią“.
Guta chorowała na literatkę i cała rodzina uwielbiała ją jako „inteligencję“, która zawsze stanowczo rozstrzygała kwestję, jak: „Kto pisze lepiej — Syrokomla czy Kraszewski?“ Obecnie wszystkie siostry wpadały w zdumienie i nie mogły odgadnąć, dlaczego As na widok książki w rękach Guty ze strachem krył się po kątach, trwożliwie pomrukując. Było to wspomnienie chłosty, otrzymanej od pana Albina za pogryzienie książki o układaniu wyżłów — wstręt, dający się łatwo usprawiedliwić.
Kiedy się tutaj zjawił Zabrzeski, As, przybrany w błękitną wstążkę z kokardą na szyi, siedział na kanapie między Lutą i Guta, a inne panny zbliżały się do niego nieustannie, głaskały rączkami, nazywały pieszczotliwie „Asiuniem“, o mało go nie całowały. Panu Albinowi natychmiast się przypomniały uwagi byłego nadleśnego o demoralizowaniu psów myśliwskich przez kobiety. Wyżeł też, ujrzawszy swego pana i wychowawcę, przypomniał sobie widać rozmaite z nim zatargi, gdyż w okamgnieniu się porwał z tego ogrójca rozkoszy i wskok dał nura pod kanapę.
Domyśliły się zapewne panny, że nieznajomy gość jest tym, którego posłańcy wypominali jako właściciela wyżła; Luta bowiem natychmiast oceniła trafnie przestrach Asiunia i szepnęła Gucie na ucho: — „To niezawodnie ten przywłaściciel, tyran!“ — Guta niebawem powtórzyła to samo na ucho Niucie i wieść się rozeszła.
Widok licznego grona kobiet uspokoił jakoś pana Albina, który w sposób wielce uprzejmy zaczął niebawem usprawiedliwiać swoje przybycie, a następnie uzasadniać prawa własności wyżła. Czyniąc to, spotkał się niejednokrotnie z pięknemi, wielkiemi i czarnemi oczyma Morusieńki. Umyślnie czy przypadkiem, najmłodsza z sióstr zajęła miejsce niedaleko okna, przez które promienie słońca padały na jej głowę i prześlicznie ją oświetlały, nadając niezwykle uroczy blask hożym licom, a — granatowy odcień lśniącym, kruczym warkoczom. Wyglądała jak nadludzkie zjawienie świętej.
Najniezawodniej ta okoliczność sprawiła, że gość przedłużał tutaj swój pobyt i pod wpływem uroczych oczu Morusieńki począł nawet rozwodzić się o takich rzeczach, które z daną sprawą nie miały żadnego związku. Co tu długo mówić? Nasz myśliwy uległ sile wzroku niewieściego i zdemoralizował się podobnie, jak jego wyżeł. Atoli Luta i Guta dały mu wnet do zrozumienia, że zrobiły dla niego wielkie już ustępstwo, przyjmując nieznajomego mężczyznę w domu, gdzie są same kobiety, że więc on, pan Albin, powinienby to umieć ocenić i co żywo się wynosić.
Gość, jakkolwiek dobry kawałek filistra, nie był, widać, jeszcze skończonym nosorożcem, gdyż pociski, wymierzone przez dwie stare panny, ugodziły go w serce; ale kiedy znowu spojrzał w te wielkie, wyraziste oczy Morusieńki, dostał jakgdyby zawrotu głowy, ciężaru w nogach, zaplątania języka. Chciał powiedzieć, że mu sprawi przyjemność pozostawienie Asa w tym mianowicie domu; chciał koniecznie wyjechać z jakim nadzwyczajnie grzecznym komplementem, co to w nim ciągle się powtarzają wyrazy: „Uważam sobie za nieskończenie miły obowiązek... Będę się czuł nieograniczenie szczęśliwym“. Pragnął właśnie tak przemówić, a powiedział, że się dobrowolnie zrzeka swojej własności, że tem bardziej nie ważyłby się teraz myśleć o dochodzeniu praw swoich na drodze sądowej...
Luta nie pozwoliła mu już kończyć i, wyjąwszy z ust papierosa, zawołała z twarzą, zapłonioną od gniewu:
— Jakiejże to własności pan się zrzekasz?... Dochodzenie praw na drodze sądowej? Owszem, bardzo prosimy! A to doskonałe! Kupić psa od jakiegoś złodzieja i oddanie go właścicielowi uważać za łaskę!
Obie najstarsze siostry powstały teraz z kanapy, a za niemi uszykowały się niebawem trzy inne — i ta niewieścia falanga wyraźnie sprawiała takie wrażenie, jakgdyby chodziło o wyparcie wspólnego nieprzyjaciela. As także wychylił głowę z pod kanapy. Tylko jedna Morusieńka nie opuściła swego miejsca pod oknem, a w spokoju pełnych rysach dziewiczej twarzy przebijało niejakie pomieszanie; przynajmniej tak się wydawało panu Albinowi.
Wśród nieprzerwanego potoku słów, wypadających z ust „anioła-stróża rodziny“ i „inteligencji“, Zabrzeski nie miał możności przemówić ani słówka na swoją obronę. Najprzód Luta wytrajkotała wszystko, co tylko wiedziała o sądowej odpowiedzialności, przyczem nie omieszkała nadmienić poważnie o stosunkach swoich z Towarzystwem Przyjaciół Zwierząt. Potem zabrała głos Guta i na poczekaniu zacytowała przypadek kary sądowej, świeżo spadłej na jakiegoś winowajcę, który podpadł pod kodeks zwierzęcej kryminalistyki. Jednocześnie wszystkie pięć ławą zbliżały się coraz więcej do pana Albina; a on w pomieszaniu składał nieustannie ukłony i z kapeluszem w ręku krok za krokiem cofał się tyłem, przesyłając spojrzenia Morusieńce. Kiedy nareszcie uderzył piętą o drzwi przedpokoju, uważał za właściwe skłonić się z wielkiem uszanowaniem i rzucić okiem w kierunku okna po raz ostatni.
Wyszedł, a za drzwiami jeszcze słyszał wielki gwar niewieści, zmieszany teraz z triumfalnem poszczekiwaniem Asa.
Dopiero po wyjściu Zabrzeskiego Morusieńka opuściła swe miejsce pod oknem. Można przypuszczać, że dlatego siedziała tam tak uparcie, ponieważ starsze siostry uważały ją za małoletnią mimo skończonych lat ośmnastu i przynajmniej w domu nie pozwalały jej nosić długiej sukienki. Niby kwiat z pączka, wyglądała dziewczyna ze swego pensjonarskiego ubrania, usiłując całą pełnią kształtów dziewiczych rozedrzeć ten wąski powszędy worek barwy ciemno-orzechowej. Ramiona, ściśnięte wąskiemi rękawami, sprawiały zaczerwienienie i obrzęknięcie bardzo kszałtnych rączek; piersi, zapięte pod szyję, zbyt widocznie wznosiły się i opadały; ale najbardziej ze wszystkiego raziła krótkość sukni pensjonarskiej, gdyż Morusieńka ukończyła pensję przed dwoma laty, nadzwyczajnie rosła i rozwijała się fizycznie, a ciągle nosiła tę samą odzież. Otóż, wobec osób obcych wstydziła się tego ubioru i ciągle siedziała w jednem miejscu. Zresztą, starsze siostry nazywały ją „smarkaczem“, nie pozwalały jej nigdy zabierać głosu przy gościach, a i bez gości nie powinna była wyjawiać swego zdania, gdyż to oznaczało — podług Luty i Guty — złe wychowanie. Nieraz, kiedy zaczęła mówić, starsze siostry spoglądały na nią surowo i niechętnie, a As jej się wtedy przypatrywał ze zdziwieniem.
Od niejakiego czasu atoli Morusieńka buntowała się przeciw despotyzmowi starszych sióstr; coraz częściej bowiem spoglądała w zwierciadło i ciemno-orzechowa sukienka stawała jej się coraz wstrętniejsza. Chciała ona koniecznie chodzić w długiej sukni nietylko do kościoła, do Saskiego ogrodu, ale i w domu.
Rzecz szczególna, skoro gość już odszedł, a panny pozostały same i robiły spostrzeżenia nad temi odwiedzinami, milcząca dotąd Morusieńka niespodziewanie odezwała się w te słowa:
— Jestem pewna, że on ma jakąś podstawę upominania się o Asa, skoro tu przyszedł!... Być może kupił psa od złodzieja, a kto wie, czy nie od papy?... Wyście się bardzo źle zachowywały z tym nieznajomym: jakieś cierpkie przycinki, wymówki!... Przez cały czas nie pozwoliłyście mu się wytłumaczyć. Co on sobie pomyśli?
Ta uwaga dziewczyny, wypowiedziana dosyć cichym, nieśmiałym głosem, wywołała straszliwy rejwach. Wszystkie razem otwarły usta, łajały Morusieńkę, powtarzając nieustannie „smarkacz“. Nareszcie, gdy ją już dobrze zgromiły, zaczęły nielitościwie szydzić, jakoby usiłowała zwrócić na siebie wszelkiemi sposobami uwagę Zabrzeskiego, co Guta w uniesieniu nazwała „bezczelną kokieterją.“ Teraz piękne oczy dziewczyny napełniły się obfitemi łzami i wybuchło owo łkanie, które u płci pięknej stanowi cechę równie charakterystyczną, jak i język.
Te krzyki, płacze sprowadziły tu ojca, który gdzieś poza kuchnią zajmował oddzielny pokoik. Córki w jaskrawych barwach przedstawiły emerytowi całe zdarzenie, odnoszące się do odzyskania wyżła, a przytem oskarżyły „smarkacza“ Morusieńkę. Głównie przemawiała Luta, dzielnie ją popierała Guta, inne dorzuciły swoje. Starzec, jakkolwiek się bał swych córek i był u nich takim samym pantoflem, jak niejeden mąż u swej żony, tym razem jednakże ujął się za „smarkaczem“, a potępił „anioła-stróża rodziny“ i „inteligencję“. Co więcej, ku nadzwyczajnemu zdziwieniu i zgorszeniu starszych córek, oświadczył, że istotnie on sam Asa sprzedał, że więc prawy właściciel musi go niezwłocznie odzyskać. Luta, Guta i Niuta powstały teraz na ojca, wyrzucając mu samowolę, despotyzm i chciały go zakrzyczeć. Ale widać, że cierpliwość dobrodusznego staruszka wyczerpała się nareszcie, gdyż poczerwieniał z gniewu, tupnął nogą i zawołał:
— Hola, moje panny, na oszusta się wykierować nie pozwolę!... Pies należy do tego, kto go ode mnie kupił i basta!
To rzekł i wyszedł z pośpiechem, ponieważ wiedział dobrze, iż nad kobiecym uporem nie odnosi się tak łatwo zwycięstwa.
Luta natychmiast dostała spazmów z biciem serca; ratowały ją wszystkie siostry, nie wyłączając Morusieńki, wśród nadzwyczajnych szlochów. As rozłożył się w kłębek na fotelu i z wielkim spokojem spoglądał na wszystko, co się działo. Już cały ten dzień był bardzo żałosny.
Emeryt musiał jeszcze nazajutrz stoczyć z córkami zaciętą walkę i dopiero potem, wziąwszy na sznurek wyżła, zaprowadził go na Erywańską, ponieważ uważał sobie za obowiązek, ażeby osobiście przeprosić pana Albina.
Zabrzeski, któremu w tej chwili wywietrzały z głowy myślistwo i wyżeł, a zato czarne oczy Morusieńki nie dawały spokoju, przyjął starca z wyszukaną grzecznością i po kilkakroć powtórzył, że dozna „niewysłowionej rozkoszy, jeżeli panny zechcą uważać Asa i nadal, jako swego własnego psa“.
Atoli pan Swojewski — tak się zwał emeryt z Sewerynowa — ani słyszeć nie chciał o tem, ażeby wyżeł znowu powrócił do jego domu. Pan Albin rozmyślnie przeciągał rozmowę, prosił staruszka siedzieć, częstował go cygarem, mając ciągle na pamięci, że to jest rodzony ojciec pięknych czarnych oczu. Jakoż rozwiązał się język emerytowi i nastąpiły owe dobroduszne wylania, o które tak łatwo u ludzi gadatliwych i naiwnie myślących.
— Ja — mówił stary nawpół z uśmiechem — od trzydziestu lat przywykłem sypiać po obiedzie, a te moje dziewczyny rozpieściły psa, swawolą z nim... Ah, gdybyś pan wiedział, jak to jest przykro nie mieć na starość spokojnego kącika!
Zabrzeski więc nalegał grzecznie, ażeby jego As przynajmniej w godzinach przedobiednich służył pannom za rozrywkę; ale stary się na to nie chciał zgodzić i odszedł.
Mało który z mężczyzn nie wie, co to jest opętanie przez piękne oczy. Nie myślimy opisywać tego stanu duszy, ponieważ każdy człowiek odczuwa go po swojemu. Pan Albin nosił czarne wielkie oczy w swoim mózgu i stamtąd patrzyły one nań nieustannie: widywał je w powietrzu, na niebie, na suficie, na swych białych, jak śnieg, mankietach, a nawet — kiedy zamknął oczy. Polowanie, lekcje z wyżłem, wszystko to wywietrzało mu z głowy pod wpływem owych oczu.
As, wyciągnięty pod stołem, śledził nieraz ruchy swego pana, jakgdyby się obawiał, czy znowu jakie warowanie i aportowanie nie wejdzie na porządek dzienny. Widząc atoli, iż pan głęboko o czemś się zamyśla, pies polował na przelatujące muchy, szczękając zębami. Czasem mu się tu sprzykrzyło, wyłaził wtedy z pod stołu, przeciągał się, ziewał i w braku towarzystwa do zabawy wymyślił sobie igraszkę, która polegała na obracaniu się wkółko i usiłowaniu schwycenia w zęby własnego ogona.
O wiele więcej, niż Zabrzeski, zajmował się teraz Asem służący Franciszek, który za każdą psotę wymierzał wyżłowi karę, zwłaszcza w nieobecności pana, a prócz tego nie skąpił mu ustnych nauk, zaprawionych całą gderliwością i żółcią starca, niezadowolonego z życia. Pies bowiem skwapliwie uprzątał rogale, bułki, serdelki, wypijał mleko, śmietankę, a przytem bardzo lubił gryźć różne przedmioty, zaprawiając sobie młode zęby do przyszłych czynów. Franciszek sprawił sobie był raz nowe kalosze i strzegł je, jak oka w głowie, gdyż nawet w czasie zbyt wielkiego błota nie wychodził w nich na ulicę, aby nie straciły połysku. As dobrał się do owych kaloszy i pogryzł, porozrywał. Skargi, zanoszone do pana po każdem przestępstwie psa, pozostawały teraz bez żadnych skutków i Franciszek z goryczą powtarzał:
— Cóż tu dziwnego, że się taka bestja z każdym dniem bardziej uzuchwala?
Atoli pan Albin zapatrywał się obecnie na Asa z innego punktu widzenia; mianowicie też uważał on psa niejako za pośrednika, który go łączy z domem, gdzie przebywają czarne oczy. Istotnie, jest to brutalne, gdy człowiek w epoce zakochania się bije psa, którego pieściła luba dziewica. W miłości jest moralność sui generis: współzawodnika można postrzelić, sprzymierzeńca się głaszcze.
Dumając tak z głową potężnie zagwożdżoną czarnemi oczyma, Zabrzeski stworzył nareszcie plan, przynoszący mu zaszczyt, jako początkującemu myśliwemu. Brał on codziennie Asa na łańcuszek i wychodził z nim jakoby na przechadzkę, żywiąc nadzieję, że wcześniej czy później musi nareszcie spotkać Morusieńkę. Stanowiło to przedsięwzięcie rodzaj polowania z wyżłem, ponieważ pies, spostrzegłszy czy poczuwszy swoją niedawną jeszcze panią, niezawodnie zapragnąłby ją powitać; pan Albin, naturalnie, nie stawiałby temu żadnych przeszkód i zyskałby sposobność zbliżenia się do swego ideału. Niektórzy zakochani puszczają się jeszcze na niedorzeczniejsze hazardy.
As częstokroć zupełnie niespodziewanie skoczył, szarpnął się, jak szalony, i wtedy gwałtownie zabiło serce pana Albina, mniemającego, iż pies rwie się do którejś z sześciu panien Swojewskich. Niestety, po największej części powodem niepokoju wyżła bywał inny jakiś pies, spostrzeżony w oddaleniu!
— Przecież one muszą nieuchronnie z domu wychodzić! — mówił Zabrzeski sam do siebie, obkładając ulice, przyległe do Sewerynowa, więc stanowiska, na które musi zawsze wyjść zwierzyna, ruszona ze swej kotliny.
— Cierpliwość przezwycięża wszystko! — myślał pan Albin, przypominając sobie, że tę maksymę zna z wzorów kaligraficznych.
Podczas tych przechadzek z Asem on sobie przypominał rozmaite rzeczy. Będzie temu cztery lata, zasadzał się w podobny sposób przy rogu alei Jerozolimskich i ulicy Marszałkowskiej na niejaką Wandzię, z którą się przypadkiem zaznajomił na stacji kolei warszawsko-wiedeńskiej przed samem odejściem wieczornego pociągu ku Granicy. Żegnała kogoś, podobno narzeczonego, ze łzami i upuściła chustkę do nosa; on był szczęśliwym znalazcą, odprowadził właścicielkę chustki do domu, a przytem dowiedział się, że ma ojca, matkę, siostry i narzeczonego. Coś przez dwa tygodnie upatrywał Wandzi w tamtych okolicach, aż ją nareszcie spostrzegł z werandy cukierni Zawistowskiego i odnowił znajomość. Skończyło się na tem, że jedli na kolację raki, a rozczarowało go naoczne sprawdzenie, że Wandzia nie miała ani ojca, ani matki, ani sióstr, ani narzeczonego i że jej na imię było Zuzia. Ale teraz zupełnie co innego: jest ojciec, są siostry, kto wie — może i narzeczony... Oh nie, nie! Narzeczonego sobie wcale nie życzył.
Maksyma z wzorów kaligraficznych dobrze mówiła. Niekiedy w klasie pierwszej malec dowiaduje się rzeczy, pożytecznych w dojrzałym wieku męskim. Jednego dnia Zabrzeski spostrzegł zdaleka Morusieńkę, idącą do kościoła z Gutą i Niutą. Dodajemy tu nawiasem, że rodzina nazywała Niutę „gołąbkiem“. Rzecz godna uwagi, iż „smarkacz“ dziewczyna także spostrzegła Zabrzeskiego i jakby odniechcenia przesłała mu spojrzenie, zdające się mówić: — „Byłam pewna, że cię tu spotkam“. — Przechodziły przez plac Kopernika; on był przy samym rogu Oboźnej i odrazu puścił Asa ze smyczy. Oswobodzony wyżeł miał już atoli upatrzonego psa, który troskliwie obwąchiwał rogi pomnika wielkiego astronoma, i natychmiast poskoczył ku niemu, sprawiając srogi zawód swemu panu. Dobry rzut oka może wiele rzeczy ogarnąć od jednego razu, resztę dopowie tak zwana domyślność, serca. Wchodząc na balkon przed drzwiami kościoła, Morusieńka tak właśnie rzuciła okiem i jakgdyby uśmiech zadowolenia przebiegł po jej ustach. Oby jej to wszystko nie zakłócało modlitwy!
Teraz trzeba było pojmać wyżła, który, znudzony jednostajną, przymusową przechadzką, pragnął pohulać i wcale nie myślał wracać „do nogi“. Wezwany przez swego pana, popatrzył nań zdziwionym wzrokiem, potem pobiegł na Nowy Świat i, po drodze zawiązując stosunki ze spotkanemi psami, a mimo to nie pozwalając się dopędzić Zabrzeskiemu, wpadł na Ordynackie i dostał się na Sewerynów. Znowu pies! Tych psów wszędzie pełno i wyżeł nie mógł się opędzić zawieraniu coraz to nowych stosunków. Człowiek człowieka mija obojętnie; psi altruizm nie pozwala na obojętność. Właśnie teraz w bramie stał jakiś psina, barwą przypominając pierniki, z bujną czupryną na łbie, z brodą, wąsami, bokobrodami. Spoglądał na ulicę z taką miną, jakgdyby sobie zadawał pytanie: — „Czy oprócz wystraszania pcheł z kudłów jest jeszcze co do zrobienia na tym świecie?“ — Wtem nadbiegł As z całym zapałem psa, który dobrze używa życia. Fertnęły się wdzięcznie dwa psy około siebie, jakgdyby sobie wzajemnie składały grzeczny ukłon na powitanie. Psia ceremonja, widać, wymaga, ażeby głowa każdego z dwóch witających się była blisko miejsca, gdzie jest ogon drugiego.
W tejże bramie miała pewna przekupka swój sklepik, handlując z ościennemi domami. Na długim stole leżało świeżuteńkie pieczywo i stały brudne słoje z cukierkami, podobnemi do świeczek stearynowych w szafirowe i purpurowe pasy; przepadają za tą łakocią muchy, dzieci i niektóre kucharki, młodsze. Kiedy się dwa psy witały z sobą, przekupka w drugim końcu stołu zawierała bardzo ważne przymierze z kucharką, która się zaklinała, że bez względu na zakaz swej pani, nie gdzie indziej, tylko właśnie tu, w bramie, będzie kupowała chleb, bułki, sól, drzewo na podpałkę i tym podobne artykuły. Dwie te niewiasty jeszcze się były nie porozumiały co do wszystkich punktów traktatu, a dwa psy zaledwie skosztowały rozkoszy obcowania, gdy delikatny węch Asa podrażniła woń świeżych kajzerek. Uczuł głód i może sobie pomyślał, że przyjaźń przyjaźnią, a o sobie nie trzeba nigdy zapominać, bo się wspiął na stół przedniemi łapami i chwycił w zęby ciepłą jeszcze kajzerkę. Ale i najzręczniejszy pies nie zdoła ukraść tak zręcznie, jak człowiek: As zwalił na ziemię słój ze słodyczami. Zgiełk tłuczonego szkła sprawił, że przekupka i kucharka raźno poskoczyły za wyżłem, który — nie głupi czekać — zmykał teraz do domu, gdzie mieszkał emeryt Swojewski z sześciu córkami. Żółty psina wypadł też z przekupką i kucharką przed bramę, udawał, że jest bardzo zły: szczekał groźnie, drapał ziemię wszystkiemi czterema nogami, coś jakgdyby się strasznie gorszył i odgrażał: — „Dałbym ja tobie, żebyś nie był szczęśliwie uciekł!“
Zrobił się teraz przed bramą jarmark, gdyż około przekupki i kucharki zaczęły się zbierać dzieci, chłopaki, zwane łobuzami, zatrzymywały się przechodzące młodsze. Naraz kucharka radośnie klasnęła w dłonie i zawołała: — „Wiem, wiem!...“ — Poczem podała do wiadomości całego zgromadzenia, że ów bezecny pies, co narobił tyle szkody, pochodzi z tejże samej kamienicy, gdzie i ona mieszka, że nadto jest on własnością niejakich panien Swojewskich, sióstr, których jest tak dużo, iż nikt w kamienicy nie może się ich doliczyć.
Zgromadzenie uchwaliło teraz, ażeby panny Swojewskie natychmiast wynagrodziły przekupce szkodę, przez psa zrządzoną: — „Niech nie wypuszczają na ulicę takiego szkodnika!“ — Jakoż pokrzywdzona przekupka niebawem osadziła „na chwileczkę“ w swoim kramiku sprzymierzoną kucharkę, sama zaś w towarzystwie niektórych świadków podążyła do mieszkania emeryta, powtarzając nieustannie:
— Ooo, znam ja te muńki! Za grosz u mnie nic nie kupią... Choćby mi nawet nie zapłaciły za szkodę, to im aby nawymyślam, co się zmieści... Ma być na świecie chrześcijański handel!
Tymczasem Zabrzeski, o ile mógł, podążał za wyżłem i, gdy wychodził z Ordynackiej na Dynasy, mignął mu się tylko w oczach As, skręcający na Sewerynów. Pan Albin nie miał już teraz najmniejszej wątpliwości, dokąd pies jego poszedł. Przystanął, ażeby się namyśleć, co należy przedsięwziąć. W każdym razie chciało mu się korzystać ze zdarzonej sposobności wejścia w bliższe stosunki z rodziną „czarnych oczu“. Najprzód miał zamiar czekać, dopóki nie ujrzy Morusieńki, wracającej z kościoła; ale potem znowu przyszło mu do głowy, że byłoby może lepiej iść zaraz teraz i ująć sobie Lutę nadzwyczajną grzecznością, powiedzieć jej naprzykład:
— Pani, racz mię w niewysłowionej swej dobroci uważać jedynie za strażnika i opiekuna Asa!... Niech mię pani zaszczyci swojem zaufaniem, a będę się uważał za prawdziwie szczęśliwego.
Czyby się to jednak nie dało powiedzieć jeszcze lepiej, tak, żeby kobietę za serce istotnie ująć?...
Bijąc się tak z myślami, przybył na Sewerynów właśnie w chwili, kiedy przekupka ze świadkami i pretensjami wyruszyła do mieszkania emeryta.
Pozostała, jako zastępczyni, kucharka siedziała już przy kramiku w bramie i, chrupiąc cukierek z rozbitego przez Asa słoja, bardzo głośno rozmawiała o pannach Swojewskich, o wyżle, o szkodzie, którą poniosła przekupka. Ta przejrzysta rozmowa zaciekawiła Zabrzeskiego, a zaledwie rzucił pytanie, już się dowiedział o sprawkach wyżła i o ich następstwach.
Los mu wybornie sprzyjał. Aby zostać bohaterem, dosyć było iść, zrobić siebie odpowiedzialnym za uczynki psa, wynagrodzić szkodę i uwolnić panny Swojewskie od natrętnej przekupki.
Potężny pojedynek na języki odbywał się między Lutą a przekupką. Miejscem, gdzie się potykały, był przedpokój; ale odgłos walki wybiegał do sieni, rozlegał się w całym domu, nawet na ulicy. Świadkowie przybyli stali wprawdzie za drzwiami, słyszeli jednak dobrze przebieg rozprawy i bili przekupce brawo, ilekroć energiczniej dotknęła Lutę.
Z dumą zwycięzcy przeszedł między tą hołotą pan Albin i śmiało do drzwi zadzwonił. Na widok mężczyzny, kroczącego z wielką pewnością siebie, niektórzy świadkowie uważali za właściwe zemknąć, inni spoważnieli. Kiedy mu drzwi otwarła Franusia, witał ją najuprzejmiejszym ukłonem; następnie, założywszy jedną rękę za klapę surduta, a w drugiej trzymając z wdziękiem kapelusz, stanął w odległości trzech kroków przed rozindyczoną Lutą, skłonił się trzy razy z wielkiem uszanowaniem, ale i godnością, i rzekł:
— Honor, obowiązek nakazały mi przybyć tutaj, ażeby odeprzeć brutalną napaść, którą szanowna pani znosi tak niesprawiedliwie, dając jedynie przez to dowód swojej anielskiej dobroci i nadludzkiej cierpliwości.
Powiedziawszy to, zwrócił się teraz do przekupki i mówił tonem wielkiego pana:
— Na ile się ocenia szkoda, zrobiona w kramie przez mojego wyżła?
Ta uroczystość w mowie, ruchach sprawiła, że przekupka straciła przytomność umysłu i zaczęła bojaźliwie jakoś bąkać:
— Szkoda... hm, szkoda niemała!... Wielki słój... buldegony!... Pewnie z rubla, a kajzerki tam i inne...
Pan Albin wydobył trzy ruble i podał je przekupce, poczem sam otwarł drzwi, mówiąc z przyciskiem:
— Proszę się zaraz wynosić!
Zupełnie stropiona baba wyszła, ale zaraz za drzwiami znowu szeroko rozpuściła gębę:
— Wiem ja, wiem — wołała — co znaczy taki przyjaciel, który za szkodę panieńskich psów płaci — ho, ho, ho!...
Zachowanie się Zabrzeskiego nietylko ujęło, ale rozrzewniło Lutę, a najwięcej jej się podobała wyniosłość, z jaką pan Albin za drzwi wyprosił babę, która przed chwilą była jeszcze tak zuchwała. To też dziewica, anioł-stróż rodziny, ze łzami w oczach po trzykroć podawała rączkę swemu rycerzowi, który za każdym razem powtarzał:
— Uważam to sobie za niewysłowione szczęście, iż mi los pozwolił odebrać z ust pani podziękowanie... Właściwie ja to mam obowiązek być pani nieograniczenie wdzięcznym, ponieważ raczyłaś pani poczytać mi za zasługę to, co mi zrobić nakazywał honor i cześć, którą dla pani żywię.
Jakoś wkrótce potem trzy inne siostry powróciły z kościoła, a ich fizjognomje na widok Zabrzeskiego wyrażały zdziwienie, które u Morusieńki miało charakter zdziwienia przyjemnego. Naturalnie, rycerskie zachowanie się pana Albina pozyskało trzy nowe wielbicielki. On zaś, zawsze skromny czy udający skromnego, grzecznie się tylko kłaniał i mówił, że jest „niewypowiedzianie szczęśliwy“.
Odtąd As należał do dwóch domów: zamieszkiwał stale na Erywańskiej, niestale na Sewerynowie, gdzie go już teraz znała robocza ludność tej dzielnicy nie z najlepszej strony.
Pies atoli tracił coraz więcej na wziętości u sześciu panien Swojewskich, w miarę tego, jak jego pan w ich łaski się wdzierał i zyskiwał codziennie wyższe uznanie. W domu emeryta niejednokrotnie można było teraz słyszeć wyrażenie: „wyżeł pana Albina“. Zabrzeski również tem więcej zapominał o Asie, im bardziej wzrastała jego miłość dla Morusieńki, w której z każdym dniem odkrywał nowe wdzięki, nowe zalety.
Dziwnie to niekiedy układają się sprawy naszego życia, gdy przerozmaite względy niewolą człowieka, ażeby do upragnionego celu nie dążył drogą prostą, lecz — bocznemi ścieżkami.
Pan Albin, chcąc sobie zapewnić możność widywania Morusieńki, musiał się starać nieuchronnie o względy Luty i Guty, które były paniami domu. Sadził on się na okazywanie grzeczności obu tym pannom, okazując im względów daleko więcej, aniżeli nawet Morusieńce. Wiedział czy przeczuwał, że byłyby one nadzwyczajnie niebezpieczne, gdyby się zwróciły przeciw niemu, i usiłował je sobie wszelkiemi sposobami zjednać, ująć. To jego zachowywanie się wytworzyło bardzo osobliwą dwuznaczność: dwie starsze siostry, już dlatego samego, że starsze, poczęły sobie tłumaczyć zabiegi pana Albina, każda na swą własną korzyść. Co więcej, Morusieńka, obdarzona bardzo przenikliwym wzrokiem i niepospolitą domyślnością serca, ona nawet miewała przelotne chwile wątpliwości. Niewdzięczna, nie umiała ocenić, że on przecież tylko dla niej, dla niej jednej, przymusza się do odgrywania roli niezmiernie uciążliwej!...
Dopóki sympatja panien Swojewskich zwracała się ku Asowi, w domu panowała harmonja i każda z sześciu sióstr, nie budząc uczucia zazdrości w innych, mogła sobie psa zjednywać. Teraz nietrudno było dostrzec, że Luta i Guta prowadzą z sobą milczącą wojnę, gdyż każda z nich mniej więcej tak myślała:
— Onby tylko mnie jedną kochał, gdyby nie siostra moja!...
Zabrzeski otrzymał od panien Swojewskich zaproszenie, ażeby stale bywał u nich w soboty, ponieważ w dni te wieczorem „zbiera się zwykłe kilka osób na herbatę — serdeczniejsze kółko“. Prócz tego najprzód Luta, następnie Guta, powiedziały mu poufnie i w sposób nadzwyczajnie znaczący, iż dla takich jak on gości „drzwi i serca domu stoją zawsze otworem“. Stary wieczorami ciągnął zwykle pasjansa, a córki dotychczas, nawet w soboty, nie odrywały go od tej czynności; ale teraz, ile razy pan Albin był na herbacie, Luta nagliła ojca do pokazania się gościowi, co, podług jej zdania, nadawało domowemu życiu charakter rodzinny. Guta nie dawała się pod tym względem prześcignąć starszej siostrze i również wyciągała ojca z jego izdebki, mówiąc pieszczotliwym głosem:
— Tatuńciu, tatuńciu, trzebaż coś robić dla swoich córek! Nieobecność kochanego ojczulka wystrasza nam gości z domu!...
Dziwiła emeryta tkliwość córek, które przedtem wbrew przeciwnie z nim się zachowywały. To też kiedy pierwszy raz wystąpił na takim wieczorze z herbatą i zastał tutaj pana Albina, bardzo się zamyślił, co to ma za znaczenie. Nagle, jakgdyby mu się w głowie rozświeciło, spojrzał na Zabrzeskiego i zaraz potem na Morusieńkę, która spiekła raki; widocznie odgadywała, o czem ojciec myśli i dlaczego na nią spojrzał. Jest instynkt ojcowski, a nikt lepiej od córki nie zdoła sięgnąć głęboko w duszę ojca. Ze wszystkich córek swych Swojewski najbardziej kochał „smarkacza“. Prawdopodobny bieg myśli emeryta był taki: „Jeżeli ten młody człowiek przyszedł tutaj dla którejś z moich córek, mógł to uczynić jedynie z powodu najmłodszej“. Ha, może też staremu ostatni pasjans coś podpowiadał! Dosyć na tem, że pod wpływem jego spojrzenia Morusieńka spłonęła.
„Najserdeczniejsze kółko osób“, bywających zwykle na sobotnich herbatach u panien Swojewskich, właściwie ograniczało się do liczby dwojga. Bywał tu najregularniej bratanek emeryta, student trzeciego kursu medycyny, zwany przez panny Zdobciem, ponieważ miał imię Zdobysław, i sąsiadka, pani Konstancja Garlewska, od dwudziestu pięciu lat już żyjąca w separacji z mężem.
Zdobcio Swojewski był to chłopiec wesoły, trzpiotowaty, powiadał, że w soboty zwykle nie jada obiadów, ponieważ wieczorem jest pewny wyżerki u swych siostruń. Chodził często do teatru, naśladował wybornie aktorów i czasami przez cały wieczór bawił panny, używając zwrotów, wyrywanych na chybił-trafił z rozmaitych utworów scenicznych.
Pani Garlewska miała nerwowy tyk w prawym policzku, a lewem znowu okiem ciągle mrugała, co chwila roniąc łzę z niego, i to jej nadawało fizjognomję osoby stale wzruszonej; mówiła przez nos tak niewyraźnie, że prócz nosowego bąkania żadnego dźwięku nie mogło ucho słuchacza dobrze rozróżnić. A jednak biada temu, kto się dostał na język pani Konstancji!
Zabrzeskiemu sobotnia herbata nie przypadła do smaku, gdyż Zdobcio, wpadłszy na temat miłości, bezładnie przytaczał oświadczenia i wyznania różnych kochanków ze znanych sobie sztuk teatralnych. Już to się zwracał do Morusieńki i patetycznie deklamował:
„On, co znając kobiece finty i obroty,
„Igrał był z kokieterją, a żartował z cnoty;
„On, który zwykle bywał zanadto zuchwały,
„Czemuż przy tobie siedzi drżący i nieśmiały?“
To znowu, nachyliwszy się do Guty, mówił:
— Słuchaj, Hortensjo, nie chcę ci prawić morałów, ale źle robisz, igrając z podobnemi uczuciami. Powiadam ci, jak przyjaciel, dotąd byłaś tylko lekkomyślną, ale będziesz nieszczęśliwą, jeśli się nie zatrzymasz.
Do Luty zaś stosował z jakiejś francuskiej komedji:
— Przeminęły już lata, w których się żenimy naoślep, pozostaje tylko zawrzeć małżeństwo z rozsądku, a niesłychanie trudno znaleźć kobietę, którąby rozsądek zaślubić pozwolił.
Ten trzpiot nie chciał zapewne nikogo dotknąć, a ciągłem odzywaniem się w taki sposób narobił wiele przykrości. Pan Albin postanowił sobie unikać, o ile można, „najserdeczniejszego kółka“.
Codziennie około godziny jedenastej przyprowadzał teraz Zabrzeski Asa na Sewerynów i przed miejscem zamieszkania córek emeryta oswobadzał psa z łańcuszka. O wpół do trzeciej punktualnie znowu się tu zjawiał, aby zabrać wyżła, którego niewidzialna ręka także punktualnie wypuszczała z domu. Czas był dlatego tak wyliczony, ażeby i panny mogły się z psem ubawić, i emeryt bez przeszkód odbył swą poobiednią drzemkę. Niech nikt jednak nie myśli, że właściciel psa za swoją uczynność nie odbierał żadnej nagrody! Zarówno kiedy przyprowadzał Asa, jako też, gdy po niego przychodził, zawsze spotykał w oknie parę pięknych, czarnych oczu. Oprócz Morusieńki nikt w domu jakoś sobie nie zdawał jasno sprawy z tego, skąd się tu As bierze i gdzie się podziewa.
Dawniejsza też troskliwość o psa, dbałość wyziębła teraz. Panny Swojewskie prawie już nie zwracały nań uwagi, a pan Albin i Morusieńka pamiętali o nim o tyle tylko, ile im obojgu leżało na sercu porozumiewanie się oczyma przez okno. To zapomnienie przez ludzi otwarło swobodzie Asa bardzo obszerne pole. Biegał tu i owdzie, wypowiadając wojnę wszystkim spotykanym kotom; ścigał zapalczywie kury samopas chodzące, a jeśli były zamknięte w kojcu, to stawał do takiego kojca, jak do zwierzyny, lub przy nim warował, dopóki go nie odpędzono; nazawiązywał wiele znajomości z licznemi psami ościennemi.
Ale od czasu pamiętnego zajścia z przekupką w bramie nasz wyżeł zwracał na się szczególną uwagę pewnego żebraka, który w tem odludnem ustroniu, chroniąc się zapewne przed bacznością policji, dni całe spędzał pod przeciwległym parkanem w zaułku, którędy się z Sewerynowa schodzi ku Oboźnej. Wszyscy mieszkańcy znali Pytę, wiedzieli, że jest kaleką, i przeto litościwsze gospodynie, kucharki oddawały mu nieraz różne ochłapy, spadłe ze stołu. W braku zajęcia Pyta z całym spokojem umysłu robił spostrzeżenia nad mieszkańcami Sewerynowa i nad przechodniami, którzy się tutaj pojawiali stale, jak naprzykład Zabrzeski. Historja zatargu Swojewskich z przekupką i zakończenie tej sprawy dały żebrakowi do myślenia.
— Gdyby mię ten niespokojny, przez wszystkich mych przyjaciół nielubiony pies pokąsał, musiałby mi ktoś za to zapłacić — mówił Pyta sam do siebie i, ile razy spostrzegł Asa, zawsze go drażnił, usiłował pobudzić do wściekłości.
Pies wprawdzie szczekał, dopadał, nigdy się jednak nie posunął tak daleko, żeby na żebraku spróbować swoich zębów. Tylko weszło to wnet w jego zwyczaj, że skoro wypadł przed dom, zawsze już naprzód pędził pod parkan i zapalczywie oszczekiwał ową kupę brudnych, zrudziałych i wypłowiałych łachmanów, w których się poruszało ciało ludzkie barwy może jeszcze szpetniejszej od łachmanów. Już ten, już ów zwracał uwagę na zapędy wyżła, mówiąc:
— Co to za szelma pies, biednemu człowiekowi nie daje spokoju!
Przekupka zaś nieraz na takie szczekanie stawała przed swoją bramą i wołała zdaleka na cały głos:
— Pyto, a chwyćcież za kamień, rozbijcie łeb temu łajdakowi! Będziecie mieli zasługę przed Panem Bogiem!
Wtedy żebrak odpowiadał jej płaczliwym i stękającym głosem:
— Moja pani, czy ja też to, nieszczęśliwy kaleka, mam siły, żeby się z miejsca dźwignąć albo kamieniem cisnąć?... Niech sobie tam szczeka na biednego, żeby jeno nie kąsał!
Raz na krzyk taki, zrobiony przez szczekanie Asa i łajanie przekupki, wyszedł też przed dom z warsztatu swego szewc Kąskiewicz i jego żona, kobieta znana na Sewerynowie z tego, że męża objadała i bardzo utyła. Za tem stadłem małżeńskiem wysypało się czworo drobnych dzieci — wszystko chciwe jakiego widowiska. Kąskiewicz, widząc, co się dzieje, miał sobie za święty chrześcijański obowiązek ukarać wyżła, który napada na bezbronnego kalekę; podszedł przeto nieznacznie do Asa, a ztyłu trzymał ukrytą potężną trzcinę. Tymczasem tak prędko, tak niezręcznie się zmierzył i uderzył, że psa chybił, a z wielkim rozmachem ugodził trzciną swoją otyłą małżonkę, która szła za nim niepostrzeżona i właśnie mu się nawinęła pod rękę. Szewcowa upadła na ziemię z ogromnym wrzaskiem i ciężarem swoim przygniotła pięcioletniego synka. Wrzask baby, płacz dziecka sprawiły, że wyżeł niezwłocznie pierzchnął. Od tego czasu Kąskiewicz stał się zawziętym wrogiem nietylko Asa, lecz całej rodziny emeryta. Byli tacy, którzy na własne uszy słyszeli, jak po tem zdarzeniu pani szewcowa przy zamkniętych drzwiach ogromnie wytrzaskała majstra w warsztacie, i dlatego w niedzielę nie wychodził z domu ani do kościoła, ani nigdzie. Ten miał się za co na psa gniewać. Różnych takich i tym podobnych pretensyj do Asa dosyć urosło tam na Sewerynowie.
Musiał Pyta pomiarkować, że już był czas, aby go wyżeł nareszcie pokąsał, gdyż jednego dnia, kiedy As na niego napadł ze szczekaniem, dziad narobił ogromnego krzyku, lamentu: wrzeszczał wniebogłosy, łez nie skąpiąc. Na taki nadzwyczajny hałas garną się ludzie zewsząd. Kucharki z zakasanemi rękawami, młodsze, czeladź warsztatowa z głowami odkrytemi, w fartuchach i bez fartuchów, góral z wiązką łapek na myszy, to znowu taki, co handluje słomiankami, inny z pękiem baloników, jeszcze inny, co lody obnosi, żydówka z koszykiem rzodkiewek, kościarka i szmaciarka — wszyscy pędzili do Pyty, który się darł, jak opętany, pokazywał okrwawione łachmany, rany na nodze i rękach, ciężko oskarżając Asa coram populo. Zgroza ogarnęła ten cały tłum, posypały się obelgi, przekleństwa, wymierzone do psa; kobiety i młodzież ogarnął fanatyzm jednocześnie litości i zemsty: ogłaszano na nieobecnego wyżła wyrok śmierci; więcej umiarkowani, rozsądniejsi, doradzali żebrakowi oddanie sprawy do sądu.
— Z zabicia psa — mówili — nie będzie żadnego pożytku, a sąd oto przyzna niezawodnie wynagrodzenie i przynajmniej się taki nieborak odrobinę zapomoże.
— Ehe, którędy! — rzekł cicho na ucho Kąskiewiczowi ślusarz z Sewerynowa. — Pyta to ryba! Znam ja go!... Gardło dałbym, że on sobie sam tych ran narobił! Ciężko za takim świadczyć w sądzie!
— Co pan mówisz, panie Trzaskalski? — zapytał szewc z groźną powagą, jakby dotknięty w najdroższych swoich interesach. — A choćby też nawet i tak było, to djabli panu do tego! Niech korzysta, skoro ma rozum! W każdym procederze człowiek za korzyścią przecie goni!
— I to jest prawda, niech korzysta! Ma się rozumieć, niech korzysta — co mi tam do tego!
Upłynęło chyba z pół godziny, zanim się ten tłum począł rozchodzić.
W tym czasie, kiedy sprawa Pyty wchodziła na drogę sądową, Luta zaczęła się rozczarowywać do Zabrzeskiego, a „smarkacza“ podejrzewać i śledzić z chytrością właściwą zazdrosnej kobiecie. Czy jej czyste przeczucie coś podszepnęło, czy może i wpadła na jakieś wyraźniejsze dane, dosyć, że była na tropie potajemnych, więc tem samem zakazanych stosunków najmłodszej siostry z panem Albinem. Jako „anioł-stróż rodziny“, a właściwie jako zawiedziona w uczuciach, Luta nie spuszczała z oczu „smarkacza“. Jednakże Morusieńka, choć młodsza od siostry, a może dlatego, że młodsza, była jeszcze chytrzejsza i z całą przytomnością umysłu miała się na baczności.
Bardzo się musiał zdziwić Zabrzeski, gdy przybywszy pewnego pięknego dnia na Sewerynów, zamiast pięknych czarnych oczu ujrzał w oknie złośliwie uśmiechnięte i zacięte usta Luty. Zmieszało go to cokolwiek, ukłonił się jednak bardzo grzecznie, spuścił psa z łańcuszka i, żeby się uwolnić od niemiłego wrażenia, poszedł na śniadanie do Lijewskiego. O wpół do trzeciej znowu przyszedł po psa i znowu w oknie stała Luta, zdająca się przemawiać: — „Teraz już wszystko wiem, odgadłam!“
Nazajutrz pan Albin postanowił nie chodzić na Sewerynów, chociaż go to kosztowało bardzo wiele, i nie poszedł. Mimo to As już przywykł, zwlókł się, uciekł z domu i sam poszedł na Sewerynów, a następnie o oznaczonej godzinie wrócił na obiad do domu. Trzeciego dnia było zupełnie to samo. W podobny sposób jeszcze jeden dzień minął i potem już Zabrzeski nie mógł wytrzymać.
— Niech się dzieje, co chce, a muszę ją zobaczyć! — powiedział sobie, wziął psa na łańcuszek i poszedł.
Tym razem w oknie stała Morusieńka, tylko jakaś posępna, zamyślona. Jeszcze ją widział, kiedy przyszedł zabrać wyżła, i wydawało mu się wtedy, że jakiś znak dawała mu ręką.
Wrócił do domu, usiadł, pogrążył głowę w obu dłoniach i myślał, a ciągle jedno tylko pytanie go oblegało: — „Na czem się to wszystko skończy?“ — Ocknął się z zamyślenia i spostrzegł leżącego naprzeciwko Asa, który uważnemi oczyma wpatrywał się w swego pana, jakgdyby chciał odgadnąć jego myśli. — „Szczęśliwy pies!“ — mruknął pan Albin i znowu mu się narzuciło pytanie: — „Na czem się to wszystko skończy?“
W duszy tego człowieka żyło tylko uczucie czy namiętność, nie pozwalająca na żadną logiczną działalność wyższego rzędu. Widnokrąg takiego duchowego stanu można porównać do widnokręgu podróżnika w pustyni lub na morzu: piasek i piasek, woda i woda, kobieta i kobieta. Czyż już nic więcej niema na świecie? Owszem, jest jeszcze pytanie: — „Kiedy i jak się to wszystko skończy?“
Prawa odwieczne działają i tak czy inak muszą się spełnić, a człowiek mniema, że to on działa, czuje, myśli... Ostatecznie, on jest tylko zadowolony lub niezadowolony; bieg wypadków pcha go w jednym albo drugim kierunku. I nikt a nikt nie jest tak mądry, aby posiadł klucz logiki szczęścia i nieszczęścia, aby konsekwentnie przewidział, ku jakiemu kresowi zmierza. Głupi ma nawet pod tym względem wyższość nad mądrym: głupiec nie tak często błądzi, zato mądry nigdy popełnionych błędów swoich nie opłakuje.
Nie będziemy tu opisywali przebiegu sprawy sądowej, wytoczonej przeciw emerytowi o pokąsanie przez Asa żebraka i kaleki Szymona Pytaja, zwanego pospolicie Pytą. Świadkowie byli wiarogodni, począwszy od szewca Kąskiewicza, a kończąc na przekupce z bramy, dowody też — całkiem oczywiste. Ojca sześciu córek skazano wyrokiem sądowym na zapłacenie Pycie pewnej sumy pieniężnej i poniesienie kosztów procesu. Grzeczność, przyzwoitość towarzyska nie pozwalały na wprowadzenie w tę sprawę Zabrzeskiego, istotnego właściciela wyżła. Ale też stary narobił zato w domu piekła!... Zemdlała Luta, zemdlała Guta, zemdlała Niuta i o mało nie zemdlała Morusieńka, a ojciec wpadł w jakiś szał, biegał po pokoju, sapał, wykrzykując:
— Dosyć mam tego psa! Już mi kością w gardle stanął! Słowo honoru daję, słowo honoru — w łeb mu strzelę, jeżeli się tylko pokaże w moim domu!... Słyszycie, mówię jasno — w łeb strzelę!...
Szczęściem Asa nie widział, gdyż Morusieńka nosiła już teraz długą suknię i, siedząc na krzesełku, zalewała się łzami, a nóżkami tak psa przygniotła, że się nie mógł ruszyć. Jakie to szczęście, że nie zemdlała!
Nareszcie stary wybiegł do swojego pokoiku, gdzie wydobył jakiś bardzo stary, zardzewiały pistolet, który nabił równie starym prochem, starą kulą i nałożył aż zielony od starości kapiszon. Prawdopodobnie broń nie zagrażała najmniejszem niebezpieczeństwem; Swojewski jednak włożył pistolet w kieszeń surduta i, tak uzbrojony, groźny wrócił do córek. Ten ojciec, zwykle malowany i pod pantoflem córek będący, naraz odzyskał energję, ukazał się w świetle strasznie surowej powagi. Naturalnie, w czasie jego nieobecności chwilowej z pośpiechem wypchnięto za drzwi Asa. Kiedy teraz panny spostrzegły wyglądający z kieszeni ojca straszny oręż, nadzwyczajna trwoga ogarnęła ich dziewicze serca. Zemdlałe powróciły do przytomności i wszystkie padły na kolana, błagając starego, żeby się rozbroił. Jakgdyby chciał się zemścić za deptaną przez nie powagę ojcowską, zachowywał ciągle bardzo groźną postawę, a od czasu do czasu macał ręką kolbę pistoletu, co przerażało córki. Pisk, łkanie, szlochy niewieście — nic nie pomagało. Naraz Swojewski zwraca się do Morusieńki, wyciąga ku niej wskazujący palec i z wielkim naciskiem w te słowa przemawia:
— Tyś powinna wiedzieć, dlaczego ja tego psa zabić muszę!
I trzy razy powtórzył: „zabić muszę“. Morusieńka zakryła twarz rękoma i wybuchnęła płaczem, podobnym do kwilenia dziecka. Słowa te wywarły na nią takie wrażenie, jakgdyby rozgniewanemu ojcu nie o samego psa chodziło, ale jeszcze i o coś innego.
Wtem z przedpokoju doleciał odgłos dzwonka. Porwały się panny, prędko otarły łzy z zaczerwienionych od płaczu oczu i spokojnie pousiadały w kątach. Ktoś przyszedł — i do przedpokoju na przyjęcie podążył sam ojciec. Była chwila oczekiwania, w której Morusieńka śmiertelnie pobladła.
— Jeżeli, dajmy na to, przypadkiem zadzwonił pan Albin i przyszedł z Asem?... Nie, nie, chwała Bogu!
W przedpokoju dał się słyszeć wesoły głos Zdobcia. Naprzód witał stryja słowami z „Consilium facultatis“, później, śpiewając „Jeszcze raz, jeszcze raz...“ z „Ptasznika z Tyrolu“, spieszył do panien, aby im oznajmić, że dzisiaj niemożna dostać biletów na „Carmen“. Gniewna i poważna fizjognomja starego, wystraszone zafrasowane miny panien — wszystko to zadziwiło Zdobcia. Zaczął przemawiać słowami Szumbalińskiego z „Posażnej jedynaczki“: — „Jakiż konkurent o moje niebożątka się zgłosi?“ — A kiedy i to nikogo tu nie rozweselało, przysiadł się do Morusieńki i na ucho zapytał, co takiego zaszło. Okiem i ruchem ukazała mu pistolet w kieszeni ojca. — „Ooo, źlee!“ — poszepnął Zdobcio, poczem zbliżył się do stryja, rzekomo całował go w rękę na pożegnanie, a jednocześnie wyciągnął z kieszeni pistolet. Spostrzegł to emeryt, zmarszczył się i, położywszy rękę na ramieniu młodzieńca, rzekł głosem bardzo poważnym, surowym:
— Mój kochany, nie zawsze można żartować!... Są rzeczy, które nie znoszą żartów...
— Ej, stryjek dziś taki surowy, kto to widział! — odrzekł Zdobcio.
— Tak jest, jestem surowy, bo takim być muszę, bo innym dziś być nie mogę, bo ojciec rodziny ma obowiązek być surowym, jeśli widzi, że dzieci mogą kiedyś płakać na jego dobroć, że... że... bo... bo...
Zaciął się stary, jakieś słowo nie mogło mu przejść przez gardło, odebrał pistolet z rąk Zdobcia i szybkim krokiem poszedł do swego pokoju.
Odetchnęły teraz panny Swojewskie, a Morusieńka mimowolnie zbliżyła się do okna i rzuciła okiem w nadziei, że ujrzy Zabrzeskiego. Nie było go, już widać zabrał wyżła i poszedł do domu. To lepiej, lepiej się tak stało! Oby jutro nie przyprowadzał Asa, póki nie przycichnie ta burza ojcowskiego gniewu!
— Żeby też o psa robić takie sceny w domu! — zawołała Guta, przerywając milczenie.
— Ależ to nie o psa chodzi ojcu! — odpowiedziała Luta, wzruszając ramionami i wskazując okiem Morusieńkę, zwróconą ku oknu.
— I coprawda, ojciec się zupełnie słusznie gniewa... Przecież to jasne jak słońce, że się „smarkacz“ bałamuci.
Chociaż te słowa ostatnie powiedziano głosem cichym, Morusieńka je słyszała i spłonęła, jakby ją kto wrzątkiem oblał.
Najmłodsza siostra zrozumiała teraz, że ma w domu wszystkich przeciwko sobie. Przez całą noc nie spała i rozmyślała nad tem, co robić należy w takiem położeniu. Źle jest, kiedy się kobieta zastanawia, myśli.
Wydawało się Morusieńce, że koniecznie powinna dać panu Albinowi jakiś znak, ażeby nie przychodził już z wyżłem na Sewerynów, i taki plan ułożyła:
„Ponieważ wiem, o której on tu godzinie przychodzi, przeto wybiegnę kilka minut przedtem, a gdy go spotkam, powiem te tylko słowa: — „Na miłość Boga, nie przyprowadzaj pan już do nas Asa, gdyż może być nieszczęście!“ — Tyle mu powiem i natychmiast wrócę do domu, bo wiem, że to nie jest przyzwoicie rozmawiać z mężczyzną na ulicy“.
Dziewczyna zapaliła się do swego przedsięwzięcia, uważała je za niezbędne, chwalebne — i nazajutrz w oznaczonym czasie niepostrzeżenie wymknęła się z domu.
Jakoż niebawem na Krakowskiem Przedmieściu, przy samym rogu Oboźnej, spotkała pana Albina z wyżłem. As się łasił do niej, merdał jej ogonem, jego pan złożył ukłon nadzwyczajnie uprzejmy. Morusieńka otwarła usta, chciała wypowiedzieć ostrzeżenie, ale przedtem się obejrzała niespokojnie i nagle szkarłat oblał twarz jej całą: na przeciwległym chodniku ujrzała Lutę, która ją bacznie śledziła. W najwyższem pomieszaniu, zupełnie nie wiedząc, co robi, z pośpiechem rzuciła się w ulicę Oboźną, ażeby tamtędy powrócić do domu. Zabrzeski, oczarowany wdziękami dziewicy, którą przestrach jeszcze piękniejszą uczynił, pośpieszył za nią i kiedy już skręcała w odludną uliczkę, wiodącą z Oboźnej na Sewerynów, przemówił w te słowa:
— Pozwól mi, pani, abym ci uczynił wyznanie, od którego życie moje zależy!
Strwożyło to dziewczynę jeszcze bardziej, gdyż była pewna, że Luta za nimi podąża. Doznała zawrotu głowy, czuła, że jej się ziemia z pod nóg usuwa, wytężyła wszystkie siły, ażeby przyśpieszyć kroku, gdy się nagle potknęła, jęknęła — „Ah!“ — i upadła.
Powszechnie wiadomo, że zakochani umieją korzystać z każdego przypadku.
Lekuchno i w okamgnienia Zabrzeski postawił Morusieńkę na nogach, błagał ją jednocześnie, zaklinał, ażeby się go nie obawiała, i przy tej sposobności złożył niezmiernie gorący pocałunek na pięknej rączce bez rękawiczki. Wyrwała mu się, jak ptaszek strwożony, biegła co tchu, a przed nią wyskakiwał, radośnie poszczekując, As, który skorzystał z chwili i razem z łańcuszkiem wymknął się swojemu panu.
Odebrawszy tyle niespodziewanych a silnych wrażeń, przystanął teraz pan Albin, jak człowiek, który nieuchronnie potrzebuje chwilki czasu, aby sobie powierzchownie zdać sprawę z tego, co tak nagle zaszło. Nie miał na to czasu, gdyż właśnie spostrzegł przechodzącą mimo Lutę. Chwycił się za kapelusz, zdjął go do ukłonu; ale ona miała fizjognomję sztywną, pogardliwą i przeszła, jakgdyby go wcale nie widziała, podążając za Morusieńką i Asem.
Ta niespodzianka najzupełniej stropiła Zabrzeskiego; nie jadł wcale śniadania, lecz poszedł prosto do domu na Erywańską. Usiadł i przebiegał myślą dzieje swojego uczucia. Wszystko poszło z Asa; marny pies może jednak w życiu człowieka odegrać znaczną rolę.
Rzecz dziwna, zakochani ludzie mają najwyższą skłonność do rozmyślań, a wcale nie są zdolni myśleć, oglądać myślą swojej własnej duszy. Dusza ta jest wprawdzie jakby cyrkiem czy teatrem, gdzie sobie najrozmaitsze uczucia urządzają przedstawienia, ale zupełnie brakuje widzów. — „No i cóż dalej? Na czem się to wszystko skończy?“
Tymczasem na Sewerynowie było istne piekło. Dopiero teraz się wydało, że Luta to nieustannie podżegała starego, ażeby się uzbroił w ojcowską powagę i dał dobrą naukę „smarkaczowi“. Proces o pokąsanie przez Asa Pyty dolał tylko oliwy do duszy emeryta, zaniepokojonego o najmłodszą z córek. Luta bowiem wyraźnie powiedziała ojcu, że Morusieńka jest bardzo zalotna, może łatwo zostać kokietką, pójść po drodze zgubnej dla siebie i rzucić „cień na całą rodzinę“. Czy to była zwyczajna złośliwość starej panny, gotowej każdemu dokuczyć, czy fortel, ażeby w taki sposób Zabrzeskiemu przeciąć drogę zabiegów względem „smarkacza“, a napędzić go ku sobie, czy nareszcie istotna troskliwość o nienaganne postępowanie i dobre imię najmłodszej siostry? Pytań tych nikt zapewne nie zdoła rozstrzygnąć stanowczo. Wszystkiego bowiem w pobudkach działania „anioła-stróża rodziny“ mogło być po odrobinie.
Po doznanej przygodzie ulicznej z panem Albinem, Morusieńka przed drzwiami mieszkania odzyskała przytomność, nie wpuściła za sobą wyżła, tylko weszła sama, usiadła spokojnie i, czego dotąd nigdy nie robiła, zaczęła czytać książkę: „Żywoty znakomitych Polek“.
Wkrótce wpadła za nią Luta, jak bomba, zatrzymała się chwilkę i powiedziała z gorzkim uśmiechem:
— Pięknie, bardzo pięknie!...
Skinęła na Gutę i Niutę i wszystkie trzy poszły do ojca.
— Ojcze, jest źle, bardzo źle! — zawołała Luta, wchodząc do pokoju.
Emeryt z przerażeniem spojrzał na najstarszą córkę i trwożliwym głosem spytał:
— Co się stało?
A ona zaraz zaczęła w najstraszniejszych barwach przedstawiać, że Morusieńka miała umówioną na ulicy schadzkę z Zabrzeskim, że się wraz z nim schroniła na odludną ulicę, gdzie słuchała jego miłosnych wyznań, że nareszcie upadła, a on ją podniósł i całował. Guta i Niuta dodawały niemało okropności temu opowiadaniu swojemi wykrzykami, ruchami rąk i twarzy.
— Niech ojciec radzi! Niech ojciec radził — wykrzykiwały nagwałt trzy stare panny.
Zdawało się, że starca opuściła dzisiaj owa energja i stanowczość, którą okazywał wczoraj jeszcze, uzbrojony w pistolet. Pobladł nadzwyczajnie, miał łzy w oczach, usta mu drgały, nogi się chwiały pod nim i wyrzekł tylko:
— Tak, tak, trzeba złemu zaradzić! Nieszczęście!
Swojewski miał w Warszawie przyjaciela z lat dawnych, kolegę biurowego, dziś jak i on emeryta, Ryszarda Bodzęckiego, którego koledzy przezwali byli niegdyś Ryszardem Lwie-Serce. Nie lwie, ale prawe ludzkie serce posiadał ten człowiek, jeden z takich, co się to o nich mówi: — „Można na nim polegać, jak na Zawiszy!“ — Bodzęcki, przeszło siedemdziesięcioletni starzec, ostatki życia swojego poświęcał obecnie rozmyślaniom nad tem, jak ulepszyć ustawy w różnych towarzystwach dobroczynnych, ażeby wsparcia otrzymywali tylko rzeczywiście ubodzy ludzie; a z pomiędzy wszystkich stowarzyszeń w Warszawie najwyżej stawiał Archikonfraternię Literacką, której był członkiem. Chudy, kościsty, zawsze wyprostowany, miał wzrok surowy, wyraz pociągłej zmarszczonej twarzy niezwykle ostry. Mimo starości nie był gadułą, lecz mówił zawsze krótko, zwięźle, wyraźnie.
Do niego to przybył Swojewski z ojcowskim bólem w sercu i bez żadnych ogródek wyznał otwarcie, co zaszło, a na zakończenie dodał ze wzruszeniem:
— Dajże mi radę, Ryszardzie, co mam przedsięwziąć!
„Ryszard Lwie-Serce“ uważnie wysłuchał całej przemowy kolegi, żądał wyjaśnienia co do niektórych szczegółów, poczem rzekł:
— Zawsze się działy takie rzeczy i zapewne dziać się będą; na to niema lekarstwa, — żaden ojciec, żadna matka nie upilnuje! Swoją drogą ty nie możesz tego brać lekko i owego zalotnika musimy do odpowiedzialności pociągnąć... Kto pannie naznacza schadzkę, oświadcza jej się i całuje ją przy wyznaniu miłosnem, ten się nieodwołalnie musi z nią ożenić!... No, a gdyby odmówił, powinieneś się z nim koniecznie strzelać, jako obrońca honoru swojej córki.
Emeryt spuścił głowę, usłyszawszy wyrok sprawiedliwego kolegi, i odrzekł:
— Słusznie mówisz, niema żadnego innego wyjścia! Niech się żeni albo będzie miał ze mną do czynienia!... Cóż robić? Dla dobra rodziny trzeba się nawet dać zastrzelić, jeśli potrzeba....
Pan Ryszard okazał się bardzo uczynny i przyjął na siebie obowiązki pierwszych zagajeń w tej drażliwej sprawie o honor Morusieńki.
Zabrzeski ciągle był czegoś niespokojny, oczekujący i, choć już było po szóstej, nie jadł jeszcze śniadania. Nareszcie otrząsnął się z bezmyślnej zadumy i pomyślał, że bez względu na wszystko, człowiek koniecznie jeść musi. Przyzwał Franciszka i zapytał go, czy nie wie, co się dzieje z Asem. Służący odpowiedział:
— Trudno taką bestję pilnować na każdym kroku!
Franciszek skłamał, chciał bowiem ukarać wyżła za jakąś nową psotę i zamknął go w ciasnej komórce, oczekując wyjścia z domu pana Albina.
Wtem ktoś zadzwonił; służący pośpieszył do drzwi i, widząc jakiegoś gościa, który gotów pana dłużej jeszcze w domu zatrzymać, a tu aż ręka świerzbi, żeby psu „skórę wytatarować“, odrzekł:
— Niema pana w domu — i drzwi przybyłemu zamknął przed nosem.
Bodzęcki — on to był bowiem — dopiero nazajutrz rano porozumiał się z panem Albinem.
Rozmowa trwała bardzo krótko, a o jej treści najlepiej świadczyło to, że się Zabrzeski ożenił z Morusieńką. Otóż i w taki sposób można się też ożenić.
Gdy już panna Swojewska została panią Zabrzeską, wnet cicha, spokojna dziewczyna zmieniła się na wielce ruchliwą i energiczną mężatkę, okazując nieustannie tkliwą miłość mężowi. I było to, co bywa zwykle: naprzód — „dwie dusze w jednem ciele“, potem duszy płci męskiej robi się ciasno, a dusza żeńska trzyma ją obiema rękoma za poły.
Dawniej panu Albinowi ciągle się nastręczało pytanie: — „Na czem się to wszystko skończy?“ — Obecnie, jeśli wpadł w zadumę, stawało przed nim pytanie: — „Czy ja jestem szczęśliwy?“ — Sam sobie odpowiadał: — „Zdaje się, że jestem“. — Później wahał się, co sobie odpowiedzieć; jeszcze później odpowiedź brzmiała: — „Zdaje się, że szczęścia niema na świecie“. — Ona zyskała swobodę, on ją stracił. Uwolniła się od tyranji rodzinnej sióstr i została sama tyranką męża. Jako pannie było jej źle na Sewerynowie, a sądziła, że mężowi powinno być dobrze na Erywańskiej. Miłość ich, nie przeplatana żadnem innem uczuciem, nie przerywana obowiązkami, w które człowiek wkłada kawałek duszy, stawała się chlebem powszednim, a nie przysmakiem. Zabrzeski usiłował nieraz wydobyć się z domu; ale żona inaczej pojmowała święty małżeński związek. — „Kocham cię i chcę być zawsze z tobą“ — mawiała. Ten piękny klejnot zaczynał być kamieniem młyńskim u szyi.
Zmęczony, przesycony miłością pan Albin znowu zwrócił uwagę na Asa, gdyż zachciało mu się teraz polować. — „Ach! wyrwać się na cały dzień z domu w pola, w lasy!“ — Odnalazł adres Benedykta Ochoty i postanowił osobiście odwieźć wyżła na naukę.
— Bardzo dobrze, to i ja z tobą pojadę! — zawołała żona.
— Strzęsiesz się, moja duszko, lepiej w domu zostań.
Na nic się nie zdały wszystkie przedstawienia i jednego dnia młoda para wsiadła na pociąg kolei, aby dojechać do stacji najbliższej od Kościejowej Wólki, poczem trzy mile jeszcze podróżowali końmi.
Wyobrażenia, poglądy pana Ochoty na cele wychowania psów bardzo się podobały i Zabrzeskiemu i jego małżonce; obojgu im się wydawało, że nie można było zostawić Asa w lepszych rękach. Zbójecka — tak się zwała rezydencja leśniczego — leżała w lesie, odległym przeszło o pół mili od Kościejowej Wólki. Był tutaj duży dom drewniany, ozdobiony od frontu wielkim łbem dzika; obok — inny budynek, stanowiący stajnię, chlew, kurnik, drwalnię; po drugiej stronie przystawka, a wszystko to otoczone naokoło drewnianym parkanem z tarcic.
Sam pan Ochota, chłop olbrzym, z długiemi czernionemi wąsami, z brwiami, sprawiającemi wrażenie ostu. Liczył zgórą lat pięćdziesiąt i nosił przed sobą wypukłość, która przypominała kopkę siana lub kopiec graniczny. Mimo to okazywał dużo krewkości, energji, co przypisywał piciu na czczo piołunówki. W rozmowie bardzo często powtarzał:
— Ja, chwalić Boga, jestem sobie Sarmata!
Nie było to u niego pojęcie etnograficzne, ale pojęcie zucha, któremu pod każdym względem dopisują siły fizyczne; przez „Sarmatę“ rozumiał więc Ochota uosobienie zdrowia i wytrzymałości. Drżeli przed nim okoliczni złodzieje leśni, nazywając go „zbójem ze Zbójeckiej“, bo biada temu z nich, który się dostał w srogie łapy „Sarmaty“. Sarmatą nie był w takiem znaczeniu słowa młodszy kilka lat od Benedykta brat jego Julek, łysy, żółty, jak wosk, na twarzy, niskiego wzrostu i chudziutki. Starszy brat nazywał młodszego „filozofem“.
Harmonja między temi dwoma Ajaksami była doskonała: siła fizyczna uznawała inteligencję, a inteligencja żyła na koszt siły fizycznej, gdyż Julek, skończony próżniak, nic a nic nie robił w domu brata. Młodszy Ochota imponował swojemu otoczeniu nietylko nadzwyczajnemi pomysłami, ale także i językiem, którego tutaj nikt po największej części nie rozumiał. O złodzieju mawiał: — „Psiakrew komunista!“ — Smutnego człowieka nazywał mizantropem, kłamstwo — improwizacją, złość — irytacją, głupstwo — herezją. Przytem mawiał niekiedy o ludziach „z niższem poznaniem“, dając do zrozumienia, że on sam jest „człowiekiem z poznaniem wyższem“. Tylko Julkowi dzięki pojawiały się na Zbójeckiej pytania, świadczące o głębszej przenikliwości umysłu ludzkiego, jak naprzykład: „Wierzyć czy nie wierzyć, że dusza po śmierci ciała błąka się i straszy?“ Sarmata nigdyby się nie odważył na własną rękę coś stanowczego orzec pod tym względem, mówiąc:
— Do takich zamysłowatych rzeczy trzeba mieć głowę Julka! On filozof, on co innego, zna różne takie kawałki...
Trzeba wiedzieć, że pan Benedykt miewał dni takie, w których go napadało niezwykłe pragnienie piołunówki; wtedy odosobniał się zupełnie w swojej izbie i pił dopóty, póki go „nie ominęło“, co trwało niekiedy trzy, cztery dni. Mawiano wówczas w domu, że „pan słabuje“. Gdy raz tak chorował, weszła do niego w nocy gospodyni, wiedziona zapewne troskliwością o zdrowie pana. Ochota widać jej nie poznał, przestraszył się widma w bieli, porwał wiszącą na ścianie dubeltówkę i wypalił do kobiety. Na szczęście w naboju był szrut kaczy; skończyło się na wybiciu zębów i zeszpeceniu twarzy gospodyni.
Ta gospodyni nazywała się Ajnemerowa, a dzierżyła na Zbójeckiej ster zarządu gospodarstwa domowego i każdej prawie nocy albo widziała, albo słyszała, że „coś chodzi“. Straszyło tam na Zbójeckiej. Ajnemerowa pochodziła z Galicji i, jak podanie głosi, była wdową po strażniku rogatkowym — Einnehmer — stąd poszło później jej nazwisko. Przed osiemnastu laty była podobno bardzo powabną niewiastą, przynajmniej sama tak twierdziła; ale obecnie ani śladu wdzięków: wysoka, chuda, rozczochrana wiedźma z twarzą cygańską, pokrytą bliznami.
Miała Ajnemerowa przy sobie dwoje dzieci: dwudziestoletniego syna Olfąsa (zapewne Alfonsa) i dwudziestoczteroletnią córkę Polusię. Olfąs, długi, cienki drągal, odznaczał się czubatą głową z rudemi włosami, dużym nosem, jakby przełamanym w środku i skrzywionym w prawą stronę, ustami przypominającemi otwór słoika, z których wyglądały zęby, podobne do zajęczych. Powoli i ociężale chodził na długich a płaskich stopach, nieustannie poprawiając krótkie, lecz szerokie spodnie, które na jednem tylko ramieniu utrzymywał kawałek krajki.
Główną siłę roboczą w całym domu stanowiła Polusia, dziewka rumiana, silna, zdrowa i pracowita. Oprócz tych wymienionych osób znajdowało się jeszcze na Zbójeckiej dziecko, pięcioletnia Wiktusia, o której pochodzeniu nikt nigdy nie mówił, choć przecie musiała mieć ojca i matkę.
Zabrzeski ułożył się o warunki i zostawił Asa w domu Ochoty; a pani Zabrzeska poleciła go szczególnej opiece Ajnemerowej, gdyż, jak mówiła, wyżłowi temu zawdzięczała swoje szczęście małżeńskie. Gospodyni na Zbójeckiej z miłym uśmiechem przyjęła zapewnienie młodej mężatki, że dobra opieka nad Asem będzie oddzielnie wynagrodzona.
Właściwie mówiąc, Sarmata nie posiadał żadnego oryginalnego sposobu układania wyżłów; ale Julek każdemu mówił:
— Mój brat ma swoją własną metodę! Mój brat nie trzyma się niczyjej metody!
I stąd powstało, że ludzie mówili o metodzie pana Benedykta, nie zdając sobie sprawy, co to jest metoda wogóle i w szczególe. Nawiasowo nadmieniamy tutaj, że „filozof“ i innych wyrazów nadużywał w podobny sposób: polityką nazywał grzeczność, krytyką — obmowę.
Ta metoda starszego Ochoty była bardzo prosta, brał on z sobą wyżła w pole, a powróciwszy do domu, wołał Olfąsa i oddawał mu psa pod wyłączną opiekę:
— Tylko żeby mi dobrze „dociągał“, „wypychał“ jak należy — rozumiesz, kondlu?...
Olfąs to więc był tutaj rzeczywistym pedagogiem, który wyuczał psy warować, aportować, szukać zguby, chodzić przy nodze i t. d. Jeżeli zaś zaszła potrzeba, on je także oduczał od różnych psom niedozwolonych nałogów. Gdy wyżeł włóczył nos po ziemi, nauczyciel zakładał mu widełki, zniewalając do górnego wiatru. Innym razem należało psa wyprowadzać w pole na otoku i w koralach, aby go zmuszać do należytego dociągania po zwietrzeniu zwierzyny. Uczeń Olfąsa musiał wybornie rozumieć znaczenie wyrazów: „sa-tu, dalej, nazad, fuj, szukaj, aport, zguba, lekko, pst“; nadto musiał pojmować rozmaite tony i sposoby poświstywania czy pogwizdywania.
Ciężką szkolę przechodził pies, którego chłopak ten wziął w swoje ręce! Ale on tylko oddawał psom to, co sam odbierał od ludzi.
Pierwsza Ajnemerowa bardzo nie lubiła syna i głośno wyjawiała zdanie:
— Wiem ja, wiem dobrze, co za ziółko jest ten obieś, gotowy sprzedać rodzoną matkę!
Polusia też „żarła się ząb za ząb“ z bratem i nienawidziła go równie, jak matka.
— Na wilka jacy patrzy, abo na innego, jeszcze gorszego zwierza — mawiała.
Wiktusia, ile razy się oddaliła od domu a spotkała gdzie na ustroniu Olfąsa, zawsze uciekała z przerażeniem, powiadając, że się „boi okrutnie, aby jej czego złego nie zrobił“. Panowie Benedykt i Julek uważali go też za istotę, nie mającą ani żadnych moralnych uczuć, ani fizycznego czucia nawet. I wszystkie, jakie tylko są, obelżywe, wzgardliwe przezwiska stosowano tam na Zbójeckiej do Olfąsa. A ile razy on dostał od Sarmaty po grzbiecie harapnikiem, ile go nakopano nogami, wydarto za łeb, za uszy, nabito w gębę! Już matka, już siostra zanosiły nań skargi, za co brał wały.
— Dosyć tego kondla zobaczyć, a już się bić chce, aż ręka świerzbi! — odzywał się pan Benedykt, gdy Julek powiadał, że to jest „in summo gradu figura antypatyczna“.
Łatwo zrozumieć, że Olfąs też nikogo nie kochał i, o ile mu tylko pozwalało bezpieczeństwo własnej skóry, na wszystkich wywierał swą nienawiść. Już to najmniejszej rzeczy nie można było zostawić bez zamknięcia, gdyż kradł on wszystko, co mu tylko pod rękę podpadło: pieniądze, kawałek chleba, mięsa, szmatę jaką, nóż, szrut, proch, kapiszony. Jeśli się przypadkiem dorwał do flaszki z gorzałką, wysączał ją do dna, a po każdej znaczniejszej kradzieży miał zwyczaj na krótszy lub dłuższy czas zmykać do lasu. Wracał, odbierał srogą karę i przy sposobności znowu robił swoje; ale nigdy nie przyznał się do winy, choćby go do śmierci bito.
— Coby to był za charakter, żeby szelma chciał być uczciwym! Słowo honoru daję, bohater — mówił nieraz filozof.
Tem lepiej ćwiczył pan Benedykt chłopaka w nadziei zrobienia bohatera.
Ten brudny nędzarz, skrobiący się nieustannie w plecy, był postrachem psów, które brał pod swój dozór i władzę. Pod jego wpływem najgorętsze nawet wyżły stawały się uległemi flegmatykami, a powolne nabierały ognistego temperamentu. Tajemnicę owego wpływu stanowił przedewszystkiem bat, następnie — rozmaite tortury, wymyślane przez Olfąsa w celach wykształcenia, a nie pozostawiające psu żadnego innego wyjścia, jak tylko bezwarunkową uległość. Może atoli i różne narzędzia męczarń nie wywarłyby pożądanego wpływu na niejedno zwierzę, gdyby nie sama indywidualność tego chłopaka, jakaś wola, zacięcie niewzruszona, nieubłagana, dzikie i zimne okrucieństwo, wyglądające z każdego jego ruchu i przerażające każdego psa nieopisaną trwogą. Miał on zwierzęcy instynkt w odgadywaniu przyczyn zwierzęcego uporu, a ludzką zmyślność w wynajdywaniu środków karnych. Ażeby zrozumieć to jego dzikie okrucieństwo, trzeba go było widzieć, gdy z gniazd ptasich nawybierał pełne kieszenie piskląt; potem spokojnie, z uśmiechem zadowolenia, dusił w palcach jedno po drugiem, piekł na patyczkach nad roznieconym w polu ogniem i zjadał.
Gdy Olfąs spojrzał w oczy psa swemi piwnemi oczami, pies brał ogon pod siebie, kurczył się, przylegał na ziemi i kornie spełniał rozkazy — rzekłbyś — jeden drugiemu zajrzał głęboko w duszę. Wśród ludzi syn Ajnemerowej wyglądał jak idjota, nieczuły na wszelkie wrażenia, będące skutkiem obcowania z bliźnimi. Widok i głos pana Benedykta zdawał się go paraliżować, odbierać mu przytomność umysłu. Zupełnie inną już istotą stawał on się na samotności albo mając do czynienia z psami. Biada wyżłowi, który nie chciał szukać zguby, aportować, iść w wodę i doprowadził Olfąsa do niecierpliwości!
Ten psi mentor miał swój własny słownik na oznaczanie wyżłów, które posiadały jakieś niepożądane właściwości. Pies, wąchający po ziemi, zwał się podług tego słownika „mysiarz“; jeżeli stawał do lada ptaszka — „skowroniarz“; gdy się rzucał w pogoń za wypchaną zwierzyną, był to „świniarz“. Do każdego z tych przezwisk Olfąs dodawał epitet zdobiący — „ścierwo“.
Bywały czasy, w których na pensjonacie u pana Benedykta kształciło się jednocześnie kilka wyżłów, i wtedy Julek z dumą się odzywał, że jego brat jest „specjalistą, mającym sławę europejską“. Obecnie był tu tylko jeden As, zwany potocznie przez otoczenie „psem warszawskim“.
— Nie jest to bez ale, jeżeli już Warszawa psy do nas przysyła! — mówił filozof, wyprowadzając wniosek z faktu pojawienia się Asa na Zbójeckiej.
Ajnemerowa otaczała względami warszawskiego psa, gdyż — według obietnicy pani Zabrzeskiej — spodziewała się „wdzięczności“, jeżeli wyżeł po odbytej edukacji wróci do domu mądry, zdrowy i niechudy. Olfąs odrazu spostrzegł, że matka tego psa nadzwyczajnie wyróżnia. Swoją drogą As miał poza sobą bogatą przeszłość stosunków z płcią piękną i posiadał właściwe sobie sposoby wkradania się w serce niewieście. Wszystko to gotowało mu niełaskę pedagoga, tem bardziej, że pies warszawski był jednocześnie mysiarzem, skowroniarzem i świniarzem, a oprócz tego pozyskał przydomek „ścierwa lizucha“. Im atoli dokuczliwszą była metoda Olfąsa, z tym większym sentymentem zwracał się pies do Ajnemerowej, Polusi, nawet i Wiktusi. Przedtem nim As przybył na Zbójecką, używał tutaj niewieścich względów Awans, rosły, łaciasty wyżeł z rasy, która obecnie zupełnie wyszła z mody; ale że pies ten był już bardzo stary i nie okazywał najmniejszej pochopności do nadskakiwania, więc teraz dano pierwszeństwo zręcznemu warszawiakowi. Kobiety niestałe są w swych uczuciach.
Częstokroć nawet kijem wypędzano teraz Awansa z izby, gdyż gospodyni twierdziła, że rozpuszcza on pchły nadzwyczajnej wielkości, które w nocy spać jej nie dają. Do tej hipotezy o pchłach skłoniło Ajnemerową głównie odezwanie się pana Benedykta, który publicznie zrobił raz Julkowi taki wyrzut:
— Chodzisz oto filozofować między baby, niczego ich nie nauczysz, a pchły tylko do mnie znosisz, i ja potem w domu wysiedzieć nie mogę; pijawki tak nie dokuczą, jak te bestje!
Na Zbójeckiej były aż trzy teorje co do powstawania owych pasorzytów. Sarmata otwarcie utrzymywał, że pchły pochodzą z płci pięknej, a stają się wtedy dopiero dokuczliwe, kiedy przejdą na psa lub mężczyznę.
— Kobieta pcheł nic a nic nie czuje, choćby ją obsiadło największe mrowisko — powiadał Benedykt.
Zdaniem Ajnemerowej pchły pochodzą tylko z psów, rozchodzą się po świecie i są dokuczliwe tak dla mężczyzn, jak dla kobiet. Julek, jako filozof chciał być oryginalny, więc się nie zgadzał na żadną z tych teoryj; ale nie chciał też zbijać przekonań brata, a znowu praktyczne względy odżywiania nakazywały mu pozostawać w przymierzu z gospodynią i przeto twierdził:
— Pchły powstają głównie z trocin i paprochów siana, a mogą też powstawać z psów, z kobiet.
To pewna, że w tej części mieszkania, którą zajmowały Ajnemerowa, Polusia i Wiktusia, pchły były bardzo wielkie, bardzo dokuczliwe i niezmiernie liczne.
— Gryzą bestje, jak kuny — mawiał starszy Ochota.
Za pośrednictwem Polusi do uszu Ajnemerowej dochodziły wieści, jakoby Olfąs podczas lekcyj w polu tak katował Asa, aż się w Kościejowej Wólce ludzie litowali, słysząc skomlenie wyżła. Opowiadano, że okrutny nauczyciel krępował Asa własnemi spodniami, wieszał go na gałęzi drzewa i strasznie ćwiczył batem. Skrępowany i za grzbiet zawieszony pies nie miał żadnego punktu oparcia, a jego oprawca bił, potem odpoczywał i znowu bił. Gospodyni niebawem zaniosła skargę do najwyższej instancji; ale Sarmata, wysłuchawszy jej, rzekł:
— Niema w tem nic złego, kiedy się bije takiego psa albo człowieka, co z posłuszeństwa będzie miał kawałek chleba: tylko na dobre mu to wyjdzie!
Żeby zaś słowom swoim nadać większą siłę, pan Benedykt przywołał Olfąsa, schwycił go swoją olbrzymią łapą za ucho, zakręcił silnie i spytał:
— A co, boli?
Chłopak ani pisnął, tylko zmrużył oczy, wyszczerzył zęby i skurczył się cały.
— Łajdaku, to ty musisz psa wieszać, kiedy go ukarać trzeba.
I z temi słowy starszy Ochota, podbiwszy Olfąsa piętą, jak piłkę, wyrzucił za drzwi.
Ajnemerowa zaś, Julek i Polusia radzili we troje, że „takie państwo z Warszawy pewnie nie potrzebuje psa do zajęcy, które przecie w mieście można łatwo na targu kupić, jeno więcej im chodzi o różne takie „polityczne“ sztuki dla zabawy“.
Młodszy Ochota basował babom, gdyż mu było z tem dobrze: dogadzały mu we wszystkiem. Obecnie nawet miał on ważny powód do schlebiania, gdyż pod jesień zabito na Zbójeckiej wieprza, a filozof przepadał za słodką kiszką z kaszą i rodzynkami. Sprawy tego porządku były w ręku Ajnemerowej, która mogła to robić w domu, co chciała, a niczem się łatwiej nie dała ująć, jak pochlebstwem — i gdy ją kto pocałował w brudną rękę. Uśmiechała się wówczas bardzo wdzięcznie, okazywała skłonność do ustępstw.
Kary, które As otrzymywał z ręki swego mentora, uwieńczył przynajmniej dobry skutek; wyżeł bowiem okazywał nareszcie całkowitą uległość i roztropność w spełnianiu rozkazów Olfąsa. Mówmy wyraźnie. Chłopak wychodził z psem i podążał polami w kierunku ludnej, zamożnej wsi — Kościejowej Wólki. Stojąc na wzgórzu, zdaleka śledził on bystremi oczyma, co się naokoło tej wsi dzieje. Wyobraźmy sobie sielski krajobraz w pogodny dzień jesienny. Wzdłuż drogi ciągnie się długa wieś; w jasnem słońcu pięknie odbijają bielutkie ściany chat, spoglądających na zielone błonie, po którem uwija się gromada różnobarwnego bydła rogatego, koni, owiec, gęsi, a na strumieniu tu i owdzie pluska się, nurkuje stadko białych i szarych kaczek. Na tyłach chat — złote rżyska, porozdzielane miedzami, ciągną się ku lasowi i to, co tutaj krajobrazowi dodaje wdzięku, ruchu: — na rżyska powychodziły poza chaty gromadki kur ze swemi kogutami... Właśnie z całego krajobrazu tylko te kury obchodziły Olfąsa. To grzebiąc, to poszukując żeru, a nigdy się zbytecznie od chat nie oddalając, spokojne domowe ptaki chodziły sobie po rżysku. Skoro je As tylko zoczył, przykurczał się tak, że go zaledwie w bróździe można było spostrzec, podchodził chyłkiem, pełzał na brzuchu, nareszcie wyskakiwał nagle, chwytał upatrzoną kurę i wskok pędził z nią do swego mistrza, przyczajonego gdzie bądź za krzakiem tarniny. Polowanie kończyło się roznieceniem ognia w boru, upieczeniem i zjedzeniem kury. Daleko łatwiejsze bywały łowy na kaczki, które z biegiem strumienia nieoględnie precz poza wieś odpływały. Gęsi również nie stanowiły trudnej zdobyczy.
Spostrzegły to niebawem gospodynie z Kościejowej Wólki, że codziennie przepada gdzieś już kura, już gęś, już kaczka; ale wobec faktu takiego zachowywały się podobnie jak ludność starożytnej Grecji: zapytywały o przyczynę i radę wyroczni. Wyrocznią w Kościejowej Wólce była stara baba, niejaka Wypychowa, lekarka, wróżka, zażegnywaczka, której mądrość polegała głównie na tem, ażeby nic nie robić, a zawsze mieć się czem pożywić. Pytana o przyczynę znikania ze wsi drobiu, życzyła sobie, aby jej zostawiono siedem dni czasu do namysłu. Skoro ten przeciąg czasu upłynął i siedem nowych sztuk przepadło, gospodynie pośpieszyły do wróżki znowu z zapasami chleba, sera, jaj, kaszy, grochu i otrzymały odpowiedź mniej więcej taką, jaką Grekom dawano w Delfach.
— Ptak nie ptak, zwierzę nie zwierzę, może cosik gorszego jeszcze, a zawdy trza dawać baczenie od Zbójeckiej.
Przez takie powiedzenie wróżka ukazywała na położenie lasu, jako prawdopodobne miejsce pobytu potwora, pobierającego haracz z Kościejowej Wólki. Rozumie się — pożeracz ptaków tylko w boru mógł przemieszkiwać.
Tymczasem na Zbójeckiej warszawski pies, który zrazu był w takich wielkich łaskach u płci pięknej, zaczął coś stawać się istotą podejrzaną, a zaczęło się od małej rzeczy. Jednego dnia rano Ajnemerowa, Polusia, a za niemi i Wiktusia poszły do krów, które noc przepędzały pod zamknięciem aż na dwie kłódki. Wchodzi do krowiarni pierwsza Ajnemerowa, krowy się na nią oglądają, porykują, a wtem z pod żłobu wyłazi As, przeciąga się w najlepsze i ziewa.
— Dla Boga świętego, skądże się tu zaś wziął ten pies? — powiada gospodyni do córki.
— Miastowy taki, to pewnie kóli większej wygody i ciepła wlazł między krowy — odrzekła Polusia.
— Czy ty, głupico, nie pamiętasz, żem go wczoraj wypędziła stąd przed zamknięciem krowiarni i wyszedł z nami?
— Juści, prawda, mamusiu!... Gdzieżbym nie miała pamiętać?...
— Kiedy pamiętasz, to nie gadaj, że wlazł... Z czegóż mu się ślepie tak świecą?...
Ajnemerowa żywiła niezłomne przekonanie, iż zły duch, ile razy mu się zechce niepokoić ludzi, włazi albo w czarnego kota, albo w czarnego psa. Niespodziewane pojawienie się w krowiarni wyżła obudziło jej podejrzliwość; ale nie była pewna siebie, czy psa wypędziła z krowiarni na noc, czy nie. W takiej samej niepewności pozostawała także Polusia, jednak wolała matce przyświadczyć, niż się z nią spierać.
Nie można powiedzieć, że warszawski pies z powyżej przedstawionego powodu zasłużył sobie na prześladowanie ze strony kobiet; bynajmniej, tylko teraz pozostawiano go coraz wyłączniej opiece Olfąsa, od którego zależało wreszcie i karmienie wyżła.
Głód, miłość, brak swobody — wieczne przyczyny cierpień życiowych. Zwykle wesoły, poszczekujący As zaczął posępnieć, spoglądać ponuro i pożądliwemi oczyma badać, czy gdzie nie leży jakiś kawałek czegoś, mającego wartość. Ta jego mina, te różne zachcianki, pokusy utwierdzały gospodynię w podejrzeniach, odnoszących się do czarnych psów i kotów. Sama Ajnemerowa za nic w świecie nie wypędziłaby takiego psa ze swej izby, gdyż mógłby się potem zemścić; ale polecała to czynić istocie niewinnej, do anioła zbliżonej, nad którą zły nie ma jeszcze żadnej siły — Wiktusi. Dziecko spełniało wolę gospodyni bardzo skrupulatnie i z przyjemnością.
Nasz pies, zupełnie zaniedbany przez swego opiekuna, używany przezeń jedynie jako łapikura i nieraz surowo karany, a przytem wypędzany gorliwie z kuchni i izby gospodyni, byłby się targnął na własny ogon, gdyby wiedział, że go to nasyci. Okruchy i ochłapy, które pozostawały z ludzkiego stołu, już Wiktusia uprzątała bardzo starannie, a Awans, jakkolwiek pies stary i gnuśny, zawsze od początku obiadu był już przed drzwiami na stanowisku, zabezpieczającem mu gruntowe kości i odpadki. Jako pies miejscowy, znający nawylot ordynek domu, czuł on, że prawo kości służy mu tak bezsprzecznie, iż najmniejszej kostki gotów był bronić do wyłamania sobie ostatniego zęba. Stanowczość, z jaką ów starzec zjadał twarde szczątki pańskiego obiadu, była tak wielka i miała w sobie tyle powagi, że As spojrzał tylko i widział bezsporność praw Awansa. Cienko śpiewał!... Nieraz znalazł starą kość wybielałą, czaszkę końską lub baranią, brał to w zęby, kładł się na ziemi i chrupał. Dobre i takie naiwne łudzenie samego siebie!
W takiem położeniu rzeczy wyżłowi pozostawały tylko tajne i bardzo ryzykowne drogi zaspakajania głodu, jak naprzykład — upatrzyć chwilę dobrą, wpaść piorunem do kuchni, porwać tam bodaj z garnka flak jaki i — w nogi. Udawało się niekiedy, a w takim razie już Olfąs bezwarunkowo odbierał plagi; bo któż inny mógł ukraść tak zręcznie? Jemu było obojętne dostać wały raz więcej czy raz mniej w życiu. Innym razem mógł znowu As dostać harapnikiem za niego i rachunki się wyrównały. Jakoż nastąpiło to niebawem.
Nie udały się jednego dnia łowy w Kościejowej Wólce; baby bowiem spostrzegły wyżła, uchodzącego z gęsią ciężką, opierającą się psu resztkami życia, rzuciły się w pogoń i As musiał porzucić zdobycz, ażeby ujść z psią duszą. Widząc rabusia, zmykającego ku Zbójeckiej, gospodynie ogłaszały triumf Wypychowej.
Urwało się łatwe i korzystne polowanie, a nawet obawa przejmowała Olfąsa, czy mieszkańcy z Kościejowej Wólki nie zwrócą się do pana Benedykta z żądaniami wynagrodzenia strat, poniesionych w kurach, kaczkach i gęsiach. Oj, dostałby on wtedy za opiekę nad wyżłem!...
Ale takiemu, który przywykł do smacznych kąsków, na samo ich wspomnienie idzie do ust ślinka. Któżby wrażenia takiego nie doznał na widok pięknych kur Ajnemerowej? Okazałe, tłuste, obiecywały one rozkosze zadowolenia najwybredniejszemu smakoszowi! Starszy Ochota, spojrzawszy nieraz na te kury, połknął ślinkę i zwracał się do gospodyni, mówiąc:
— Zjadłbym talerz dobrego rosołu z kurzyny — tylko żeby to było, jak ja lubię!... Esencjonalne — z pięć ziarek pieprzu, trochę bobkowego liścia, kawałeczek imbieru, a po wierzchu niech sobie pływa natka z pietruszki!
Jeżeli Ajnemerowa była w dobrym humorze, co filozof przez pochlebstwo nazywał „anielskim humorem“, odpowiadała:
— Cóżby zaś nie?... Toć wszystek drób jegomościn!
I niebawem gotował się taki rosół w oddzielnym garnuszku, a z całej kury nie mogło go być więcej, broń Boże, niż dwa talerze. Ale czasem baba miała muchy w nosie, chciała dokuczyć jegomości i wtedy ze złością odpowiadała:
— Ja kur nie stwarzam, jaj nie będę wysiadywała i tego, co zostawione na chowanie, nie myślę w brzuchy wkładać!
Wtedy pan Benedykt odchrząknął tak mocno, aż się w lesie rozległo, szedł do swojej izby i wypijał dwa kieliszki piołunówki, aby utwierdzić swój sarmatyzm.
Olfąs zpodełba spoglądał na wałęsające się około domu kury i, jak od zmory, nie mógł się uwolnić od myśli, ciągle mu podszeptującej: — „Zjadłbym taką pieczoną kurę!“ — Teraz wystarczało pokazać tylko Asowi palcem jedną z kur i iść sobie do lasu, a wyżeł resztę sam załatwiłby, gdyż brał kury tak cicho, lekko, zręcznie, bez najmniejszego hałasu... Chłopakowi chodziło jedynie o to, że brak kury w domu ściągnie nań podejrzenie; i otóż pytanie: ile batów można dostać za zjedzenie takiej kury, to jest, czy się opłaci?
Natura ciągnie wilka do lasu; przeto jednego dnia przepadła w gospodarstwie bardzo jajonośna, biała kura, jedna z tych kur ukochanych, jedynych na kwoki, zawsze nieodstępnie towarzyszących swemu kogutowi. Żałość ogromna! Trajkotała gospodyni, trajkotała Polusia, a filozof pykał fajeczkę, słuchał i od czasu do czasu postawił wniosek. Opinja wahała się tym razem co do prawdopodobnego winowajcy, gdyż Ajnemerową mocno uderzała okoliczność, że zginęła kura ulubiona i biała, a w domu znajduje się pies czarny. Nie wypowiedziała ona głośno swej uwagi, jednakże z mniejszym naciskiem, niż Polusia, oskarżała Olfąsa. Przed wieczorem atoli sądy zyskały bardzo ważną podstawę, ponieważ z nauki powrócił do domu tylko wyżeł, a jego nauczyciel już nieobecnością podkreślił swą winę. Do późnej nocy przeciągnęły się rozprawy o zuchwalstwie przestępstwa; a kobiety gorycz swojego oburzenia w małej tylko części złagodziły nadzieją kary, którą Sarmata poprzysięgał wywrzeć na grzbiecie złoczyńcy w imię sprawiedliwości.
— Za taką kurę śmiało można oddać koguta i dwie inne kury! — mówiła Polusia do matki w chwili, kiedy już klęknęła do pacierza przed udaniem się na spoczynek nocny.
Ajnemerowa nic na to nie odpowiedziała, raz — że ją pod noc zawsze męczyła czkawka, następnie — że, mimo wszystko, nieustannie narzucał się jej umysłowi związek między zniknięciem z domu białej kury a obecnością w domu psa czarnego.
Nazajutrz, od samego rana, gospodyni zabrała się do nadziewania kiełbas i kiszek; Julek uprzyjemniał jej to zajęcie opowiadaniem o krajach, gdzie się rodzą rodzynki, ryż, cynamon, pieprz i inne rzeczy, potrzebne w kuchni; Wiktusia klęczała na ławce przy oknie, śliniła sobie palce i rysowała niemi różne figury po szybach. Naraz mała porwała się, przybiegła do Ajnemerowej i poczęła jej z zapałem opowiadać, iż widziała w tej chwili przez okno, jak czarny pies pochwycił w pysk czarną kurę, aż się z niej pióra posypały, i poszedł do boru.
Na wieść o tem zrywa się gospodyni od kiełbas, kiszek, bierze w rękę garstkę kaszy, wybiega przed dom, nawołuje: — „Tiu, tiu, tiu, tiu!“ — Odgłos ten sprowadził niebawem do jednego punktu wszystkie kury i teraz je dopiero Ajnemerowa przeliczyła wzrokiem parę razy. Istotnie, znowu brakowało jednej sztuki i właśnie tej, którą Wiktusia wymieniła, czarnej kury. Wróciła, a stając przed filozofem z założonemi rękoma, rzekła:
— Już tam jak mnie tknie co takiego, to choćby ludzie nie wiem co mówili, zawsze na moje wyjdzie!... Zaraz mówiłam wczoraj: — „Olfąs Olfąsem, wiadome rzeczy, że obieś, rodzonąby matkę sprzedał; ale mi się nie podobał ten warszawski czarny pies!... — I widzi pan, żem przeczuła!...“
Julek wprawdzie nie słyszał, żeby gospodyni mówiła wczoraj coś podobnego, jednakże nie myślał zaprzeczać. Założył sobie jedną nogę na kolanie drugiej, stuknął kilka razy fajeczką o obcas, wytrząsnął na podłogę popiół i, nakładając świeżą porcję tytuniu, rzekł:
— Ma się rozumieć! Bywają takie osoby jasnowidzące, które to i owo przewidzą, przepowiedzą.
— Mój panie — ciągnęła dalej Ajnemerowa — i nikt tego zaś nie widział, jeno Wiktusia, to małe dziecko, co jest bez najmniejszego grzechu... A wczoraj znowu nikt tego nie przewidział, jeno ja jedna... Cóż pan powiesz na to?
Gospodyni była teraz tak szczęśliwa z siebie, że w chwilowem zapomnieniu o stracie dwóch kur brudna jej twarz rozjaśniła się, wypogodziła, a oczy błyszczały.
— Jasnowidzenie, słowo uczciwości daję, jasnowidzenie! — rzekł Julek, pragnąc w duszy, aby gospodyni zasiadła do roboty, ponieważ właśnie przypadała kolej nadziewania słodkich kiszek z rodzynkami.
Ona jednakże znajdowała się w tym duchowym stanie, w którym człowiek niezbędnie pragnie, aby go podziwiano, i wyprawiła Wiktusię w poselstwie do Sarmaty, żeby „koniecznie przyszedł, bo jest bardzo ważny interes“. Pan Benedykt oświadczył, że nie myśli przychodzić, bo się jeszcze nie pozbył pcheł, które wczoraj z sobą zabrał, siedząc wieczorem między babami.
— Oho, jegomość zacznie pewnie od dziś słabować! — rzekła gospodyni, znacząco spoglądając na Julka. — Gdzież ma być dnia dzisiejszego sprawiedliwość jaka?
Potem się zwróciła do Wiktusi z pytaniem:
— Cóż jegomość robi?
— A chodzi se po pokoju i tak butami mocno wali w podłogę, aż człowieka strach zbiera!
— I nic ci więcej nie powiedział?
— Powiedział, a jeno: — „Obetrzej sobie, smarkulo, tę świeczkę pod nosem, bo jak ja ci ją kiedy utrę, to ci będzie niezdrowo!“ — Straszniem się zlękła!...
Tak jest, Sarmata okrągłe dwa dni „słabował“, a tu jeszcze trzecia kura przepadła; Olfąs do domu nie powrócił i „było w domu urwanie głowy, sprawiedliwości zaś nie było żadnej“. Dopiero trzeciego dnia, około dziesiątej z rana, uchyliły się drzwi od izby gospodyni i dał się słyszeć basowy głos Benedykta Ochoty.
— Zjadłbym rosołu z kurzyny, tylko żeby był esencjo...
Jeszcze nie dokończył wyrazu, gdy Ajnemerowa rozwarła już gębę:
— Oho, kurzyny! A jakże, kurzyny!... W takim domu akurat być może kurzyna. Czy tu czuje kto jaką sprawiedliwość?... Tu nietylko kurzyny, ale wszystkiego braknie niezadługo!...
Potokiem sypały się wyrazy, zdania niedokończone, a od czasu do czasu brzęknął rzucony ze złością na ziemię nóż, pogrzebacz lub stuknął pchnięty nogą stołek. Sarmata ciągle wystawał pod drzwiami, słuchał, podparłszy bok jedną ręką, uzbrojoną w harapnik, a drugą pokręcał wąsy czernione. W tem położeniu zastała go w sieni Polusia, która posłyszała z krowiarni krzyk mamusi i pędziła, ciekawa, co się dzieje.
— Polusiu, co się tu takiego stało? — spytał dziewczyny pan Benedykt, jak człowiek, który powrócił z jakiejś dalekiej podróży.
Tylko takiego pytania potrzeba było Polusi, żeby zaczęła wrzeszczeć na wyścigi z mamusią; aż nareszcie ogłuszony i zniecierpliwiony Sarmata tupnął nogą, uderzył przytem harapnikiem w podłogę i krzyknął strasznym głosem:
— Cicho, do kroćset tysięcy!
I natychmiast obie kobiety umilkły, tylko Wiktusia, przestraszona w izbie głosem pana Benedykta, spadła z ławki na ziemię. Wiedziano, iż gdy się jegomość tak niecierpliwi, klnie, tupie, to chociaż już wyszedł z izby, ale jeszcze „słabuje“ i broń Boże mu się sprzeciwiać.
Teraz Sarmata uchylił znowu drzwi i piorunującym głosem huknął: — „Rosołu!“ — Potem odwrócił się do wystraszonej Polusi z temi słowy:
— Gadaj mi porządnie wszystko, co się tu stało!
Dziewczyna opowiedziała, że warszawski czarny pies kury z domu w bór wynosi, że Olfąs jeszcze nie wrócił, że ona musi Kasztana poić, czyścić, karmić, że mamusia przy takiej robocie około zabitego wieprzka ma tyle utrapień, a tu w domu niema żadnej sprawiedliwości.
Pan Benedykt usiadł teraz w ganku, oparł oba łokcie na poręczy ławy, wyciągnął przed siebie grube, jak kłody, nogi w długich butach i myślał o czemś, chrząkając co chwila.
Nareszcie wstał, poszedł do swojej izby, nalał sobie lampkę piołunówki, wypił, zdjął z nad łóżka róg myśliwski, wyszedł z nim na ganek i zaczął trąbić potężnie. Głos rogu poleciał w bór, rozlegając się echem. Starszy Ochota zawsze tak trąbił, ile razy chciał zwołać borowych czyli strażników leśnych, aby im ogłosić jakąś wolę swoją, i pierwszy z nich, który posłyszał trąbienie, miał obowiązek na swoim własnym rogu zkolei otrębywać hasło dalej. Patem schodzili się wszyscy na Zbójeckiej i odbierali rozkazy. Skończywszy tę czynność, leśniczy przez jakiś czas nasłuchiwał w kierunku boru. Wkrótce też bliżej i dalej dały się słyszeć odpowiedzi na rogach, co było znakiem, że służba leśna znajduje się na stanowiskach i słyszy wezwanie swego zwierzchnika.
Sarmata znowu usiadł, oczekując zapewne na rosół z kurzyny, a może i na przybycie borowych. Wtem z izby gospodyni wyszła na ganek jakby procesja: na czele postępowała Ajnemerowa z surową, ale i pełną godności fizjognomją; druga z rzędu, — Polusia, miała twarz czerwoną jak burak, a na twarzy jakby desenie na marmurze, brudne esy floresy od łez rozmazanych; nareszcie — Wiktusia, nieuczesana, nieumyta i z palcami w ustach.
— Dziękuję jegomości za osiemnaście lat służby! — mówiła gospodyni głosem drżącym, nie zniżając się do żadnego ukłonu.
Gdy to powiedziała, wystąpiła zaraz Polusia, która, sapiąc ogromnie i łkając, złożyła głośny pocałunek na olbrzymiej łapie leśniczego, a jednocześnie Wiktusia cmoknęła go w wystawione kolano, zostawiając na niem ślad taki, jakby sobie nos otarła.
— Co, co, co, co? — spytał pan Benedykt, niby człowiek, który się nagle ze snu ocknął.
— Pocóż tu mamy zawadzać? Jegomość sobie znajdzie lepszą i wierniejszą gospodynię... Dziękuję jegomości za służbę swoją i za wszystko, za wszystko...
Głos Ajnemerowej słabł, wzruszenie ją dławiło, nareszcie się zacięła i z ust jej dało się tylko słyszeć jakby chlipnięcie łyżki płynu. Musiało to być bardzo wzruszające, skoro Polusia w tej chwili zatkała sobie usta fartuchem i wybuchnęła rozgłośnem łkaniem, a za nią beknęła wniebogłosy Wiktusia. Lament był tak wielki, że mu zawtórował raz, drugi i trzeci indyk na podwórzu, a nawet Awans, leżący zdala od ganku i zwykle wrażliwy tylko na szczęk łyżek, nożów, widelców, wzniósł teraz z leżyska głowę, aby zobaczyć, co się dzieje w ganku. Filozof, który od rana wyszedł do lasu, gdzie sobie ścinał szakłaki na cybuszki, właśnie teraz wrócił podczas owej sceny płaczu; obiecywał sobie kiszkę z rodzynkami, a tu zastał łzy, płacze, czułości. Starszy Ochota spojrzał na brata wzrokiem wymownym, mającym znaczyć: — „Zlitujże się, uspokój te kobiety, wybaw mię z kłopotu!“ — Dla Julka sprawy takie nie były nowością, gdyż dziękowanie za służbę powtarzało się parę razy corocznie. Zaraz też wziął Ajnemerową pod rękę i prowadził ją do izby, mówiąc:
— Kto widział, żeby taka kobieta, którą tu wszyscy adorują, okazywała słaby charakter?
Gospodyni ogromnie to lubiła, gdy ją filozof otaczał taką troskliwością, i nabierała wtedy chęci do otwierania mu swojego serca w mocnem przekonaniu, że niema na świecie nic ciekawszego i godniejszego uwagi nad jej własne uczucia. Izba gospodyni była pełna korzennej woni: pieprzu, majeranku, kolendru, imbieru, bobkowych liści, przypominając wchodzącemu tutaj świeżo nadziane kiełbasy, kiszki, marynujące się szynki, nogi, głowizny, boczki i t. d. To też Julek oblizał się przy wejściu w progi owe, jako człowiek, pewny nagrody za swoje szlachetne usiłowania. Ale oto Ajnemerowa poskoczyła nagle, załamała boleśnie ręce, potem stanęła jak skamieniała Niobe i zawołała z przerażeniem:
— Mój Boże, mój Boże!... Tyle pracy przepadło!
Przybiegli do niej Julek, Polusia i Wiktusia, przeczuwając coś bardzo złego. Gospodyni stała nad nieckami, które widocznie jakaś siła zwaliła na ziemię z ławy pod piecem. Obok niecek poniewierały się w śmieciach trzy kiszki, brutalnie rozszarpane, a zresztą wszystko, co było na tych nieckach, przepadło bez śladu, w tym czasie oczywiście, kiedy na ganku trzy kobiety usiłowały wzruszyć Sarmatę wybuchami żalu. Z wyrzutem spojrzał filozof na gospodynię, jakgdyby chciał powiedzieć: — „Oj ty, niedobra kobieto! Potrzebaż ci było wyprawiać te bezpożyteczne komedje, ażeby mię narazić na tak ciężką stratę?“ — Polusia zrobiła uwagę, że drzwi izby były nawpół uchylone i ktoś wszedł przez sień od tyłu domu. Straty były nadzwyczajne: nie licząc kiszek, przepadł wieniec świeżo dziś rano nadzianych kiełbas. No, a gdzież winowajca? Gdyby był w domu Olfąs, to Ajnemerowa sama rzuciłaby się nań, oberwałaby mu „kudły“ ze łba, drapałaby go teraz, choćby nawet nie był on sprawcą tego dzieła, byle nasycić uczucie zemsty za zmarnowanie pracy. Tymczasem Olfąs gdzieś przepadł i to niewiadomo z jakiego powodu, gdyż czarny warszawski pies przecież kury podchodził. Może ten sam pies dobrał się do kiełbas? Jest to bardzo prawdopodobne... O tych kiełbasach i kiszkach nie można mówić jegomości. — „Wyprawiacie mi beki — powiedziałby — a w domu żadnego dozoru niema!“ — Niezawodnie nakląłby strasznie. Coprawda, miałby za co.
Takie mniej więcej myśli przewinęły się w głowie gospodyni, aż nareszcie rzekła:
— Mówcie sobie, państwo, co chcecie, a ja zawsze powiadam, że są na świecie rzeczy różne takie... Ja tam jestem prosta kobieta, ale pamiętam dobrze, jak nieboszczka moja matka zawsze powiadała: — „Lepiej we wszystko wierzyć, niż w nic!“
— Eeee, tak znowu mówić nie można! — zawołał z goryczą w głosie filozof, któremu zawiedzione nadzieje dodawały teraz bodźca opozycji, a gospodyni poczęła go już drażnić jako pozioma inteligencja.
— Tylko ludzie z niższem poznaniem mogą wierzyć w głupie gusła i zabobony — mówił z naciskiem i fizjognomją człowieka o coś obrażonego — ale kto ma wyższe pojęcie, ten sobie nic nie robi z ciemnego pospólstwa.
Takie powiedzenie Julka wychodziło na to: — „Mało sobie robię z twoich przekonań, ponieważ mi nie możesz dać kiszki z rodzynkami!“
I gospodyni odczuła dosyć dotkliwie lekceważenie. Byłoby może już przyszło do jakiego poważniejszego zatargu, gdyby nie okoliczność, że rosół z kurzyny właśnie się uwarzył i Polusia rozłożyła serwetę na kawałku stołu, poczem poszła prosić na rosół pana Benedykta. Sarmata już był rozpoczął jakieś narady z dwoma przybyłymi borowymi, ale że za nic w świecie nie wziąłby do ust zimnego rosołu, przeto zostawił u drzwi podwładnych, wpadł do swej izby, palnął znowu kubek piołunówki i przyszedł do Ajnemerowej na rosół. Własną ręką wygarnął z garnka całą jego parującą zawartość na białą salaterkę, gdy druga taka salaterka pełna z czubem sypkich kartofli należała również do uczty. Nie był to rosół w ścisłem znaczeniu tego słowa, ale — kurze mięso ze swoim ekstraktem i z kartoflami. Gospodyni powiadała, że lubi patrzeć, jak jegomość się posila. Rzeczywiście, jeżeli cudzy apetyt może widzowi sprawiać zadowolenie, to Sarmata dawał wyborne widowisko.
Podczas tego Ajnemerowa i Polusia krzątały się ciągle, przechodząc z izby do śpiżarni, do kuchenki, co im nie przeszkadzało wieść bardzo ożywionego sporu o to, którego miesiąca i dnia wylęgło się w tym roku pierwsze gąsię. Wiktusia, siedząc w kącie, towarzyszyła wzrokiem każdej łyżce, pochłanianej przez pana Benedykta; to samo czynił Awans, który przysiadł na ogonie i tylnych łapach, a frontem wyprostował się do swego pana. Julek pykał fajeczkę, spoglądając przed siebie z miną człowieka, którego oblegają ważne zadania. Ze szmerów, rozlegających się tu w izbie, można było rozróżnić namiętne chlipanie Sarmaty i nieustanne kłapanie pantofli Ajnemerowej, całkowicie przyklapanych na piętach.
Nagle Awans zwrócił głowę ku drzwiom od sieni i wydał z siebie przeciągłe warczenie. Wszyscy mimowolnie spojrzeli w tym kierunku i z niemałem zdziwieniem spostrzeżono czarnego psa warszawskiego. Oparty przedniemi łapami na progu izby, z nastawionemi uszyma, z podniesionym ogonem, As spoglądał ruchliwemi oczyma po obecnych w izbie, jakgdyby chciał zbadać, co też za wrażenie sprawi jego pojawienie się tutaj. Czarny bez odmiany, cały lśniący, miał pies w tej chwili coś istotnie demonicznego w sobie. Jego bezczelna śmiałość wystąpienia wobec ludzi, którzy go oskarżali o ciężkie przestępstwa, nadzwyczajnie uderzyła gospodynię i jej córkę. Z ust obu kobiet wyrwał się jednocześnie okrzyk: — „Ooo!“ — Stanęły i patrzały.
— Aha, to łapikura! — rzekł pan Benedykt, właśnie doskonale teraz usposobiony do nienawiści wszelkich istot, okazujących skłonność dzielenia się z nim kurzyną. Wyżeł miarkował coś niedobrego, gdyż parę razy spojrzał poza siebie, jakgdyby w obawie, aby mu odwrotu nie zagrodzono. Starszy Ochota zrozumiał skrupuły Asa i rzekł półgłosem do obecnych:
— Róbcie tak, jakbyście go wcale nie widzieli!
Z temi słowy rzucił na ziemię kostkę z nogi kury. Zrobił się zgiełk, gdyż do kości oba psy poskoczyły gwałtownie; ale As był zręczniejszy, z pyska już wyrwał przeciwnikowi zdobycz i natychmiast z nią uszedł na ganek.
— Wstydź się, Awans!... Durniu stary, nie daj sobie kości odbierać! — przemawiał Sarmata, a stary pies, uszczęśliwiony, że pan nareszcie do niego mówi, merdał obciętym ogonem i grzecznie się szastał.
Za chwilę wyżeł czarny znowu się zjawił na progu, a pan Benedykt znowu rzucił między psy kostkę. Tym razem Awans chwycił już przeciwnika za kark i rozpoczęła się zażarta psia walka, w czasie której jegomość rozkazał Polusi wybiec i drzwi od sieni pozamykać. Wnet potem Sarmata miał już Asa uwiązanego na harapniku, jak na smyczy, a ciągle powtarzał:
— Trzeba go będzie teraz od kur odzwyczaić raz na zawsze!
I dopiero głosem stanowczym, gniewnym wydał Polusi rozkaz, ażeby mu natychmiast przyniosła kurę. Już się byli zeszli wszyscy borowi i każdy z ciekawością oczekiwał widowiska oduczania wyżła od polowania na kury domowe. Ta powszechna ciekawość pobudzała też instynkt srogości starszego Ochoty, który, niezależnie od wszystkiego, chciał nadto przekonać i Ajnemerowa, że nie jest prawdą jej twierdzenie, jakoby „żadnej sprawiedliwości w domu nie było“. Kiedy nareszcie przyniesioną kurę przymocowano Asowi na szyi pod samym pyskiem, wtedy polecił pan Benedykt jednemu z borowych trzymać psa, uwiązanego na harapniku za kółko od obróżki, drugiego zaś uzbroił w inny harapnik i kazał mu bić wyżła, co się zmieści, powtarzając: — „A wara od kur, a wara!“
Rozległy się odgłosy strasznej chłosty i żałosne skomlenie psa, zmieszane ze skrzeczeniem szamotającej się kury.
— Bij lepiej, nie żałuj bata!... Pięćdziesiąt musi dostać! — krzyknął od ganku leśniczy.
Oprawca pomnożył usiłowania, lepiej dołożył ręki. Wyżeł zawył, szarpnął się strasznie, podskoczył; bat znowu świsnął, dojmował jak rozpalone żelazo. Pies dobył ostatnich sił, rzucił się rozpaczliwie i tym razem usiłowanie nie było bezskuteczne. Cóż się stało? Kółko obróżki pękło wskutek szarpnięcia czy się też może urwało, a borowy, trzymający oburącz Asa na harapniku, upadł nawznak i aż się nogami nakrył. Wyzwolony pies, z kurą u szyi, buchnął teraz całym pędem w bramę i tyle go już tylko widziano.
Na trzeci dzień po tem wypadł odpust w parafji i Polusia, powróciwszy z kościoła, opowiadała matce, że różni okoliczni ludzie widzieli czarnego psa z kaczką czy czemś innem w pysku, jak pędził na złamanie karku ku Skierniewicom. Gdyby się zaś ktoś popytał był ludzi z okolic Grodziska i precz ku Warszawie, dowiedziałby się, że tenże pies przebiegał i tamtędy poprzez pola, pastwiska. Trudno opowiedzieć, jakich przygód doświadczał As w ciągu swojej podróży; ale to pewna, że na drugi dzień po ucieczce ze Zbójeckiej był już przed wieczorem na Sewerynowie, gdzie go spostrzegł pierwszy Kąskiewicz i, pokazując ludziom palcem, wołał:
— Ooo, patrzcie państwo, znowu komuś coś ukradł!... Ciekawe rzeczy, z czem on tak zmyka?
Przed drzwiami mieszkania emeryta stanął nareszcie zdrożony ogromnie pies pątnik, a kiedy skrobnął kilka razy po drzwiach łapą, otworzyła mu Luta. Nie było tu już teraz dla Asa tych pieszczot, co niegdyś; panny powitały go dosyć obojętnie, gdyż wyjście zamąż najmłodszej Morusieńki powarzyło im humory, a wyżeł brał w tem wszystkiem przecież niemały udział. Dziwiły się tylko nadzwyczajnie, widząc pod szyją psa przywiązany sznurkiem do obróżki kawałek jakiegoś mięsa; kura bowiem nie miała ani łba i szyi, ani nóg i skrzydeł, ani pierza — wszystko się starło, zniszczyło podczas podróży; tylko sznurek wpił się jakoś w resztki ciała i jako tako je utrzymywał.
— Że też ci Zabrzescy tak nie dbają o psa swojego! — rzekła Guta.
— Któż tam ma w domu o co dbać?... Morusieńka? Ten smarkacz nigdy gospodynią być nie może! — powiedziała Luta.
— Coprawda, to Albin się ogromnie złapał! — wtrąciła Niuta.
— Ba, przecież on się nie myślał żenić — nie o nią się starał!... Ja wszystko zrobiłam! — odrzekła Luta, wzdychając, jak przystało na anioła-stróża rodziny. — Ale tam szczęścia domowego nie będzie.
Gdy one tak rozmawiały, wyżeł chwiejnym krokiem wlazł pod kanapę i przez dwadzieścia cztery godziny nikt go stamtąd wypędzić nie zdołał.
A cóż się stało z Olfąsem? Pan Benedykt polecił borowym, ażeby nań urządzili obławę w lesie; ale go nadaremnie szukano w boru, gdyż on dzień spędzał w sianie, zakopany pod strzechą krowiarni, a w nocy na żer wychodził i kradł, co mu pod rękę wpadło. Wkrótce też po ucieczce Asa skradziono z komina na Zbójeckiej wędzące się schaby i pięć czy sześć najgrubszych kiełbas. Los zrządził, że i tym razem Wiktusia, „dziecko niewinne, prawie anioł“, wykryła schronienie Olfąsa, a stało się to w sposób następujący. Dziecko, zwyczajnie jak dziecko, łaziło tu i owdzie po podwórku, zbierając już to kogucie piórka, już kamyki do zabawy; otóż, pewnego dnia po południu, zajęta taką czynnością Wiktusia, wałęsająca się pod ścianami krowiarni, usłyszała stłumiony kaszel, który pochodził jakby ze strzechy. Przestraszona doniosła o tem Ajnemerowej, a ta znowu — panu Benedyktowi. Winowajcę pojmano i wymierzono mu karę bardzo srogą, a może za srogą.
Olfąs nietylko się nie poprawił, ale nawet raz, spotkawszy Polusię na samotności, zapowiedział jej i poprzysiągł, że jeśli jeszcze kiedy słówko piśnie, podwodząc u matki lub jegomości na niego, to się będzie musiała pożegnać z życiem...
— Strzeż się, psio-duszo, bo ja takiego ścierwoskiego życia dłużej nie ścierpię.
Ostatecznie znalazł się As na Erywańskiej, gdzie obecnie zaszły rozmaite zmiany: rozszerzono mieszkanie, powiększono służbę.
— Tylko jedna kobieta przybyła do domu, a roboty ma człowiek dziesięć razy więcej! — mówił Franciszek, który też, ujrzawszy wyżła, powitał go splunięciem i temi słowy: — „Jeszcze ciebie tylko brakowało!“ — Pies zdawał się oddawna dobrze pojmować, że ani marzyć nie można o jakichś zażylszych stosunkach z tym służącym, starym dziwakiem; nigdy też nie dokładał najmniejszych usiłowań, nie poświęcił jednego merdnięcia ogonem, aby sobie zjednać Franciszka.
Zato pani Zabrzeska powitała Asa pieszczotami, pozwoliła mu lizać swą rączkę, leżeć u nóg swoich, dawała mu cukru. Świeżo przyjęta do usług dziewczyna Rózia, widząc, że do serca pani przez psa trafić można, tak przywiązała Asa do swej spódniczki, iż dzielił on czas między nią a panią i dzięki tym względom prowadził życie dostatnie. Pan Albin znajdował się w tym okresie małżeńskim, w którym mąż od czasu do czasu powiada sobie: — „Trzeba nieuchronnie, choć na jakie dwie godziny codziennie, uciec od tego domowego szczęścia“. — Atoli skrępowany, oprzędzony złotą i jedwabną siatką miłości, używał tego spokojnego domowego życia, co to herbata, obiad, przechadzka, teatr, nawet czytanie Kurjera — wszystko wspólnie z małżonką. Już był na drodze stanowczego porozumienia się w tym przedmiocie z żoną, miał zamiar powiedzieć jej, że musi, powinien żyć poza domem także, gdy go powstrzymała okoliczność nieprzewidziana. Morusieńka czuła jakieś bóle głowy, mdłości, nerwowy niepokój — i wezwany lekarz oświadczył, że wszyscy w domu powinni okazywać bezwarunkową uległość względem pani Zabrzeskiej: „broń Boże w czemś jej się sprzeciwiać, krępować wolę, narzucać przekonania!“ Należało się więc zastosować do przepisów lekarza i o jakichś planach mężowskiej niezawisłości nie było mowy.
Mijały dnie, tygodnie, Morusieńka ciągle niedomagała; mówiła do męża: — „mój złoty“, on do niej: — „mój aniołku“ — i żyli tak, przytuleni jedno do drugiego, nie mając nawet o czem rozmawiać z sobą. Jeżeli mu bardzo zapachniało powietrze, wtedy się odzywał:
— Byłoby zdrowo dla Asa, żeby się trochę przewietrzył!
— Wyborna myśl! — odpowiadała żona, ubierała się czem prędzej i wychodzili na wspólną przechadzkę.
— Czy ja już nigdy sam na świat nie wyjdę? — stawiał sobie w duszy pytanie pan Albin, a żonie zwracał głośno uwagę:
— Mój aniołku, możebyś dziś w domu została? Przymrozek, wiatr zimny!
— Owszem, mój złoty, lekarz powiada, że dla mnie zawsze jest bardzo zdrowo chodzić.
To monotonne życie przerywało się niekiedy odwiedzinami sióstr z Sewerynowa, z któremi stosunki pani Zabrzeskiej były bardzo dyplomatyczne. Jako mężatka, pani swego domu, uważała się ona poniekąd za wyższą istotę, czego jej siostry nie mogły przebaczyć. Daleko szczerzej żyła Morusieńka z panią Konstancją Garlewską, ową rozwódką, sąsiadką Swojewskich, co to należała do „najserdeczniejszego kółka osób“, bywających na sobotnich herbatach. Garlewska, była mężatka, miała wpływ na Zabrzeską i udzieliła jej niejednej „zdrowej“ rady, dotyczącej postępowania z mężem. Emeryt nadzwyczajnie rzadko odwiedzał córkę mężatkę, gdyż miał przekonanie, że to małżeństwo skojarzył tylko wymową swoją „Ryszard Lwie-Serce.“
Miały się tak rzeczy, kiedy ze Zbójeckiej przybył tutaj Julek. Pan Benedykt polecił mu najprzód list wystylizować i wykaligrafować, a następnie z listem tym jechać do Warszawy.
— Wiem — mówił — że ani za twoje pióro, ani za gębę między ludźmi się nie powstydzę. Łam sobie głowę, mędrkuj, filozofuj, a pieniądze mi wymolestuj i przywieź!
Treść listu opiewała przedewszystkiem trudności, z jakiemi musiała walczyć „powszechnie uznana metoda“ starszego Ochoty, zanim się pies włożył i przywykł do „najlepszego systematu“. Następowało w liście szczere wyznanie: „Nie jestem ja z tych materjalistów, którzy tylko o kieszeni myślą“, ale wyliczone koszty nauki, utrzymania Asa i wynagrodzenie szkód, przezeń zrządzonych, stanowiły taką mniej więcej sumę, jaką płacą rodzice za syna w którymś z droższych warszawskich zakładów wychowawczych.
Pocieszał się pan Albin, że, mając teraz wytresowanego w dobrej szkole wyżła, znajdzie zawsze już pretekst wyrwania się z domu w pole, zwłaszcza, że Sarmata napominał w swym liście, ażeby As „pola nie zależał“. Prawda, iż teraz była zima; ale przecież taki wytrzymany w domu mąż nie zważa na żadną porę roku i może z wyżłem zawsze polować. Jakoż pewnego dnia, ubrany po myśliwsku, stanął przed swą połowicą i rzekł:
— Mój aniołku, niema rady, koniecznie muszę dziś z Asem zapolować, gdyż się boję, aby pola nie zależał!
I, nie dając żonie przyjść do słowa, okrywał ją tysiącznemi pocałunkami, a potem prędko wyszedł.
— Przecież, przecież nareszcie! — mówił oddychając całą piersią.
Ale doszedł tylko do Łazienek i zawrócił do miasta. On, taki znudzony życiem przed ożenieniem się, uczuł w sobie teraz niezmierną ochoczość. Nie wiemy tego, gdzie i jak się bawił; skoro jednakże z polowania wrócił do domu dopiero nad ranem, to się musiał bardzo dobrze bawić.
Gdyby wszyscy mężowie byli zupełnie szczerzy i wyznawali przed żonami to, co robią w ich nieobecności, nie doczekałoby ani jedno stadło małżeńskie srebrnego wesela. Gdyby wszystkie żony zdołały utrzymać swych mężów w zależności od siebie, już w kilka pokoleń rodzaj ludzki posiadałby wyłącznie kobiece zalety, wady i kobiecą logikę. Świadomie czy nieświadomie pan Albin pracował nad tem, aby się doczekać srebrnego wesela, a jednocześnie przechować w rodzaju ludzkim męskie zalety, wady i męską logikę. Coraz częściej wychodził z Asem na polowanie i często gęsto przynosił nawet do domu zająca, którego, jak powiadał, własnoręcznie zastrzelił. Żona narzekała na te wycieczki, miewała często z tego powodu łzy w oczach, omdlenia; ale on był tak tkliwy, „mój aniołku“ z ust mu prawie nie schodziło, a przytem dowiódł jasno, jak na dłoni, że to nieuchronnie, nieodwołalnie dla jego zdrowia potrzebne. Chociaż więc pani Konstancja Garlewska, osoba znacznie wyrozumialsza dla mężczyzn, niż dla kobiet, wyraziła się wątpliwie o polowaniach, które po skończonym karnawale trwają jeszcze i w poście, Morusieńka jednak odpowiadała:
— O nie! Może inni mężowie są tacy; ja swego Albina jestem zupełnie pewna!...
Jednego razu mocno się zachwiało stanowisko myśliwego, a to z powodu kucharki, która uparcie dowodziła, że zastrzelony wczoraj przez pana zając nie żył już co najmniej od dwóch tygodni i bezwarunkowo na stół go podawać nie można. Logika męska jest, jak wiadomo, wyższa od żeńskiej: kto się nie zająknie, nie zarumieni, mówi głosem pewnym siebie, postawione zarzuty zbija z lekceważeniem i żartami, ten z pewnością mówi prawdę. Zabrzeski ostatecznie przekonał i teraz żonę na swoją korzyść, bo „cóż taka głupia kucharka może wiedzieć o polowaniu?“
Kobiety siedzą w domu i nie mają o tem pojęcia, że w każdym a każdym miesiącu roku można polować na jakąś zwierzynę: to kuropatwy, to kaczki, słonki, gęsi, kurki wodne, przepiórki i t. d. Jeżeli nie wolno strzelać do samiczek, strzela się do samców. Swoją drogą zaś kuny, łasice, wydry, dzikie koty płci obojej strzelać można zawsze. Przykrzyło mu się życie, gdy był kawalerem; nudził się w domu przy żonie, kiedy się ożenił; teraz ciągle polował, polował i wcale mu się nie sprzykrzyło.
— Bardzo jestem zadowolony z Asa, nieporównany pies w polu! — mawiał pan Albin.
— Mój złoty, weź mię kiedy z sobą na polowanie! — nalegała żona.
— Jak się ociepli, mój aniołku! — odpowiadał Zabrzeski.
Ociepliło się, nadeszła wiosna i mąż z dnia na dzień zwlekał:
— Jutro, mój aniołku, jutro!
Dobrze teraz Asowi było w domu. U pani zawsze był w wielkich łaskach; nieraz mówiła nawet do męża:
— Żebyś mi przynajmniej Asa zostawiał! Samej jednej tak nudno...
— Czekaj, aniołku, i o tem pomyślałem! Psa ci zostawię, a będę polował z naganką.
Rózia też, im lepiej poznawała wyżła, tem więcej go lubiła, nazywała „swoim Asiuńkiem, przylepką“. Kucharka, chociaż gderliwa i swarliwa niewiasta, obdarzała jednak psa swemi względami, ponieważ codziennie dwa, trzy razy ją odwiedzał, a łasił się, a nadskakiwał, a przymilał na wszelkie psie sposoby.
— Jak takiego gałgana nie lubić, kiedy — czysty cukierek?
Dla pana Albina był on znowu nieodzowny, gdyż z jego pomocą można było uciekać od szczęścia małżeńskiego i stopniowo włożyć kochającą żonę do obchodzenia się bez męża. Później tak przywykła, że sobie uważała za niemałe szczęście, jeżeli jej w domu choć pies pozostawał. Jeszcze później Zabrzeski wcale nawet nie udawał, że wychodzi na polowanie, a ona i tak nic nie mówiła. Tylko pani Garlewska coraz częściej bywała i coraz dłużej przesiadywała, obznajmiając Morusieńkę z ludźmi i ze wszystkiem, co ludzie w Warszawie robią. Na tej też podstawie społecznych stosunków obie kobiety połączyły się związkami serdecznej przyjaźni i były „na ty“ ze sobą. As i Garlewską zupełnie sobie zjednał.
Ze starego porządku rzeczy w niegdyś kawalerskim domu przy ulicy Erywańskiej pozostał jedyny Franciszek, który, rozmyślając nad zaprowadzonemi zmianami, doszedł do przekonania, że wszystko to, co jest, od psa się zaczęło. Okazywał on Asowi jawnie swą nieprzyjaźń, tem bardziej, iż w taki sposób dokuczał jednocześnie Rózi, kucharce i pani, co mu sprawiało pewne zadowolenie. Stary sługa niekiedy głośno wybuchał żółcią w zatargu swym bądź z młodszą, bądź z kucharką.
— Inaczej bywało w tym domu dawniej! Człowieka uważali tutaj, a teraz jeno pies, pies, pies. Jak mi kiedy cierpliwości świętej zbraknie, to pójdę do pana i powiem: albo ja, albo pies!
Potem szedł do przedpokoju lub siadał gdzie w kącie i pomrukiwał:
— On chyba tego nie widzi, co się w domu dzieje... Trzy baby, jak obory jedna w drugą, o psie tylko myślą, żeby mu było dobrze. Bo czy oneby tu były, żeby nie pies? Wszystko się zaczęło od tej bestji, od psa, i na psie idzie! Ja przecie doskonale pamiętam, kiedym się na placu Ewangelickim nawznak przewalił i odrazu sobie powiedziałem: — „Oj, narobi ten pies bigosu“. — Może nie narobił? Zaraz się potem pan musiał ożenić... No, a teraz znowu musi z domu uciekać. Do czegóż to dojdzie? Kłótnie, swary, kwasy, płacze, choroby, nieład, nieporządek — Jezus Marja! Czy nam tutaj źle we dwóch było? Żył sobie uczciwie, opływał we wszystko, jak pączek w maśle; ale mu się nagwałt psa zachciało i ma teraz! Na polowanie niby chodził, dobre mi polowanie!... Toć ja ją znam, tę kuropatwę — Wandzię czy tam Zuzię — ooo, mądra szelma!... Całe polowanie odbywa się u niej na Wspólnej, a teraz, kiedy się na świecie ociepliło, to — w Marcelinie. Już z drugim zawrotem do niej przylgnął; taka nie popuści... Spotkałem ich kiedyś oboje, jak wsiadali do dorożki, i on się bardzo wystraszył, woła mię zaraz do siebie: — „Franciszku — powiada — tylko w domu ani „mru-mru“ o tem, żeś mię tu spotkał!“ — A cóż mnie do tego? Czym ja to kobieta, żebym miał zaraz wypaplać wszystko, co widzę albo co myślę?
Morusieńka parę razy go wyłajała za złe obchodzenie się z Asem; wysłuchał i nic nie odpowiedział, a wnet potem, jak doniosła Rózia, trzcinową trzepaczką od mebli znowu obił wyżła.
— Bardzo cię proszę, mój mężu — mówiła Zabrzeska, która od niejakiego czasu przestała nazywać męża „swoim złotym“ — skarć też Franciszka, zapowiedz mu, żeby mię słuchał i nie ważył się bić Asa.
Pan Albin przyzwał do siebie starego i napomniał dosyć surowo:
— Ty sobie tu, widzę, za dużo pozwalasz! Psa bić nie wolno, skoro pani zabrania.
— Ja go też tak wytłukłem, żeby pani nie słyszała, a nie moja wina, że ta Rózia, jeszcze od psa gorsza, zaraz donosi. Czy mnie, proszę pana, nawet psa uderzyć nie wolno?...
Między kawalerskim służącym a jego panem istniały liczne węzły; oni się dobrze rozumieli wzajemnie. Zabrzeski mógł gromkim głosem i z rzekomą złością łajać Franciszka, który śmiał się z tego w duszy, a nawet sobie myślał:
„Nic nie szkodzi, niechby mi czasem uczciwie naklął, żeby te baby widziały, że między nami niema żadnej zmowy“.
Gdy znowu Franciszek stawiał się hardo, pan Albin wiedział bardzo dobrze, że to nie jest rzeczywista hardość, tylko szczere zaufanie w dobre serce pana.
„One sobie mogą na mnie skarżyć, donosić, a ja i tak, ile razy wypadnie, zawsze psu skórę zepsuję“ — myślał w duszy nieugięty Franciszek.
W domu więc przy ulicy Erywańskiej stronnictwo żony skupiło się około Asa, a z niem do walki śmiało występował jedyny stronnik męża, stary służący. Jeżeli przypadkiem Franciszek wszedł cicho do pokoju, a pies warknął, podejrzewając, że ktoś obcy się skrada, to za warknięcie takie wcześniej czy później był kij w robocie.
— On łajdak powinien znać ludzi swojskich, co nie od dzisiaj są w tym domu!
Było to w połowie czerwca. Po wielce nieznośnych dziennych skwarach ludność Warszawy z nadzwyczajnem upragnieniem poszukiwała wieczorami orzeźwiającego wytchnienia pod gołem niebem. Wszystkie ogrody i ogródki, aleje Ujazdowskie, park w Łazienkach, Saska Kępa roiły się wtedy od ludzi. Jednego takiego wieczoru również i Zabrzeska używała świeżego powietrza razem z prawie nieodstępną już teraz przyjaciółką swoją, Garlewską; As znajdował się także w ich towarzystwie. Miły chłód Łazienkowskiego parku sprawiał, iż się jakoś nie chciało opuszczać tej ustroni, chociaż już jedenasta godzina wybiła i w oddaleniu dawał się słyszeć niekiedy przeciągły huk grzmotu. Bardzo ożywiona pani Konstancja opowiadała właśnie zajmującą, bogatą w zdarzenia historję swego pożycia z mężem i od czasu do czasu przeplatała to opowiadanie wykrzykiem:
— Ah, moja droga, gdybym po raz wtóry wyszła zamąż, wiedziałabym już teraz, co mam robić.
— Daj mnie radę, której, jak widzisz, bardzo potrzebuję! — rzekła cichym głosem towarzyszka.
— Toby ci się na nic nie przydało, gdyż koniecznie potrzeba samej takie rzeczy przeżyć...
— I ty, Kociu, mając dowody, że on cię zdradzał, byłaś obojętną?
— Gdzie tam! Wyrabiałam najstraszniejsze sceny zazdrości, jemu swoją drogą, a jej swoją. Popełniłam największe w świecie głupstwo, jakie tylko być może!
— Jakto głupstwo? Więc mężowi wolno bezkarnie być niewiernym?
— Daję ci słowo honoru, że wszyscy mężowie bez wyjątku są to skończone łajdaki! Jeżeli więc wszyscy są jednakowi, niema powodu wymagać, ażeby jeden był od nich odmienny.
— Na czemże się skończyło?
— Niestety, postawiłam na swojem! Rozłączyłam go z Heleną, z którą stosunek jego wcale nie był dla mnie niebezpieczny; moglibyśmy byli dotąd wcale się nie rozwodzić... Porzucił Helenę, ponieważ mu się także sprzykrzyła, a wkrótce potem poznał Lucynę i ze mną się dla niej dopiero rozwiódł.
— Okropność! Jednakże mój Albin nigdy się tego nie dopuści!
— Eh, moja Morusieńko, za żadnego z nich nie ręcz! Ja ci tylko powiadam, że trzeba koniecznie samej takie rzeczy przeżyć, żeby potem mieć rozum... Dzisiaj poniewczasie, mocno żałuję, żem go nie słuchała, kiedy mówił: — „Żono, nie rób bez potrzeby scen i awantur, które do niczego nie prowadzą!“
— Chybabym już była podła, nie miała żadnego temperamentu!
— Trzeba koniecznie samej wszystko przeżyć, żeby potem mieć rozum... Czy ty myślisz, że mi teraz lepiej na świecie przez to, żem miała temperament? On także nie siedzi na różach!
Tak rozmawiając, obie kobiety już zasiadały na ławkach, już znowu chodziły. Wtem powiał chłodny wiatr i bliski grzmot głośno się rozległ. Było to hasło dla wszystkich do tłumnego opuszczania Łazienek. O znalezieniu w takim razie wolnej dorożki ani myśleć, i znaczna większość tych spóźnionych musiała pieszo wracać do miasta, a w ich liczbie dwie przyjaciółki, zmuszone nieustannie niepokoić się o wyżła, który w ciemności łatwo kogo innego mógł wziąć za swoją panią. W pobliżu tak zwanej „Patelni“ zaskoczył je nagły deszcz, spadający w grubych kroplach i przeplatany błyskawicami, których Morusieńka nadzwyczajnie się obawiała. Jak kto mógł, wdzierał się teraz na ową „Patelnię“ i usiłował pod werandą schronić głowę przed grożącą ulewą. Jacyś dwaj nadzwyczajnie usłużni młodzieńcy nietylko znaleźli miejsce dla Zabrzeskiej i Garlewskiej, ale niebawem postarali się dla nich i o krzesełka.
— To są nieprzyjaciele mężów! — szepnęła na ucho swej towarzyszce pani Konstancja.
Morusieńka rzuciła okiem i spostrzegła, że jeden z tych dwóch, włożywszy w oko szkiełko, bardzo pilnie jej się przygląda.
Ile razy się zbierze takie przypadkowe towarzystwo uchodzących przed deszczem, można wtedy być świadkiem najrozmaitszych scen i dowoli się nasłuchać półsłówek, dwuznaczników, dowcipów, które najczęściej jaki student wesoły puszcza w obieg, pobudzając obecnych do śmiechu. Tak też było i tutaj: deszcz lał jak z cebra, a zgromadzenie pod werandą aż wargi gryzło, aby nie wybuchnąć śmiechem z powodu komiczno-filozoficznych uwag jakiegoś żartownisia na temat deszczu, kuracji wodnej Kneippa i znowu — błyskawic, elektryczności w knajpie.
Naraz wśród strumieni deszczu, przyćmiewających blask latarń na „Patelni“, ukazały się dwie kobiece postaci pod parasolami, z których woda obficie ściekała. Żwawo wbiegły one pod werandę, zwinęły parasole i jedna z nich, bardzo przystojna, nawet piękna, roztargnionem okiem, jakby odniechcenia, obrzuciła zgromadzenie. Przez chwilę panowało milczenie, każdy z obecnych zdawał się robić spostrzeżenia nad przybyłemi, a Garlewska poszepnęła na ucho Zabrzeskiej:
— Przypatrz się, jak nieprzyjaciółki żon wyglądają!
Morusieńka spojrzała w kierunku dwóch nieznajomych i tylko przypadkiem spotkała się ze wzrokiem tej, która była piękniejsza. Szybko odwróciła głowę i cichym głosem odrzekła towarzyszce.
— Ta wspaniała blondynka istotnie groźnie wygląda, jako nieprzyjaciółka...
Powiedziawszy to, Zabrzeska uczuła w sobie jakąś nieprzepartą chęć czy ciekawość, aby się lepiej przyjrzeć owej niebezpiecznej piękności, i znowu zwróciła ku niej oczy. Właśnie teraz As zbliżył się do tej kobiety, przystanął, coś jakgdyby węszył, potem skoczył radośnie, oparł się na niej przedniemi łapami, szczeknął parę razy uszczęśliwiony, co zwykle czynił, gdy spotkał poufałego przyjaciela-człowieka, łasił się, radował bez miary i końca.
— O As, As, mój dobry piesek!... Co ty tu robisz? — mówiła piękna kobieta, usiłując powstrzymać wybuchy psiej radości, a jednocześnie znowu potoczyła okiem po zgromadzonych, jakgdyby szukała kogoś jeszcze.
Wszyscy z zajęciem przyglądali się temu widowisku, najgłówniej zaś Morusieńka, która nie mogła zrozumieć zrazu, skąd taka poufała znajomość Asa z nieznaną jej kobietą. Z niepokojem odwróciła głowę do Garlewskiej i rzekła:
— Kociu, czyś ty widziała?
— Ba, przyglądam się przecież z nadzwyczajną ciekawością!
— I cóż na to mówisz? — zapytała Zabrzeska głosem drżącym, a serce jej silnie biło i twarz zbladła.
— Da się to objaśnić, moja droga, bardzo łatwo! Przypomnij sobie tylko codzienne polowania swego męża — to jest właśnie zwierzyna... Ja ci zaraz mówiłam, że taki mąż, który codziennie poluje w karnawale i w poście... Ale moja Morusieńko, koniecznie trzeba samej przeżyć wszystko, żeby potem mieć rozum. Oni wszyscy tacy!
Zabrzeskiej uderzyła krew do głowy, uczuła, że na krzesełku mało dla niej miejsca: złość, zawiść, obraza, upokorzenie, wstyd, zawód gorzki — wszystko to były uczucia, z któremi kobieta nie może się pomieścić na tak małej przestrzeni, jak krzesełko. Porwała się też z wielką nagłością, jakkolwiek jeszcze deszcz lał na dobre, i rzekła: — „Pójdźmy!“ — Ruch ten widocznie nie uszedł uwagi Asa, który się ciągle jeszcze z lubością pocierał o suknię spotkanej przyjaciółki, a teraz stanął przy swej prawej pani, chcąc jakoby zaznaczyć, że można na świecie mieć różne stosunki, jednakże ten domowy stosunek jest główny z wielu względów.
— A szkoda, że odchodzimy! — powiada Garlewska, klapiąc się po wodzie na „Patelni“. — Słyszałam, jak ci dwaj młodzieńcy, którzy obok nas stali, zaczęli właśnie rozmawiać o panu Albinie i tej pannie Wandzi... Toby ci się było przydało, Morusieńko.
Ale Zabrzeska nic nie odrzekła, pędziła pośpiesznie, tak, iż przyjaciółka z trudem za nią podążała. Jakoś szczęśliwie nawinęła się wreszcie dorożka. — „Wolna?“ — „Wo-olna!“ — Chciał i As wsiąść, cóż, kiedy go Morusieńka zepchnęła parasolką; musiał biec przed końmi, ze szczekaniem rwąc im się do pysków.
— Najprzód — na Sewerynów, potem — na Erywańską.
— Dwa kursa i po północy — rubelka panny dadzą? — pytał dorożkarz, nie ruszając z miejsca, dopóki nie usłyszał zapewnienia:
— Jedź!
Pani Konstancja wysiadła na Sewerynowie, jej przyjaciółka — na Erywańskiej[4], gdzie służba i oświetlone mieszkanie oczekiwały na panią.
Morusieńka, nie zrzuciwszy z siebie przemoczonego okrycia, nie zdjąwszy nawet kapelusza z głowy, wbiegła do pokoju, padła na sofę i siedziała jak martwa, bez ruchu; tylko z silnie zarumienionej twarzy i błyszczących oczu zdał się ogień tryskać. U nóg jej, podług swego zwyczaju As się ułożył w kłębek. Rózia chciała panią rozebrać, gdyż w takich „sflażonych sukniach można się jeszcze choroby nabawić“; ale usłyszała rozkaz krótki:
— Wypędź stąd psa, zamknij drzwi i idź spać!
Niełatwo to wypędzić z pokoju rozpieszczonego wyżła; służąca musiała go ciągnąć za kark, za uszy.
— No, no, musiało się stać coś bardzo osobliwego, skoro już tego gagatka za drzwi wyrzucają! Dawno to trzeba było zrobić... Ciekawym, co też takiego ten bestyjnik przeskrobał? A może gdzie na wizycie wstydu pani narobił, porwał co ze stołu — a co tam dla niego znaczy?
Takie uwagi robił Franciszek, a przytem rozgrzał samowar, bo „skoro pani na deszczu przemokła, to się powinna napić gorącej herbaty“. Ale samowar sapał na stole, a stary sługa nie śmiał ani wejść do pokoju, ani do drzwi zapukać i zaprosić panią na herbatę. Usiadł przeto w przedpokoju i, rozmyślając, dlaczego As popadł w niełaski, zasnął w najlepsze. Śniło mu się, że pani Zabrzeska płakała rzewnemi łzami, rozpaczała nadzwyczajnie, ponieważ wyżeł oszpecił nieczystością i poplamił jej najpiękniejszą suknię.
Pan Albin wrócił tej nocy do domu przed drugą, wcześniej niż zwykle. Kiedy otwarł drzwi pocichu kluczem od zatrzasku i spostrzegł Franciszka, drzemiącego, trącił go w ramię, zapytując:
— Dlaczego jeszcze nie śpisz i lamp w domu nie zgasisz?
Stary najprzód ziewnął, następnie potarł ręką czoło, jakgdyby chciał zebrać myśli i rzekł:
— Coś się tu stało, tylko nie wiem, co takiego... Nastawiłem samowar; ale pani tam sama siedzi... Gniewy na psa jakieś... Sam się pan pewnie najlepiej dowie.
Zabrzeski niezwłocznie pośpieszył do żony i zastał ją siedzącą nieruchomo na sofie, jak posąg, w kapeluszu, w okryciu, z którego ociekająca woda utworzyła kałużę na posadzce.
— Mój aniołku, co się stało? Czyś chora? — zapytał mąż z troskliwością.
W odpowiedzi na to żachnęła się Morusieńka i, trzepocąc obiema rękoma, wołała zmienionym, piskliwym głosem:
— Nie, nie! Proszę się do mnie nie zbliżać!... Ja nie chcę!...
Teraz Franciszek niby też to uprzątał ze stołu zastawę do herbaty, a coraz zbliżał się ku drzwiom pokoju pani, nadstawiał ucha, ażeby z jakichś posłyszanych wyrazów rozwiązać sobie trapiącą jego umysł zagadkę, o co mianowicie rozgniewała się dziś pani Zabrzeska na wyżła. As też widać zwietrzył powrót pana do domu i pragnął zaznaczyć swoją przychylność, gotowość o każdej porze do usług, gdyż wyszedł właśnie z ciemnego korytarzyka, oddzielającego kuchnię od jadalnej izby, stanął pod drzwiami, poza któremi dawały się słyszeć odgłosy małżeńskiej rozmowy, i podsłuchiwał, podobnie jak jego nieprzyjaciel Franciszek. Stary tym razem psa nie odpędzał, ażeby przypadkiem nie zdradzić własnego podsłuchiwania. Rozmowa obojga małżonków toczyła się żywo; niekiedy tylko przerywało ją owo niewieście kwilenie, które świadczy zawsze o głębokim żalu, choćby z bardzo błahej przyczyny, a zdolne jest skruszyć nawet najtwardsze męskie serca.
Psa bardzo zajmowało to, że za drzwiami słyszał często wymawiane swoje nazwisko „As“. Franciszkowi znowu mocno zależało na tem, ażeby pochwycić przyczynowy związek pomiędzy psem a gniewem i żalem pani. Imię „Wanda, Wandzia“ i wyrazy: „podczas deszczu, na „Patelni“, witał ją, mój wstyd wobec ludzi“ i t. d. były dostateczne dla bogatego w doświadczenie umysłu, ażeby wyprowadzić stąd wniosek:
— Dobryś, to ten szelma, widzę, wszystko przed panią zdradził!... Tu nigdy przy nim nie będzie spokoju!
Potem w pokoju pani Zabrzeskiej przycichła rozmowa, a rozlegały się tylko odgłosy płaczu, szlochania, co tak znudziło Asa, że się nareszcie położył pod drzwiami i, ziewnąwszy parę razy, zaczął drzemać. Służący też popatrzył chwilę na demonicznego psa, który już tyle nieszczęść na dom sprowadził, pokiwał głową i poszedł spać do swej izdebki w ciemnym korytarzyku. Jednakże zaszłe wypadki tak rozbudziły władzę myślenia u Franciszka, iż długo, długo nie mógł zasnąć, ponieważ rozważał nietylko to, co się stało, ale także — co może nastąpić w przyszłości. Słyszał wyraźnie, jak już z rana pan Albin wychodził z pokoju żony, przy progu potknął się na Asie, o mało nie upadł i zaklął. Pies, zapewne połechtany obcasem, wydał przeraźliwy skowyt i z pod drzwi pokoju pani przeniósł się w korytarzyk, gdzie z jaki kwadrans czasu dreptał, kichał, ziewał, aż sobie nareszcie znalazł legowisko.
Myśli o psie stały się prawdopodobnie powodem, iż Franciszek wspomniał o ogrodzie Zoologicznym, gdzie mu kiedyś ofiarowano posadę, której nie przyjął — „onby miał zwierzęta obsługiwać?“... Polecił jednakże na to stanowisko swego przyjaciela od serca, Błażeja Rurkiewicza, człowieka, nie mającego szlachetnych przesądów na tym punkcie, u kogo się służy. Rurkiewicz głośno wyznawał zasadę: — „Mnie się u nikogo służyć nie chce; ale skoro potrzebuję kawałka chleba, mogę się zgodzić do Lucypera, byle płacił.“ — Taki mógł iść na służbę do ogrodu Zoologicznego — „zupełnie inny człowiek.“ — „A gdyby też tak Asa oddać Błażejowi?... Onby go dobrze schował!... Wrzuciłby go do klatki na żer lwom czy innym okrutnym bestjom i koniec... Uwolniłoby się dom od takiego gałgana, ostatniego szelmy, szkodnika... Prawdę powiedziawszy, od czasu, jak się pan ożenił, nikt w tym domu nie myśli o domu... Może ona — pani?... Phi!“ — W tym punkcie swych rozmyślań Franciszek usnął i zaczął tak potężnie chrapać, że As wstał, przeszedł do jadalnego pokoju, stamtąd do salonu, gdzie wlazł na aksamitną kanapę, i dopiero się wygodnie rozciągnął.
Morusieńka też nie spała i w zgorączkowanej przez silne wrażenia, przez bezsenność, głowie powstała myśl opuszczenia na zawsze mężowskiego domu. — „Jestem tu przecież zupełnie niepotrzebna!“ — mówiła sobie w duszy i raniuteńko, kiedy jeszcze wszyscy spali, cicho wymknęła się z domu. Rzadko kiedy atoli człowiek może mieć bezwarunkową pewność, że za parę godzin, za godzinę, nie będzie żałował swego postanowienia i nie nada swym myślom innego kierunku. Gdy się Zabrzeska znalazła na Mazowieckiej, już ją poczęło trzeźwić pierwsze pytanie: — „Dokąd pójdę?“ — Trzęsła się na samą myśl zamieszkania znowu z siostrami — brr!... — „Czyż mogę mieszkać sama, oddzielnie, nic a nic nie posiadając?“ — Szła dalej przez ulicę Berga[5] i myślała: — „Jestem jego żoną, on moim mężem, nie ulega to żadnej wątpliwości. Czyż mąż i żona mają być zawsze gruchającemi gołąbkami?“ — Wyszła na Krakowskie Przedmieście i zwróciła się ku Saskiemu placowi. — „Jeżeli to prawda, co Kocia mówi, że wszyscy są tacy, że innych mężów niema?... Wczoraj ja mu tylko dokuczałam, on mię ciągle przepraszał i nie dałam mu się przeprosić.“ — Otwarto właśnie Saski ogród; weszła tam, ciągle prowadziła sama z sobą rozmowę w myśli, ochłodła, wytrzeźwiała i powiedziała sobie nareszcie: — „Los nas połączył, gdyż tylko los łączy ludzi; musimy żyć wspólnie! Nie będę mu się narzucała, ale go też i nie porzucę... Jedno drugiemu musi, widać, wiele wybaczać“.
Około dziewiątej z rana już wróciła na Erywańską, rzuciła się mężowi na szyję i ona pierwsza zaczęła go przepraszać.
Może w godzinę po wyjściu z domu pani Zabrzeskiej wstał Franciszek, aby porobić w domu porządki. Nie widząc w korytarzu Asa, odrazu powziął podejrzenie, że ten gałgan i nicpoń pewnie się gdzie po meblach rozwala. Przechodząc mimo, stary spostrzegł drzwi od pokoju pani naoścież otwarte, a przez okno, od wczoraj niezamknięte, wiało świeże poranne powietrze. Wszystko to bardzo go zadziwiło. Nie miał on prawa wchodzić do pokoju Zabrzeskiej, gdy go nie wzywano; ale taką pustkę zdaleka odczuwał tam, że wsunął głowę i zajrzał. Franciszek mniej zwracał uwagi na nieobecność pani, na nietkniętą pościel, a głównie uderzyła go w oczy niezaschła jeszcze kałuża przy sofie, powstała wskutek spływania wody deszczowej z okrycia Morusieńki. Ten nieporządek przypisał on niezwłocznie Asowi, chwycił się obiema rękoma za głowę i rzekł poważnie: — „Jakiż porządek może kiedy być w takim domu?“
Atoli nadzwyczajne już jego zgorszenie jeszcze bardziej wzrosło, kiedy, wszedłszy zkolei rzeczy do salonu, zastał tutaj na aksamitnej kanapie, barwy zielonej, wyżła, leżącego sobie wygodnie na prawym boku, z nogami przed siebie wyciągniętemi. As, jak tylko posłyszał, że ktoś wchodzi, podniósł dosyć leniwie głowę i spojrzał. Widok zawziętego nieprzyjaciela, zjadliwie spoglądającego i zaciskającego obie pięści, musiał być dla rozespanego psa bardzo nieprzyjemny, gdyż zawstydzony w okamgnieniu zsunął się ze wspaniałego posłania i wpakował się głęboko pod kanapę.
Teraz Franciszek pomyślał: — „Pani niema w domu, młodsza — daleko i śpi jeszcze... Dziś albo nigdy, trzeba zrobić koniec z tym gałganem!“ — Spojrzał na zegarek, punkt szósta. — „Dobrze!“ — Zamknął drzwi od salonu, poszedł do swojej izdebki. Niezadługo powrócił, niosąc worek i kłębek grubego szpagatu. Pies uchodził, krył się — wszystko napróżno! Ze skrępowanemi nogami, ze związanym pyskiem, drżący na całem ciele, wyżeł niebawem znalazł się w worku.
Wkrótce potem przed ogród Zoologiczny zajechała jednokonna dorożka, a z niej wysiadł służący pana Albina i, trzymając oburącz worek, w którym więziony pies wił się gwałtownie, kręcił, poszedł szukać przyjaciela swego, Błażeja Rurkiewicza.
Musimy tu jeszcze objaśnić, z jakiego punktu widzenia zapatrywał się Franciszek na ogród Zoologiczny. Podług niego była to karna kolonja zwierząt, które w różnych miejscach i czasach dopuściły się rozmaitych przestępstw względem ludzi, a przeto, jako istoty zbrodnicze, musiały pokutować w tem więzieniu. Onby wyśmiał takiego, wyszydził, któryby mu opowiadał o jakichś innych celach więzienia zwierząt za żelaznemi kratami. Podobnie jak oprawca łowi psy i przetrzymuje je gdzieś tam, w Czarnym Dworze, tak samo inni oprawcy łowią tem bardziej szkodliwe lisy, kuny, wilki, lwy i inne.
„A jeśli takiemu popadnie w ręce zając, sarna, kuropatwa czy dziki gołąb, to też chwyci. Bo skoro się raz zbestwił na tamtych srogich dzikusach, nie przepuści już potem żadnemu niewiniątku... Niema się zaś czemu dziwić, że różne próżniaki i półgłówki chodzą to to oglądać. Cóż im tam zabraniać, skoro płacą?“
Na samym wstępie do ogrodu Zoologicznego stropił Franciszka widok murzyna; stary bowiem wziął go za małpę, która „uciekła z klatki i mogłaby wypłatać jakiego psikusa“. Rurkiewicz, chłop ogromny w fartuchu długim, z miotłą, osadzoną na potężnym drągu, powitał przyjaciela szczerem podaniem ręki, ale i z fizjognomją, zdającą się przemawiać: — „Bardzo mało mam czasu, żeby się tobą zajmować!“ — Spojrzał na worek, w którym się widocznie coś żywego ruszało, i spytał żartobliwie:
— Przyniosłeś nam lwa czy tygrysa?
— Ej nie!... Macie tu psa, ale takiego gałgana, że obstoi za trzy wilki!... Bestja — szkodnik skończony i koniecznieby go trzeba rozumu nauczyć!
Stary był pewny, że wymienione przezeń przymioty podnoszą stopień kwalifikacyj Asa do ogrodu Zoologicznego.
— No, a nie narobi on nam tu aby szkody, nie zeżre jakiego niedźwiedzia albo słonia? — mówił Błażej z żartobliwym uśmiechem, ukazując dwa rzędy silnych, zdrowych zębów, którychby mu wilki mogły pozazdrościć. Potem, widząc, że Franciszek aż się poci, ponieważ nie może utrzymać ładunku, Rurkiewicz chwycił worek olbrzymią łapą, podniósł, zarzucił go sobie na plecy i rzekł:
— Niechże tam będzie i pies!... Dzikie zwierzęta nam zdychają, może się swojskie będą chowały. Bóg ci zapłać, Franku, i za psa! Napisze mu się na klatce „wilk“ albo „z Afryki“ — i będzie!
To rzekłszy, Rurkiewicz pożegnał przyjaciela i między zwierzęta skierował kroki, od których się ziemia trzęsła. Kiedy przechodził mimo oddziału klatek z wilkami, zatrzymał się przed jedną z opróżnionych, wysypał Asa z worka i przyzwał pomocnika swego, Józka, może ośmnastoletniego chłopaka, któremu polecił umieścić wyżła w próżnej klatce.
— Tu się psa nie powinno wsadzać — rzekł Józek — przecież tu na klatce stoi napis lupus!
— A oprócz lupus niema jeszcze innego napisu?
— Jest — canis!
— No, widzisz, ośle, ja czytać nie umiem, a i tak wiem, że canis lupus znaczy po niemiecku pies i wilk... Skoro zatem wilk zdechł, mógł się pies zostać!
— Słusznie pan Rurkiewicz mówi! — odrzekł Józek.
Chłopak miał już ponieść Asa do wilczej klatki, kiedy nadszedł pan Iwiński, jeden z głównych opiekunów ogrodu Zoologicznego, człowiek bardzo wymowny i niezmiernie dbały o los zwierząt. Jemu to powierzono, że tak powiemy, moralną stronę utrzymania zwierząt w tym zakładzie. Widząc wyżła, skrępowanego jak baran na rzeź, Iwiński zbliżył się czem prędzej i, założywszy wtył ręce, z miną pedagoga poważnie zapytał:
— Józek, co ty wyrabiasz?
— Pan Rurkiewicz, proszę pana, kazał mi tego psa wsadzić do wilczej klatki i... Zaraz mówiłem, że skoro lupus, to...
— Mój kochany, nie o klatkę chodzi; pies może być w wilczej klatce, bo raz, że to jest jedna i ta sama rodzina, a powtóre, każdy ma oczy i, choć napis jest lupus, nikt psa za wilka nie weźmie. Zresztą, gdyby nawet wziął, cóż to wielkiego?... Ale kto śmie tak strasznie, nielitościwie pastwić się nad tym psem? Kto mi tu skrępował zwierzę, z którem wyłącznie obcować trzeba z jak największą łagodnością, dobrocią?... Pytam, kto?
— Nie wiem tego! Jakiś znajomy pana Rurkiewicza przyniósł psa w worku i...
— Rurkiewicza?... W worku? Aha! Gdzie jest Rurkiewicz? Zawołać tu Rurkiewicza!
I wnet potem Błażej ze swoją miotłą w ręku stanął przed zwierzchnikiem, który, gładząc przysiwiałą brodę, tak przemawiał:
— Mój Rurkiewicz, oddawna już dochodzą mnie słuchy, że ty bardzo niewłaściwie postępujesz sobie ze zwierzętami!
— Czy panu o tego psa chodzi? Świeżuteńki transport i nie moja wina, że go tak powiązali! Podobno dobry kanarek!
— Widzisz, widzisz! Zaraz jakieś podejrzenia względem zwierzęcia, fanatyzm, chęć prześladowania.
— Gdzież tam, proszę pana! Ile razy koło tego bestyjstwa przechodzę, to o mało czapki nie zdejmuję...
— Nie o to chodzi, mój Rurkiewicz. Czapki możesz zupełnie nie zdejmować; tylko widzisz, zasady religji, moralności wymagają od człowieka, żeby był dobry dla zwierząt... Józek, nie odchodź, słuchaj, co ja tutaj mówię, bo się o tem skądinąd nie dowiesz! — zawołał pan Iwiński, spostrzegłszy, że chłopak zabiera psa i chce odejść. Teraz zwierzchnik zwrócił się do Józka i zapytał:
— Czy zwierzę ma taki rozum, jak człowiek?
— Takiego akurat nie ma, proszę pana; one mają jeno „jękstęk“ — odpowiedział chłopak, który był bardzo pojętny, prawie napamięć umiał niektóre przemowy Iwińskiego i władza nadzorcza ogrodu Zoologicznego duże nadzieje w nim pokładała.
— Człowiek zatem — ciągnął dalej zwierzchnik, wpatrując się w skrępowanego dotąd Asa — jest istotą rozumną i jako taki powinien okazywać dla zwierząt litość, wyrozumiałość, względność. Moralna wyższość człowieka wystąpić powinna w całej okazałości przy jego obcowaniu ze zwierzętami — rozumiecie?... Tylko tym sposobem mamy obowiązek panować nad żywą przyrodą królestwa zwierzęcego, nie zaś przez tyranję i okrucieństwo...
Tu się zastanowił pan Iwiński, a Błażej chciał widocznie skorzystać z takiego zawieszenia mowy i już się odwrócił, aby odejść.
— Rurkiewicz, dokąd idziesz? — rzekł zwierzchnik z surową powagą.
— Śpieszę się do niedźwiedzi, bo czegójś okrutnie porykają!
— Zatrzymaj się tutaj, słuchaj, co mówię! Niedźwiedzie z pewnością więcej zyskają na twojem uszlachetnieniu, niż żebyś je jak najlepiej nakarmił — rozumiesz?...
— Ooo, proszę pana, te dwa hamany tam w jamie okrutnie są żerte! Całe szczęście, że samiec i samica, boby, jak amen w pacierzu, zeżarł jeden drugiego.
Powiedziawszy to, Błażej poskrobał się w głowę i, obiema rękoma wsparty na drągu miotły, słuchał dalszej przemowy, która tak brzmiała:
— Nietylko sami macie obowiązek postępować zgodnie z zasadami religji i moralności, ale także — sumiennie czuwać, ażeby ci, którzy tu z miasta przychodzą, nie dręczyli zwierząt, nie drażnili. Przekonacie się, zobaczycie potem, że zwierzęta, gdy się z niemi szlachetnie obcuje, nie są tak bardzo złe, jak się to niejednemu na oko wydaje...
Zapewne długo jeszcze byłby tak przemawiał pan Iwiński, gdyby nie to, iż spostrzegł przed klatką z małpami murzyna, który, nabrawszy w usta wody, pryskał nią w oczy pawjanowi i doprowadził go do wściekłości. Ta okoliczność przyśpieszyła wyzwolenie Rurkiewicza, Józka, a i biednego Asa, który się już teraz nie mógł ruszać. Błażej ze złośliwym uśmiechem na ustach pośpieszył spełniać swe obowiązki i, gdy przechodził około klatek, gdzie były lwy, tygrysy, pantery, lamparty, spojrzał i głośno się odezwał:
— Kizie, kizie, moje niewiniątka, psie dusze, jakie toto wszystko grzeczne!... Pan Iwiński nakazuje, żeby z wami postępować podług religji, to się znaczy, żebyście huncwoty regularnie pościły w piątek i sobotę!
Jakgdyby w odpowiedzi na te słowa, wspaniały tygrys bengalski ryknął potężnie i zaczął biegać po klatce, co było hasłem ruchu, niepokoju po innych klatkach wielkich kotów.
Nieznośne próżniacze życie prowadził teraz As w wilczej klatce. On, taki energiczny, ruchliwy, wylegiwał się całemi dniami, drzemiąc lub bezmyślnie wodząc oczyma po snujących się przed klatką ludziach. Może tam i bywali jacy jego znajomi; ale w ogrodzie Zoologicznym, gdzie jest tyle zwierzęcych znakomitości, mało kto na pospolitego psa zwraca uwagę. Bardzo rzadko kiedy jakaś litościwa osoba wrzuciła mu przez szczeble kawałek chleba albo piernika. Za sąsiadów miał on po jednej stronie wilczycę, którą zabrano od dzieci; po drugiej — pięć młodych lisków, rodzeństwo wydarte rodzicom. Nikt z ludzi nie pomyśli, aby takie zwierzęta drapieżne, karmiące się mięsem, mogły być smutne. Litość idzie w parze z użytecznością. Bywały i w ogrodzie Zoologicznym dni wesołe — naturalnie, że tylko dla ludzi wesołe; zwierzętom, tym jedynym istotom, potrzebującym tu rozweselenia, nikt nie mógł ani też nie myślał wyprawić zabawy. Sprowadzano niekiedy huczną muzykę, przy której dźwiękach tłumy z miasta używały rozrywki. W niektóre dni świąteczne urządzano tam nawet dla dzieci zabawy z tańcami. Dobrzy rodzice, chcąc sprawić przyjemność grzecznym Maniusiom i Jasiom, wiedli je wtedy na muzykę. „Niech sobie dzieci potańczą!“ Ostatniemi bowiem czasy robi się wiele, bardzo wiele, aby te nasze piękne kwiatki wydały owoce. Ponuro zachowywały się zwierzęta, słysząc odgłosy trąb i zgiełkliwe krzyki ludzkiego szczęścia. Tygrysy w niespokojnych susach tam i nazad przebywały szczupłą przestrzeń swego więzienia, a niekiedy uderzały o kratę z taką siłą, że się trzęsła cała klatka. Lwy, chociaż to przecie nie istotne lwy pustyni, waliły się ogonami po bokach i rykiem dawały znać biesiadnikom, że w bliskości szczęścia istnieje niedola. Zasapany niedźwiedź kiwał się z mrukiem i kręcił, jakgdyby usiłował uniknąć tego huku, brzęku, hałasu.
Innym razem zjawił się w ogrodzie Zoologicznym cudzoziemiec, przedsiębiorca, wystawiający za biletami napokaz ludzi nawpółdzikich. Wtedy tłum gości wzrastał, ponieważ powszechnie twierdzono, że uczyć się poglądowo etnografji jednocześnie z zoologją jest bardzo użytecznie. Cywilizowanym bliźnim dzicy bliźni przedstawiali się bardzo malowniczo, zwłaszcza w oświetleniu sztucznych ogni. Puhacz rozpościerał wówczas skrzydła, powiewał niemi, jak skrzydłami wiatraka i pohukiwał smętnie: — „pu-u-hu-u“. — Hiena brała ogon pod siebie, jeżyła włos na grzbiecie, odzywała się wyciem, podobnem do śmiechu: tak podobno wyje na wolności, gdy ją zaleci woń trupa. Wilk kilkakrotnie przysiadał na ogonie, wznosił pysk wgórę i wyć zaczynał; ale wyć umiał tylko w niebo, pokryte gwiazdami — i urywał... Wtem wystąpił z gromady dzikich jakiś ich bard, miał w ręku drewno o dwóch strunach, usiadł na ziemi, położył swą lirę na podołku, zagrał i zaśpiewał. W jego pieśni było coś z mruku niedźwiedzia, coś z hukania puhacza, ze śmiechu hieny, wycia wilka i ryku lwa. Pieśń ta poleciała między klatki i wydało się teraz zwierzętom dzikim, że ktoś odgadł wszystkie ich smutki, cierpienia, że im opowiada to, co one czują: słyszane dźwięki nie były dla nich obce. Nawet dogorywający już szakal porwał się z miejsca, gdzie leżał, i suchym, chrapliwym głosem szczeknął kilka razy, a lew potężnie zagrzmiał, jakby w pustyni. Kiedy dziki artysta posłyszał ów ryk króla pustyni, ogień zaświecił mu w oczach, głos jego nabrał siły: natura przemawia prosto i dwaj niewolnicy cywilizacji odrazu się porozumieli.
Ogród Zoologiczny przedstawiał na małą skalę to, co przedstawia cała kula ziemska: podbój przyrody przez człowieka. Filozof, artysta może doznawać smutnych wrażeń, widząc, że swobodny człowiek dręczy zwierzę zamknięte, a przeto zawsze i bezwarunkowo zmuszone ulec. Okratowane klatki potężnych olbrzymów nie usposabiają szlachetnego serca do wesołości. Obecne wymagania moralności i dobrego smaku budzą pewną odrazę, gdy się słyszy w tem miejscu niedoli ostatniej wybuchy szalonego śmiechu rodziców i dzieci. Ale cóż robić?... I to jest widać prawem nieubłaganem, że — biada zwyciężonym!
As, który dotychczas obcował tylko z ludźmi albo z psami, przez ludzi włożonemi w różne nałogi, cenne dla człowieka, począł tutaj odczuwać, iż posiada na świecie bliźnich. Słyszał nieustannie w nocy smutne wycia, ponure ryki zwierząt, stęsknionych przez niewolę, chorych albo i umierających. Przepełniało go to taką jakąś goryczą, że i u niego wycie zaczynało stanowić potrzebę psiej duszy. Kiedy noc nadchodziła, a rozległy się na przerozmaite głosy zwierzęce skargi, jęki, okrzyki, ogarniał go wtedy dziwny smutek, niewoląc do wtórowania wyciem temu lamentowi. I stróża, który miał obowiązek baczyć na zwierzęta w porze nocnej, zdejmowała również jakaś nieopisana trwoga i żałość, jakgdyby mu się zdarzyło oczekiwać na wielkie nieszczęście. Tu As wyć się nauczył na całe życie.
Gdzie się toczy walka, tam i zwycięzcy nieraz podatek krwi płacą. Rurkiewicz mimo napominań pana Iwińskiego wcale się nie odznaczał łagodnością w stosunkach ze zwierzętami; był on dla nich o tyle tylko wyrozumiały i względny, o ile się ich obawiał. Szczególniej też nie robił sobie żadnej ceremonji z parą niedźwiedzi, pomieszczonych w obmurowanym naokoło dole, mającym wyobrażać jakoby jaskinię.
„Robiąc tam porządki“, nie przedsiębrał częstokroć potrzebnych środków ostrożności; ale nadmiernie ufny w swą siłę, w razie niezadowolenia którego z dwojga zwierząt, odwracał swą miotłę, aby drągiem „zamalować misia w zęby“. Bywało różnie: czasami niedźwiedzie miały skłonność do uległości, a Błażej był w bardzo złym humorze; innym razem znowu — wprost przeciwnie. Pewnem jest jednak, że osadzona na grubym i długim drągu miotła trwogą przejmowała jedne zwierzęta, inne pobudzała do gniewu. Aż nareszcie jednego dnia rano tak się złożyły okoliczności, że Rurkiewicz był z czegoś bardzo niezadowolony, a niedźwiedzie też chodziły dokoła słupa, wbitego w samym środku dołu, i ze złością porykiwały: — „e-eee, e-eee!“
Ponieważ żadna strona nie była skłonna do ustępstw, przeto zatarg wnet wybuchnął i pierwsza niedźwiedzica „oberwała drągiem między ślepie tak, że pewnie zobaczyła wszystkie gwiazdy na niebie“. Tymczasem niedźwiedź przycupnął rudą masą swego cielska pod murem, przyłożył gruby łeb do prawej łapy i z otwartym pyskiem, błyskając białemi kłami, boczył się, złowrogo spoglądał małemi oczkami na zajście swej połowicy ze stróżem. Nagle, jakgdyby się w nim ocknęło uczucie solidarności czy też — odezwała się jakaś osobista uraza, poskoczył szybko na czterech łapach ku Błażejowi, który równie szybko zrejterował. Bądź że czasu zabrakło, bądź z powodu zapomnienia, Rurkiewicz nie zawarł za sobą drzwi, oddzielających go od zwierząt i, zanim zdołał przybrać obronną podstawę, miś oskalpował mu całkowicie czaszkę i zadał niebezpieczne rany na ciele. Niedźwiedzica ze swej strony pochwyciła w zęby miotłę, uszła z nią do klatki i tam poszarpała, pogryzła na wióry, na trzaski.
Biedny Błażej wnet potem wyzionął ducha w szpitalu, zwiększając liczbę ofiar walki człowieka z przyrodą. Ale i ta jedna chwila triumfu, raczej krwawego odwetu zwierząt w ogrodzie Zoologicznym, na złe im tylko wyszła, ponieważ oprawcę Rurkiewicza rozstrzelano. Wyrok może i nie był sprawiedliwy, jednakże któżby bronił życia zwierzęcia, które wydarło życie człowiekowi?
Bardzo spokojnie przechodziło życie mieszkańcom dworu w Mączynie: zawsze jedni i ci sami ludzie, zawsze jedne i te same ich czynności, spełniane podług zegara. Dwa razy dziennie w oznaczonych godzinach schodzili się wszyscy do stołowego pokoju, aby dopełnić obrzędu, zwanego obiadem i kolacją. Przez chwilkę czasu oczekiwano tu, dopóki nie usiadła pierwsza hrabina, a potem każdy zajmował swoje uprzywilejowane stanowisko za stołem. Jedna tylko panna Marja lubiła się opóźniać.
Zwykle przy zupie panowało stanowcze milczenie. Siedm osób, trzymając w rękach jak najpoprawniej łyżki, dosyć gorliwie zajmowało się przelewaniem płynnego pokarmu z talerzy w organizmy. Po stronie stołu od drzwi wchodowych znajdował się dział damski: hrabina, panna Marja, i jej uczenica, panna Zofja, panna Henryka, cudzoziemka, niegdyś bona, a obecnie stały gość domowy. W dziale męskim, po przeciwnej stronie stołu: hrabia, pan Tomasz, nauczyciel, i uczeń jego pan Karol. Było to właśnie po zupie w sobotę, a jakoś mniej więcej w połowie czerwca. Kornel, stary służący, który od pięćdziesięciu lat obsługiwał dom w Mączynie, zbliżył się uroczyście do stołu i na tacy podał list hrabinie. Rzuciła tylko okiem, poznała widać pismo, gdyż z radością zawołała: — „Od Miecia!“ — Trzeba zaś wiedzieć, że Miecio był to młodszy syn, którego w zeszłym roku oddano na naukę do Warszawy, jako trzecioklasistę. Hrabina z niecierpliwością rozdarła kopertę, i w miarę tego, jak list odczytywała, fizjognomja jej wyrażała coraz wyższy stopień uszczęśliwienia.
— Chwała Bogu! — rzekła nareszcie, rozpromieniona. — Egzaminy poszły mu doskonale, wszystkie trójki i czwórki, poczciwy mój chłopiec!... Promocja do czwartej klasy pewna! Chwała Bogu, chwała Bogu!
I z temi słowy podała list hrabiemu do odczytania.
— A mnie to głównie cieszy, że Miecio, wyjeżdżając z domu, pod słowem honoru przyrzekł mi być pilnym i dotrzymał słowa — powiedział hrabia.
Jeszcze się obiad nie skończył, a matka już powzięła postanowienie, ażeby jechać do Warszawy i zrobić synowi przyjemną niespodziankę.
— Teraz już po egzaminach, ma dosyć wolnego czasu — mówiła — mogę się z nim codziennie widywać. Skoro się tak dobrze spisał, trzeba mu to przecież wynagrodzić... Dziś jadę do Warszawy i sama przywiozę Miecia na wakacje.
Hrabina była osobą stanowczą, przeto tego samego dnia, około siódmej wieczorem, czwórka karych powiozła ją do stacji kolei żelaznej, a nazajutrz o godzinie trzeciej po południu Miecio już był u mamy w hotelu Europejskim. Zawsze wesoły, rumiany, okrągły, blondyn z niebieskiemi oczyma, ucieszył się nadzwyczajnie z owej macierzyńskiej niespodzianki! Ponieważ chodziło o to, aby chłopcu zrobić jeszcze większą przyjemność na zakończenie roku szkolnego, przeto matka rzekła:
— Mój synu, dzień dzisiejszy jest twój, wybierz sobie jakąś przyjemność, rozrywkę... Może teatr?
— Proszę mamy — odrzekł Miecio z uśmiechem zadowolenia, ale i z rozwagą — czy ja sobie mam wybrać tylko jedną przyjemność?
— Wybierz dwie, trzy nawet, byleby przyjemności godziwe, dozwolone.
— Oh, proszę mamuni, ogromnie dozwolone!... Naprzykład, chciałbym teraz napić się kawy i zjeść tyle ciastek, ile mi się podoba. Potem poszedłbym do ogrodu Zoologicznego, bo słyszałem, że tam są bardzo piękne lwy... A co się tyczy tej trzeciej przyjemności, niech mi mama pozwoli, żebym się namyślił.
Prawie jakgdyby na skinienie czarodziejskiej różdżki pierwszemu życzeniu Miecia stało się zadosyć. Niebawem ukazały się na stole: cała porcja kawy i może z tuzin ciastek od Lursa. Miękkie briosze, twarde makaroniki i ulubione przez młodzież szkolną papatacze szybko znikały z tacy, a w krótkich przerwach Miecio z miną bohatera, który odbył zwycięską kampanję, opowiadał matce swoje egzaminowe przygody.
— Z arytmetyki — mówił — ogromnie się bałem reguły łańcuchowej, tymczasem wyciągnąłem piętnaste pytanie z algebry — prawidło na znaki w mnożeniu — i odrazu mu bez namysłu powiadam: plus przez plus — plus, minus przez minus — także plus, a reszta wszystko — minus. Wziął i napisał mi czwórkę.
Po tem opowiadaniu powrócił do swej kawy i ciastek, z których teraz już tylko dwa zostały na tacy.
— Najpierwszy był egzamin z łaciny — mówił znowu — kazał mi objaśnić zdanie: Homo magna habet instrumenta ad obtinendam adipiscendamque saptentiam... Ściąć się nie mogłem, gdyż gerundium i gerundivum umiem najlepiej. Powiedział mi dobrze i zapisali tróję.
Skończywszy opowiadanie, Miecio spojrzał na pozostałe dwa ciastka, a oczy jego zdawały się tę myśl wyrażać: „Cóż te samotniki mają sobie tak leżeć? Przecież one należą do towarzystwa tamtych, których byt przeciąłem zębami“... Jeszcze chwilkę odpoczął, potem westchnął i wyciągnął rękę ku ciastkom.
— Synu, żeby ci te ciasteczka nie zaszkodziły! — rzekła hrabina.
— Gdzież tam, mamuniu! Ja po egzaminach mam ogromny apetyt.
Przyszła kolej na spełnienie drugiego życzenia Miecia, który, uszczęśliwiony tem, co już osiągnął, rozmyślał teraz nad postawieniem trzeciego swego życzenia i postawił pytanie:
— A czyby mi mamunia kupiła ostrogi, gdybym prosił?
— Kupiłabym, synu, ale co ci po ostrogach? W szkole nie możesz przecie ostróg nosić, a w domu dostaniesz wierzchowca, dopiero kiedy przejdziesz z klasy piątej do szóstej.
Miecio pomyślał sobie, że tymczasem mógłby nosić ostrogi w kieszeni; jednakże zrzekł się ostróg i już nie nalegał, rozmyślając, jakieby tu inne postawić życzenie. Ogromnie pragnął mieć wąsy i wiedział, że wąsy wtedy rosną, kiedy się je goli... Cóż, kiedy jakoś nie śmiał prosić mamy o brzytwy! Zresztą i scyzorykiem można się ogolić.
Mimo utrudzenia hrabina pojechała z synem do zwierzyńca, aby lwy oglądać. W ogrodzie Zoologicznym zaszły niejakie zmiany. Ponieważ zdechł lew, a z prowincji przysłano w podarunku aż cztery wilki, przeto z polecenia zarządu Józek przeniósł Asa do lwiej klatki z napisem felis leo. Trudno wyjaśnić, dlaczego wyżeł okazywał obecnie weselsze już usposobienie. Może z powodu znaczniejszej obszerności lwiej klatki, może dlatego, że za sąsiadkę o ścianę miał lwicę, a może też i zżył się już tak ze swoją niewolą, iż ją począł uważać jako całkiem normalny tryb zwierzęco-psiego żywota. Jakkolwiek ciągle jeszcze jakieś tęskne marzenia zdradzał nocnem wyciem, jednak w dzień zasiadał częstokroć na ogonie, podnosił wgórę uszy, jak za swoich dobrych czasów, i w tej postawie zwracał na się uwagę rozmaitych zwolenników zwierząt.
Przy niedzieli tłumy ludzi przybywały do Bagateli — tak się zwie miejscowość, gdzie był ogród Zoologiczny przed niedawnemi czasy. Każdy gość, wiedzący z zoologji tyle, że łacińska nazwa leo znaczy lew, zatrzymywał się przed klatką Asa, wodził mimowolnie oczyma to po napisie, to po wyżle i niejeden odchodził, wzruszając ramionami. Bardziej atoli filozoficzne umysły, ludzie tacy, którzy wszędzie widzą myśl jakąś, a choć nie widzą, to jej szukają, różni myśliciele łamali i suszyli sobie głowy pytaniem: — „Co znaczy pies w lwiej klatce? Byłażby to jaka przenośnia?“ — Napróżnobyś takiemu tłumaczył, iż rzeczy tak należy brać, jak są. Jeden nawet ze stalszych bywalców w zwierzyńcu wykładał to w następujący sposób:
— Widzicie, państwo, ten oto pies jest mlecznym bratem lwów, ponieważ mamką była wyżlica, jego rodzona matka.
Taka odpowiedź na pytanie najzupełniej zadawalniała niektórych i szli sobie dalej, unosząc przekonanie, że stanowi ona dostateczną przyczynę pobytu Asa w lwiej klatce.
Właśnie tej samej niedzieli przed kratą Asowej klatki znalazł się także szewc z Sewerynowa, Kąskiewicz, który tutaj przybył z żoną, dwoma synkami i córeczką. Pan majster, ubrany odświętnie, parasolem pokazywał malcom dzikie zwierzęta, powtarzając od czasu do czasu:
— Przypatrzcie się, bo wam się to kiedy przyda!
Okazała małżonka żuła pierniki, ziewała i mówiła:
— Niema nic godnego widzenia! Lepsza zabawa na Saskiej Kiempie, a tu ani się pohuźdać, ani karuzeli!...
Kąskiewicza uderzył widok Asa; parę razy poprawił sobie na głowie cylinder, jakgdyby w ten sposób chciał w swym mózgu wzbudzić dawniejsze wspomnienia. Im dłużej się zaś psu przyglądał, tem lepiej ożywiały się obrazy, drzemiące w mózgu gdzieś pod progiem świadomości. Naraz zwrócił się żywo do żony, która właśnie oceniała okiem ubranie jednej znajomej z Aleksandrji, i rzekł głośno:
— Magdalena, widzisz ty, to przecie pies Swojewskich, ten As szelma, co pokąsał Pytę i com cię raz przez niego, łajdaka, zdzielił kijem!... Pamiętasz, Magdalena, tyś się wtedy przewaliła?...
Gdy te ostatnie słowa mówił, wykonał ręką ruch ku twarzy: widocznie w tej chwili zaswędział go policzek, na który onego czasu pani Kąskiewiczowa tłuściuchną swoją rączką przyłożyła małżonkowi kilka dotkliwych kataplazmów.
Szewc postanowił zemścić się teraz i, wsunąwszy między kraty parasol, począł nim szturchać wyżła. As zachował się tak, jakby wiedział, że przebywa w lwiej klatce: chwycił zębami silnie za parasol, wydarł go Kąskiewiczowi z ręki, wciągnął wewnątrz i szarpał na kawałki. Z tego powodu zrobiło się przed klatką w okamgnieniu ogromne zbiegowisko. Jedni stanęli po stronie Asa i wykrzykiwali:
— Dobrze pies zrobił! Po co go drażnić?
Inni trzymali znowu z szewcem, a oburzali się na psa:
— Jak to może być, żeby człowiekowi, który tu wszedł, kupiwszy bilet za swoje własne pieniądze, nie było wolno nawet psa trącić!
Bóg wie, na czemby się ów spór skończył, gdyby nie to, że nadszedł pan Iwiński i odrazu wziął grzecznie pana majstra nabok, aby mu powiedzieć kazanie o występku dręczenia zwierząt. Kąskiewiczowa nieustannie się odgrażała, że już nigdy noga jej nie postanie w tym zakładzie i „dziesiątemu jeszcze powie, żeby też nie bywał, skoro się tu nie umieją obchodzić z kundmanami“.
Oburzenie jej tem bardziej jeszcze wzrosło, gdy Józek, wszedłszy do klatki od tyłu, wyniósł stamtąd resztki parasola, pogięte pręty, odebrane Asowi, i rzekł, wręczając je pani majstrowej:
— To ci pies ze zdrowemi zębami, jak lampart!...
Pan Iwiński nie mógł dojść do porozumienia z Kąskiewiczem; nadaremnie pokazywał mu tablicę, opiewającą, że religja, moralność i pedagogika zabraniają pastwienia się nad zwierzętami. Szewc odpowiadał:
— Święta prawda, ale to jest pies z Sewerynowa, nazywa się As i nie może należeć do takiego interesu, gdzie się pieniądze płacą za oglądanie... Ja także swoje własne psy chowałem i biłem, skoro tylko mi się spodobało!
Obaj zacietrzewieni wrócili przed klatkę, gdzie stronnictwo Asa zrobiło manifestację, wołając. — „Zuch As!... Brawo As!... Brawo!“
Słysząc ciągle wymawiane swoje nazwisko, wyżeł merdał dziękczynnie ogonem, a wszystko to, razem wzięte, zwiększało gorycz rodziny Kąskiewiczów. W oczach pana majstra As, którego imię rozlegało się dzisiaj po całym ogrodzie Zoologicznym, wyglądał zupełnie tak, jak ów pudel, co to z niego powstał Mefistofeles.
Kiedy się w zwierzyńcu na Bagateli rozgrywały powyżej opisane wypadki, przebywała tam podówczas także hrabina z Mączyna i syn jej, Miecio. Matka — rozumie się — unikała burzliwego zbiegowiska, usuwała się od ścisku ludzi przed klatką z wyżłem; zato syn brał czynny udział w wypadkach. Jak tylko zrozumiał, o co chodzi, rzucił się odrazu z zapałem trzynastoletniego młodzieńca na stronę Asowego stronnictwa, bił bez upamiętania huczne oklaski wyżłowi. Chcąc w dalszym ciągu jak najwyraźniej zaznaczyć swoje sympatje, Miecio wrzucił psu za kratę dwa wieńce obwarzanków i duży kawałek piernika. Była to chwila, w której doprowadzona do ostateczności Kąskiewiczowa wybuchnęła strasznym gniewem na męża, ponieważ ją „od wczoraj namawiał na te zwierzęta“. Ruchy, które wykonywała, miały w sobie coś tak groźnego, że pan majster położył uszy po sobie i drapnął ze stanowiska, ażeby go przypadkiem wobec ludzi nie spotkało to, czego na pewno mógł się spodziewać w ognisku rodzinnem i w cztery oczy. Inni ludzie zaczęli się też rozchodzić, gdyż pies, jako pies, nie zajmował ich bynajmniej. Nareszcie przed klatką pozostał jeden tylko Miecio, który teraz dopiero wchodził z Asem w poufalsze stosunki: wsuwał rękę za kratę, głaskał psa po łbie, po pysku, a pies jego rękę lizał. Wśród takich okoliczności zrodziło się w duszy chłopca pragnienie, dające się wyrazić temi słowy: — „Przecież mam prawo żądać jeszcze od mamy, aby się spełniło moje trzecie, ostatnie życzenie... Otóż, gorąco pragnę posiadać tego Asa“.
Istotnie, taki towarzysz na wakacje — prawdziwa rozkosz. Coprawda, w Mączynie były psy, ale jakieś poważne, powolne, bez temperamentu.
Hrabina, istna ofiara uczuć matki, obszedłszy po kilka razy wokoło ogród, zbliżyła się nareszcie do syna, zamyślonego przed klatką, i rzekła:
— Mieciu, czas na nas wracać do domu!
W odpowiedzi na to wezwanie Miecio przedstawił swoje trzecie życzenie; ona mu zaś odrzekła:
— Życzenie twoje, synu, jest niemożliwe do spełnienia, gdyż ogród Zoologiczny nie jest rynkiem na psy!...
Miecio spuścił teraz nos na kwintę i milczał; ale i hrabina wyglądała coś tak, jakgdyby ją trapiło niezaspokojone życzenie syna. Sumienie dobrej matki zdawało się jej czynić wyrzuty: „On zrobił wszystko, co do niego należało, uczył się dobrze, złożył egzaminy, promocję ma pewną — a ja?... Za to, że dotrzymał ojcu słowa, że przeniósł tyle trudów, kupiłam mu tylko kawy, kilka ciastek i przywiozłam go tu do zwierzyńca. Moja odmowa musi być dla niego bardzo przykra, żal mi chłopca! Właściwie mówiąc, nie wymaga on nic nadzwyczajnego, chce mieć psa. Każdy chłopiec lubi psy — rzecz wiadoma“.
Ona także lubiła konie i psy, a szczególniej też konie kare, psy czarne. As, pies piękny, rasowy i czarny bez odmiany, bardzo jej się podobał. „Dlaczegożby się nie miał bardzo podobać Mieciowi?“
Matka i syn, milcząc, znaleźli się przy bramie ogrodu Zoologicznego i tu hrabina niespodziewanie zwróciła się do odźwiernego z tem zapytaniem:
— Czy można w zwierzyńcu kupić jedno ze zwierząt?
— Oh, proszę pani, my, broń Boże, zwierząt nie sprzedajemy, my je tylko chowamy, żeby się państwo miało czemu przypatrywać! Zresztą — dodał, wahając się — ja sam dobrze nie wiem... Może powiedzą w kancelarji.
Miecio natychmiast spostrzegł, że jego papiery idą znowu wgórę, przeto wypogodził w okamgnieniu gorzko kwaśną fizjognomję, rozejrzał się jednym rzutem oka, spostrzegł napis „wchód do kancelarji zarządu“ i, poskoczywszy naprzód ze skwapliwością, zawołał:
— Proszę mamuni, tędy, tędy się idzie!
W biurze zarządu, porozumiawszy się, o co chodzi, sekretarz wziął z półki wielką księgę, w której każde zwierzę, zaciągnięte pod odpowiednim numerem, miało swój opis, szukał, rozważał, wreszcie z wielką powagą oznajmił, że w tej sprawie dopiero nazajutrz po południu można uzyskać odpowiedź. Bodaj czy ta niepewność nie była dla chłopca gorszą jeszcze, niż stanowcza odmowa.
Mniejsza o warunki, pod jakiemi Asa uwolniono z ogrodu Zoologicznego, dosyć na tem, że pies, wypuszczony z zamknięcia, uczuł w sobie nadzwyczajną ochotę życia: opanował go istny szał biegania, wyskakiwania, rzucania się na wszystkie strony, wesołego oszczekiwania swojej swobody. Ponieważ zaś przepisy szkolne wymagały, ażeby Miecio jeszcze przez cały tydzień uczęszczał do szkoły, i tylko przed wieczorem parę godzin mógł bawić u matki, przeto hrabina miała na głowie ogromnie ciężkie zadanie utrzymania w karbach wyżlej energji. Już samo przewiezienie psa w dorożce ze zwierzyńca do hotelu stanowiło trud niemały. As szarpał się nieustannie, usiłował wyskoczyć na ulicę, a przytrzymywany na sznurku, już to zasiadał obok swej pani, już się wspinał na jej kolana i hałaśliwie szczekał. W dodatku nieszczęście chciało, że w przejeździe około placu Zielonego posłyszał dźwięki katarynki; przypomniało mu to, widać, muzykę z czasu pobytu w ogrodzie Zoologicznym, gdyż natychmiast jął żałośnie wtórować, nawpół szczekając, nawpół wyjąc. Ludzie postawali na ulicy, z podziwem przyglądali się temu osobliwemu psu, który to wył, to poszczekiwał w dorożce — rzecz prawdziwie rzadko słyszana i widziana. Niektórzy mieli na ustach uśmiech złośliwego zadowolenia, radzi oczywiście z tego, że jakiś bliźni ma z niespokojnym wyżłem tyle utrapienia. Człowiek, nie mający odwagi cywilnej, aby stawić czoło i lekceważyć opinję ulicznych gapiów, byłby się niezawodnie wyrzekł Asa, wyrzuciłby go z dorożki. Hrabinę krzepiła myśl, iż to robi dla syna. To też gdy przed wieczorem Miecio przybył do matki, obcowanie z wesołym i niezmiernie zręcznym Asem sprawiło mu tyle rozkoszy, iż, rozpromieniony, zawołał w uniesieniu:
— Ah, mamo, jakże jestem szczęśliwy!
Ponieważ rzeczywiście był szczęśliwym, wynagrodziło to najzupełniej trudy i kłopoty matki. Chłopiec, który był u kresu rocznego kursu szkolnego, odbył egzaminy, miał pewność promocji, spokojnych wakacyj, i ten pies, co się właśnie wydostał z okratowanej klatki, stanowili jak najzupełniej dobraną parę. Brakowało tu tylko artysty, ażeby uchwycił tę chwilę szczęścia i pędzlem ją odtworzył. Któż inny mógłby się pokusić, aby rzetelnie zrozumieć niewinne i proste uczucie?
Najniespodziewaniej atoli wśród owej uciechy, gdy As szalał, a Miecio śmiał się do rozpuku, przybywa telegram, wzywający hrabinę do niezwłocznego powrotu. Sprawiło to takie wrażenie, jakgdyby w dzień pogodny czarna chmura nagle zaćmiła słońce. Niema rady, trzeba koniecznie wracać do Mączyna, zabrać Asa, a Miecia jeszcze na sześć dni zostawić w Warszawie!
— Żeby mi to mamunia zostawiła Asa! — odezwał się chłopiec smętnym głosem.
— Nie, synu, nie! Coby na to powiedział pan profesor, pani profesorowa, gdybyś im psa do domu przyprowadził?...
Powiedziawszy to, matka żegna syna, udając przed nim, że ma twarde męskie serce, zabiera wyżła i spieszy do powozu, aby podążyć na dworzec kolei Terespolskiej. Ciągnięty na sznurku, As się opiera i nieustannie wymienia spojrzenia z towarzyszem, który w krótkim czasie złożył dowody, że jest bardzo a bardzo przyjemny. Osadzony teraz w zamkniętym powozie, nasz wyżej wyglądał tylko oknem, a przesuwające się przed jego oczyma przedmioty prawdopodobnie sprawiały mu rozrywkę, gdyż był jakiś spokojny. Ale już na dworcu kolei wywoływał oburzenie, ponieważ się zrywał na widok każdego nowoprzybyłego pasażera i bardzo hałaśliwie szczekał. Najgłówniej gniewało i oburzało to szczekanie jakiegoś garbusa, który mniemał, że pies spostrzega jego garby na przodzie i na grzbiecie, wyróżnia go wśród innych, a swojem szczekaniem zwraca nań uwagę całego zgromadzenia. Jakaś znowu bardzo szczupła i blada pani za każdem odezwaniem się Asa zatykała sobie rękoma uszy, przytulała do kolan troje drobnych dzieciaków, ubolewając nieustannie:
— Kto widział wprowadzać takiego złego psa tam, gdzie są dzieci i kobiety?
Małe spoglądały wystraszonemi oczyma na buńczucznego wyżła, a jedno, może trzechletnie bobo, z którego ubrania niktby nie poznał, syn czy córka, zwracało się kilkakrotnie do matki z zapytaniem:
— Mamusiu, czy ten pies zjada dzieci?
W sali, gdzie się gromadziła znaczna ilość ludzi, wyżeł sprawiał wrażenie jakiegoś nadzwyczajnego pasażera, co sobie może wiele pozwalać. Gdy się raz wyrwał z rąk swojej pani, unosząc długi sznurek, nie można już było mieć nadziei, ażeby go utrzymać w jakichkolwiek karbach posłuszeństwa. Szczególniejszą uwagę zwracał on na posługaczów, znoszących tutaj walizy i przerozmaite pakunki. Istotnie, bardzo osobliwie wygląda człowiek, obciążony jak muł, i zdaje się nieraz, jakgdyby masa rozmaitych rzeczy sama przez się wykonywała ruchy dowolne. Właśnie jeden z takich wszedł na salę, niosąc walizę na plecach, inną na ramieniu, jakiś tłumok na głowie, a na piersiach i po obu bokach wisiały pakunki z parasolem, laskami, paskami spięte poduszki skórzane, kołdry, okrycia letnie i t. d. Ta postać tak uderzyła Asa, iż z namiętnem szczekaniem rzucił się w susach na ową masę rupieci. Natarcie psa zachwiało równowagę piramidy, ugniatającej człowieka, i wszystko to z łoskotem poczęło się walić na ziemię. Jakież było zdziwienie Asa, gdy wśród zwalisk tej góry ujrzał stojącego zwyczajnego człowieka, któremu czoło świeciło się kroplami potu, w oczach błyszczały iskry gniewu, z ust zionęły przekleństwa, a nogi wyrażały pochopność do kopnięcia. Przekonawszy się naocznie, że kuferki, skrzynki, pudła i paczki nie poruszają się same, wyżeł co tchu zrejterował, a zmęczony wybrykami, wskoczył na aksamitną kanapę, gdzie nareszcie postanowił wytchnąć, i legł tam z wywieszonym językiem. Wnet go atoli spostrzegł odźwierny, baczny strażnik porządku na sali, i żwawo sunął, aby psa spędzić z kanapy.
— A pójdziesz ty stąd!
As w odpowiedzi na to wezwanie warknął tak srogo, wyszczerzył takie straszne zęby, że sługa kolejowy zaraz się cofnął, machnął ręką i tylko zdaleka wymrukiwał przepis:
— Tutaj nie wolno psom rozkładać się po kanapach!...
Nareszcie posługacz, mający pod dozorem rzeczy hrabiny, kupił bilet dla pasażera-psa, umieścił Asa zgodnie z wymaganiami przepisów i pociąg ruszył ku wielkiemu zadowoleniu hrabiny, ogromnie udręczonej tą psią swawolą. Jednakże już na samym początku podróży — nowe nieprzewidywane utrapienie. Szczelnie zamknięty teraz wyżeł musiał sobie widać przypomnieć niedawny pobyt w zwierzyńcu, zdjęła go nadzwyczajna żałość, którą też zaczął wyrażać jękami wycia i skowytu. Do samego Brześcia rozmaici pasażerowie nieustannie nalegali na konduktora, domagali się koniecznie, ażeby „coś zrobił“ z psem, który jednych oburzał, innych przerażał, jeszcze innych rozrzewniał i budził w ich duszach strach przesądny: „Podróż, rozpoczęta wśród psiego wycia, z pewnością nie skończy się pomyślnie“. Ze wszystkich stron dawały się słyszeć głosy:
— Panie konduktorze, panie konduktorze! Na miłość Boga, trzeba coś z tym psem zrobić!... Uszy puchną!...
Byli i tacy, którzy bez ogródki wykrzykiwali:
— Ja płacę i nie chcę słuchać psiego wycia!
Konduktor biegał, jak oparzony, wysłuchiwał z jednakową cierpliwością skarg i okrzyków oburzenia, a nie wiedział, co właściwie ma począć. Ponieważ pies miał bilet, przeto służyło mu prawo podróży koleją; no, a wycia trudno mu było zabronić. Owszem, przewodnik pociągu stukał kilka razy do psiego przedziału, wykrzykując groźnie.
— Ej, ty tam, bestjo, siedź mi cicho, nie trap ludzi!
Nic to jednak nie skutkowało. Dopiero na stacji w Brześciu błysnęła konduktorowi w głowie szczęśliwa myśl, pozwalająca pogodzić przepisy służby z wymaganiami podróżnych. Znalazł się dla hrabiny zupełnie oddzielny przedział w pierwszej klasie i tam też As mógł mieć teraz pomieszczenie. Wprawdzie przepis brzmi wyraźnie, że do przedziałów ludzkich na żaden sposób nie wolno psów wprowadzać; ale konduktor wyjątkowo w tym jednym tylko razie postanowił sobie być krótkowidzącym stróżem prawa.
— Niech pani każe psu położyć się pod kanapą — mówił — a ja udam, że nic nie widzę! Może już raz będzie święty spokój.
Wszyscy byli zadowoleni, nie wyjmując Asa; najgłówniej zaś radował się służbisty konduktor, który sam przed sobą udawał, iż psa nie widzi.
Wśród takich to przygód dobiła się nareszcie hrabina do Mączyna, gdzie As wszystkim bardzo się zrazu podobał. Służba oglądała go z ciekawością, powtarzając coś przez cały tydzień: — To jest pies z Warszawy, nie taki, jak te nasze brysie!
Mączyn jest to miasteczko nad Ikwą, wsławioną przez lutnię Słowackiego. Składa się Mączyn z dwóch części, rozdzielonych przez rzekę: na lewym brzegu, wśród wyniosłych drzew parku, znajduje się biały pałac, na prawym — właściwe miasteczko, skromniuchne, obnażone, na którego rynku zdaleka już widać krowy, psy, trzodę chlewną i drób rozmaity. Grobla z mostem obie te części łączy, ale tylko w czasie suszy i mrozu; najczęściej ogromne błoto, rodzaj gęstego garusu, na prawo i na lewo ścieka do Ikwy, a pieszy wędrowiec musi się poważnie zastanowić, nim przedsięweźmie przeprawę z jednej strony rzeki na drugą. Stwardniałe błoto grobli odznacza się nadzwyczajną przylegalnością, a ma zawsze taką głębokość, że ściąga z nóg buty, choćby nawet były z cholewami za kolana.
Sama Ikwa posiada wszystkie właściwości rzeki pierwotnej, w pełnem znaczeniu tego słowa: wodę bystrą, głęboką, choć bezbrzeżnie rozlaną, obfitość ryb i raków. Fale te poruszają koła wielkiego młyna w Mączynie, unoszą wiosną na swym grzbiecie drzewo ku morzu, a mogą też posłużyć za grób dla zrozpaczonego lub pijanego.
Ludność, ażeby się skomunikować z pałacem, używa głównie własnych nóg; mieszkańcy pałacu w porze błotnej przebywają tę przestrzeń przy pomocy koni lub czółnem. Tak się ma przeto dwór do miasteczka, jak jazda i marynarka do piechoty. Jeszcze trafniej byłoby powiedzieć: życie miasteczka schodzi podług Starego Testamentu, w pałacu — podług Nowego.
Znamy już poczęści mieszkańców pałacu w tym składzie, jak zasiadają do stołu; innych uwydatni nam dalszy ciąg opowiadania. Trzeba tu jednak zaznaczyć, że do pałacu, oprócz jego własnego budynku, należą oficyny, różne domki w ogrodzie, oranżerja i tak zwany „tempel“, to jest letni pałacyk, sprawiający na widzu wrażenie świątyni. Również tutaj zaliczyć wypada fabrykę, szereg większych i mniejszych domów, szop, gdzie sapie i świszcze machina parowa, jęczą młoty kowali, warczą, zgrzytają rozmaite koła zębate i niezębate; a wszystkie te dźwięki zlewają się w jakąś dziwaczną melodję, którą pozwalamy sobie nazwać marsyljanką przemysłu. Wypala się tutaj cegła, wyrabiają odlewy żelazne, szruby, dziury w żelazie i t. d.
Przy takim dworze pełno jest żywych stworzeń, o których można powiedzieć na pewno to jedno: „jedzą“. Ów dobry dwór stanowi jakoby misę, co do niej z większemi lub mniejszemi prawami zasiada gromada głodnych i bez skrupułu bierze posiłek. Zwyczajnie, jak to bywa przy pełnej misce: czasem syty próżniak objada głodnego pracownika, a nieraz nawet sam gospodarz tylko ślinkę łyka, taką myślą pocieszając się jedynie: „Ha, przynajmniej inni zaspokoili głód za moim stołem!“
Żyje tutaj mnóstwo proletarjatu, począwszy od much i myszy, a kończąc na ludziach. W tę stronę zwracają się pożądliwe oczy żebraków, próżniaczych włóczęgów i złodziejów zarówno ze świata ludzkiego, jak zwierzęcego, a każdy taki ma w duszy myśl utajoną: „Gdzież się pożywię, jeżeli nie w tej oto śpiżarni?...“
Po każdym jarmarku, odpuście zjawiają się przy kuchni dworskiej jakieś psy nowe, zbiedzone, które z całą obłudą pokornie uniżonych nędzarzy ofiarują swoje rzekome usługi ludziom, a psom dworskim — przyjaźń. I zawsze tam coś kapnie. Niekiedy przybłęda tego rodzaju, canis novus, zręcznie umie podbić sobie serca, zawładnąć umysłami otoczenia i zczasem zajmuje wcale poczesne stanowisko gwoli zazdrości różnych domowników. Atoli najczęściej ciąży na biedaku piętno niewiadomego pochodzenia: ludzie, kopiąc go pogardliwie nogą, wyrzucają za drzwi, psy zębami psują mu wełnę; nikt nie chce przypuścić do misy i nędzarz, aby istnieć, musi się uciekać do sposobów, surowo przez prawo wzbronionych.
Wreszcie nadchodzi taka chwila, kiedy w okolicy zjawia się pies wściekły albo się nawet nie zjawia, tylko ludzie opowiadają, że się gdzieś zjawił, że biega i kaleczy. Ludzie przy dworze zwracają wtedy baczną uwagę na psy-przybłędy, jako materjał nadzwyczajnie podatny do wścieklizny. Apolinary, służący pałacowy, ponieważ służył niegdyś w wojsku austrjackiem, więc bierze na siebie w takich razach obowiązek obrony dworu nietylko od psów rzeczywiście wściekłych, ale i mogących się wścieknąć, podejrzanych o zamiar wścieklizny. Przybłędy mają minki pokorniutkie, skromne, aż do poniżenia wszelkiej psiej godności; że jednak z powodu głodu są łakome, ponieważ noszą ogony nisko i brzydko patrzą, ponieważ pochodzą Bóg wie skąd, przeto trzeba je uważać za niebezpieczne.
Ze strzelbą na ramieniu, z fizjognomją dobroczynnego bohatera, uwalniającego ludzkość od strasznych potworów, odbywał Apolinary corocznie polowanie na psy, któreby się wściec mogły. Chociaż były wojak, pudłował tak haniebnie, jakgdyby nigdy nie miał w ręku broni palnej. Niejednokrotnie dziesięć wystrzałów zaledwie wystarczało Apolinaremu, ażeby z psa-przybłędy wystraszyć mizerne życie. Można sobie wyobrazić, co za skowyty boleści, jakie wycia przerażenia wydawał taki strzelany nędzarz, zanim opuścił smutny padół płaczu! Inne psy naokoło słuchały z niepokojem trwogi huku strzałów i jęków współ-psa, a ciarki zgrozy je przechodziły. Rycerz psi miał jednak mężne serce...
W takie to rojowisko łudzi, psów, różnych domowych zwierząt dostał się nasz As, pies z Warszawy. Świat jego najbliższych bliźnich przedstawiały przy pałacu w Mączynie trzy wielkie czarne psy, z których każdy miał na piersiach biały kwiatek i białe palce u nóg, znaki należenia niezaprzeczenie do jednej rodziny. Puf, Pif i Paf byli synami matki Ledy, z rasy psów z góry św. Bernarda, i ojca Murata, doga.
Największego z nich, Pufa, służba dworska przezwała „słoniem“ z powodu ociężałości budowy fizycznej i flegmatycznego temperamentu.
Puf, z przydomkiem „słoń“, przyszedł wprawdzie na świat współcześnie z braćmi, posiadał jednak wszystkie cechy pierworodnego syna rodziny: przewagę wzrostu, siły i powagi charakteru. Ogromny ten flegmatyk miał niesłychany wpływ na braci, warczeniem uśmierzał wszelkie ich zatargi, a jeżeli im chodziło o kawałek chleba, zabierał go sobie bez ceremonji i zjadał.
Pif odznaczał się ogonem, przełamanym w samym środku, i dlatego nie mógł go nigdy całego wznieść do góry: zadarty ogon wyglądał, jak cepy. Wieść głosiła, że kalectwa takiego nabył Pif w zaciętym boju o płeć piękną. Dobroduszny dla ludzi, tchórz na widok kija w ręku człowieka, był pies ten bardzo wytrwały w swoich upodobaniach, nienawiściach i uprzedzeniach względem psów innych.
Co się tyczy Pafa, odznaczał on się wesołem usposobieniem, naturą serdeczną, wylaną do tego stopnia, że jakkolwiek fizycznie bardzo ciężki, z lada kundlem gotów był wdać się w zabawę, swawolić, stroić psie figle.
Owe trzy ciężkie psy wylegiwały się zwykle na górnym schodzie pod kolumnadą pałacu w Mączynie i, obojętne na wszystko, co się dokoła nich działo, sprawiały wrażenie rzeźbionych sfinksów, dodanych ku większej ozdobie gmachu. Poważną ich nieruchomość zakłócały niekiedy tylko pasorzyty, a wtedy już ten, już ów pies, skrobiąc się tylną łapą, mruczał lub piszczał, utyskiwał na życiowe dolegliwości. Często gęsto atoli pasorzyt dokuczał psu, zaszywszy się gdzieś w takie miejsce, skąd go pies własnemi zębami wygryźć ani pazurami wygrzebać nie zdołał; wówczas brat bratu spieszył z pomocą, pożyczał mu swoich zębów do walki z drobnym, lecz straszliwie nieznośnym wrogiem. Zdarzały się też wypadki, że bracia, zwłaszcza Pif z Pafem, w uniesieniach gniewu brali się za bary i staczali zawzięte walki, o których krwawości świadczyły ich podziurawione, powystrzępiane uszy i mnogie blizny po całem ciele.
Podczas pierwszych dni pobytu Asa w Mączynie trzy psy, posiadające dotąd wyłączny przywilej wylegiwania się pod kolumnadą pałacu, z nieufnością spoglądały na przybysza, który wyglądał jakoś nazbyt butnie; nieraz otaczały go wkoło, obchodziły, a obwąchiwując po wsze miejsca, głuchem warczeniem zdradzały mocne niezadowolenie. As — zupełnie jakgdyby wiedział, że wszystko zależy od tego, jak się kto odrazu postawi w nowych warunkach bytu. Bynajmniej go nie przerażały ani jakieś tam warczenia, ani wyszczerzanie zębów, ani dumnie wystawione wgórę psie ogony; on zdawał się lekceważyć te objawy nieprzyjazne i z dobrą miną psa, obytego w życiu, całem swem zachowaniem wyrażał taki mniej więcej pogląd:
— Wszystko to nieraz już na świecie widziałem i z doświadczenia wiem doskonale, że pies psa gotów utopić w łyżce wody!
O wiele mniejszy wzrostem, okazywał zato jak najwyraźniej umysłową wyższość i nigdy a nigdy nie stracił fantazji wobec takich zaczepek, nigdy tchórzliwie nie podwinął pod siebie ogona. Może to, może względy państwa, okazywane wyżłowi, a może tchórzowatość Pifa, przyjacielskość Pafa i flegmatyczność Pufa zjednały Asowi wkrótce uznanie u tych psów poważnych. W związku trzech braci on czwarty, obcy, nie tylko nie stanowił najmniejszego rozdźwięku, ale stał się tu nawet koniecznym, jako czynnik, uruchomiający te mumje. Szczególniej zaś pozyskał sobie szczerego, dobrodusznego Pafa, któremu wnet mógł bezkarnie zakładać łapy na szyi albo go zębami macać po żebrach, przeskakiwać przezeń, jak przez kij, słowem, kołki na łbie ciosać. Z pewnym rodzajem ojcowskiego pobłażania pozwalał dryblasowaty Paf żywemu, ruchliwemu i niespokojnemu Asowi na przerozmaite wybryki, którychby nigdy nie przepuścił płazem żaden inny pies równie rasowy, okazały, a umiejący się szanować. Przy Asie rozruszały się wielkie psy i coraz częściej puszczały się na wyprawy przeciw różnym czworonożnym, które śmiały wtargnąć w obręb pałacowego dziedzińca; wyżeł zawsze w takich razach szedł na czele.
Potomstwo Ledy i Murata pozostawało pod opieką praczki Łucji, kobiety dobrej, uczciwej, pracowitej, a o te psy niezmiernie dbałej. Asem, czy to na żądanie pani hrabiny, czy z własnej chęci, zajęła się garderobiana, panna Florentyna, osoba, która w panieństwie spędziła już trzydzieści kilka wiosen i była kwiatem, poczynającym więdnąć bez nadziei odrodzenia.
Leżące od frontu pałacu trzy psy pomimo swojej ociężałości nigdy nie omieszkały powstać, ile razy zdaleka spostrzegły Łucję zmierzającą z pałacowych suteren ku oficynie, gdzie się znajdowała kuchnia, pralnia i śpiżarnia. Najprzód Puf, za nim Pif, a na ostatku Paf sznurkiem derdały do swojej opiekunki, jedynie, aby jej wyrazić swój szacunek i wdzięczność, jako karmicielce; załatwiwszy tę sprawę, niebawem powracały na stanowisko przed pałacem.
As, pieszczony zrazu do zbytku przez Florentynę, wrósł niejako w garderobę i wiódł tam między służebnemi niewiastami żywot zepsutego niewieściucha. Do garderoby wolno mu było wchodzić o każdej porze dnia i to bądź drzwiami, bądź oknem, a w garderobie mógł się bezkarnie rozkładać po łóżkach, stołkach; gdy mu się podobało, mógł się wspiąć na tylnych łapach i pierwszą lepszą dziewczynę liznąć po twarzy. Swawolny, psuty pieszczoch, kiedy się wyrwał z garderoby, mniemał, że i na świecie wolno mu wyrabiać, co zechce. Częstokroć wypadał na dziedziniec z ogromną ochotą, żądzą psoty, a spotkawszy jaką nieznajomą kobietę, obrywał na niej spódnicę. Innym razem zdzierał żydom czapki z głowy, dziurawił chałaty, a nie, to się rzucał na stado indyk, rozpędzał je na cztery wiatry, podskubawszy jedną, drugą. Z krzykiem pierzchały przed nim kury, wzlatując na parkany, dachy, drzewa. Puf, Paf i Pif patrzyły z początku na taką rozpustę z niejakiem zdziwieniem, później porywał je szalony temperament Asa i od czasu do czasu brały także czynny udział w napastowaniu ludzi, trapieniu domowych zwierząt.
Kobiety, mające dozór nad kurnikiem i domowem gospodarstwem wogóle, poczęły niebawem sarkać, utrzymując, iż pies warszawski buntuje inne psy, a z tego powodu drób ma nadzwyczajnie ścieśnioną swobodę. Stąd to pomiędzy panią Pelagją, naczelną gospodynią śpiżarni i drobiu w Mączynie, a panną Florentyną, garderobianą, niegdyś serdecznemi przyjaciółkami, wybuchnęły bardzo przykre niesnaski: najprzód ostra wymiana słów w oczy, potem obustronne oczernianie się za oczy i otwarta wojna domowa, której odgłosy obijały się niejednokrotnie o uszy hrabiny i hrabiego. Zawiść ta doszła do szczytu, gdy As w przystępie wyuzdanej swawoli udusił najokazalszego indyka i najbardziej jajorodną kurę. Przypomniały mu się lekcje Olfąsa. Gorzej jeszcze, gdy nastąpiły również pełne znaczenia szkody w drobiu. I była taka chwila nawet, w której się zachwiało stanowisko wyżła przy dworze; sfery bowiem, mające stanowczy wpływ na przebieg spraw tego rodzaju, zadawały sobie pytanie: — „Do czego dojdzie, jeżeli pies nie zmieni swego postępowania?“
No, ale Miecio był wtedy na wakacjach i chociaż go As zawiódł, uciekając ciągle do garderoby, on jednak stanął w obronie wyżła. Przycichły mowy o przestępstwach Asa, a jednocześnie kury i indyki, nauczone przezorności smutnem doświadczeniem, trzymały się teraz zdala od dziedzińca, gdzie im zagrażało spotkanie z niebezpiecznym wyżłem.
Tymczasem stopniowo przygotowywała się zmiana stosunków. Okna garderoby wychodziły na ogród, a drzwi znajdowały się naprost mieszkania pana Wiktora, ogrodnika, z zamiłowaniem oddającego się szlachetnej sztuce hodowania kwiatów. Wyskoczywszy oknem z garderoby, As spotykał zwykle na kwietniku ogrodnika; wybiegłszy znowu przez drzwi, jako wścibski, wpadał częstokroć po sąsiedzku do mieszkania pana Wiktora. Nikogo to nie zadziwi, że pies zawiązał poufalsze stosunki z człowiekiem, którego kilka razy dziennie spotykał na drodze swego życia. Przytem ogrodnik był to człowiek łagodny, uprzejmy i kawałek poety, co nasz wyżeł umiał ocenić i wyzyskać. Garderobiana pragnęła niepodzielnie posiadać przychylność Asa, wyglądała za nim często, a widząc go w towarzystwie ogrodnika, słodkim głosem przyzywała do siebie. Wyżeł, przyzywany, to podbiegał ku oknu, to znowu w podskokach wesoło wracał do pana Wiktora między kwiaty. Sceny takie powtarzały się coraz częściej, trwały coraz dłużej i nareszcie panna Florentyna poczęła więcej uwagi zwracać na ogrodnika, niż na Asa, Chybaby oczu nie miała, gdyby postąpiła inaczej! Kiedy rankiem otwarła okno garderoby, świeże i wonne powietrze biło ku niej z kwietnika; rzucały jej się w oczy kwiaty o prześlicznych barwach, zdobne brylantami rosy, a między kwiatami widziała człowieka, oblanego promieniami porannego słońca i sprawiającego wrażenie opiekuńczego bóstwa kwiatów. „Ah, gdybym była jednym z tych kwiatów, które on hoduje!“ — mogła sobie pomyśleć i zapragnąć panna Florentyna. A miała do tego prawo, ponieważ była rzeczywiście kwiatem, potrzebującym uprawy ogrodnika. Któraż kobieta nie jest kwiatem? Dla kwiatów, gdy więdną, lepiej się dostać bodaj w zielnik botanika, niż schnąć i kruszeć na słotach, marznąć wśród mrozów.
W ten sposób za pośrednictwem psa powstał romans uczuciowy, jeden z tych, na które się patrzy codzień z obojętnością, a odczytuje się je w książce ze łzą, wiszącą na oku. Jednakże w miarę tego, jak pan Wiktor przenikał coraz głębiej w serce panny Florentyny, As coraz bardziej tracił jej łaski. Gdyby to nie był dwór bardzo ludny, nasz wyżeł rychło zszedłby tu na psa bez przyjaciela, co mu się już nieraz w życiu zdarzało.
Szczęściem dla Asa było, że w Mączynie istniały znaczne usiłowania wychowawcze i to zarówno w pałacu, jak w templu, w oficynach: pełno dzieci i wychowawców płci obojej. Tylko niech nikt nie sądzi, że jakiś żeński lub męski pedagog zwrócił na psa uwagę i przypuścił do obcowania z sobą! Ludzie tego cechu tępieją umysłowo, lodowacieją uczuciowo i po pewnym przeciągu czasu stają się obojętni na przedmioty tak pospolite, jak zwierzęta. Człowiek — przywykły ciągle wyrokować, łamać wolę i upodobania dzieci, a narzucać im swoje własne, łatwo się staje krótkowidzem, który w świecie nic nie widzi, nie kocha — oprócz siebie. Zato świeże, wrażliwe umysły dzieci i ich zawsze szczere, dobre serca poszukują dla siebie przedmiotów wychowawczych w świecie zewnętrznym, poza książkami i kajetami w różnokolorowych okładkach. A nic się malcom tak nie rzucało w oczy, jak ten As, pies nadzwyczajny, co ruchem swoim ożywiał głównie dziedziniec w Mączynie. Mianowicie też podczas wakacyj szkolnych roiła się dziatwa około pałacu; pod ową porę bowiem zjeżdżała tutaj rodzina profesora Kernera z Warszawy i wtedy na obszernym dziedzińcu, po wszystkich jego ścieżkach, można było widzieć uśmiechnięte twarzyczki, słyszeć wesoły szczebiot dzieci. Rozumie się, że w takiem położeniu rzeczy Asowi nie brakowało przyjaciół. Marysia, Stefuś, Romcio, Tadzio, Antoś — wszystko cztero, -pięcio, -sześcio, -siedmiolatki — wyborne towarzystwo, do którego pies lgnął bardzo ochoczo, a malcy odpłacali mu wzajemnością.
— Ja będę mademoiselle — mówiła Marysia — a ty, Asie, będziesz się u mnie uczył i musisz mnie we wszystkiem słuchać!
No i wyżeł z całą uległością pozwalał się dziewczynce tak dręczyć, jak różni wychowawcy w spódnicach dręczą swoje wychowanice; czasem tylko ziewał.
Częstokroć w takiej zabawie pedagogicznej uczestniczyły także trzy wielkie psy, wyobrażając dla dzieci uczniów płci obojej. Marysia stale bywała nauczycielką-mademoiselle, Tadzio odgrywał rolę papy, Stefuś — mamy, Antoś zasiadał między psami, jako uczeń, i składał dowody, że jest dobrym kolegą; Romcio, siedząc ztyłu za psami, wyręczał je w odpowiedziach, ilekroć tego wymagało pytanie nauczycielki. Usadzano wtedy cztery psy i Antosia rzędem na jednym ze schodów, a przed każdym uczniem leżała otwarta książka francuska albo niemiecka. As nosił imię Maniusi, Puf — Frani, Pif był Adasiem, Paf — Stasiem.
Marysia rozpoczynała nauczanie od zalecenia, aby się uczniowie nie garbili, aby siedzieli prosto i uważali, a Romcio pociągał ztyłu tego i owego, zniewalając do przybrania właściwej pilnemu uczniowi postawy.
— Maniu, powiedz, jak po niemiecku chleb!
Na to siedzący ztyłu za psem Romcio odpowiadał:
— Das Brot.
Jeżeli uczeń nie dawał odpowiedzi na pytanie, nauczycielka przybierała groźną minę i zwracała się do mamy z taką skargą:
— Proszę pani, Maniusia jest uparta, zupełnie się opuszcza w naukach i wcale mię nie chce słuchać!
Wtedy Stefuś, wyobrażający mamę, nastrajał się poważnie i występował do psa z nauką moralna:
— Bój się Boga, Maniu, co ty wyrabiasz? Zaraz mi przeproś mademoiselle i przyrzecz jej, że się poprawisz!
Następowała ceremonja doprowadzenia Asa — zwykle za uszy — do zadąsanej niby to nauczycielki, która się wreszcie dawała przebłagać i dalej odbywała lekcje.
Za córkami w takich razach ujmował się ojciec, przemawiając do matki:
— Czego ty, moja żono, chcesz od Maniusi? Dziewczyna dobra, robi co może... Tylko ta mademoiselle jest nieznośna ze swemi skargami i dlatego jej Maniusia nie słucha.
— Ja wiem — odpowiadała matka — że Maniusia jest dobra dziewczyna, mademoiselle nieznośne pannisko; ale skoro się mademoiselle przede mną poskarżyła, Maniusia musi ją przeprosić.
Kiedy znowu przewinił któryś z rzekomych chłopców, nauczycielka zanosiła skargę do papy, a ten łajał Stasia czy Adasia, mniej więcej w takie słowa:
— Jakto, znowu dzisiaj nie umiecie rozmówek niemieckich?... Mademoiselle powiada, że żaden nie wie, co znaczy guten Morgen... Oj, wy, niedobre chłopcy! Straszne rzeczy nie wiedzieć, co znaczy guten Morgen! Doczekacie się tego, że którego dnia za karę nie pozwolę wam siedzieć przy stole.
Ujmowała się czem prędzej za synami mama i tak strofowała papę:
— Dlaczego ty, mój mężu, ciągle marudzisz na Stasia i Adasia? Czy nie widzisz, że to są dobre chłopcy, a tylko mademoiselle jest zła, nieznośna?
— Ja wiem — odpowiadał papa — że Staś i Adaś są bardzo dobre chłopcy, a mademoiselle jest zła i nieznośna; ale skoro się mademoiselle przede mną poskarżyła, oni ją muszą przeprosić... Gdzie ja będę szukał innej guwernantki?
Zdarzały się też wypadki, kiedy zniecierpliwiona Marysia kazała któremu psu stać w kącie za karę i łajała go, używając wyrazów takich samych, jakie słyszały z ust swojej nauczycielki:
— Siedzisz, jak bałwan, i ani się ruszysz! Jesteś podobna do cielęcia, które tylko beczeć umie!
To znowu wiodła swoich uczniów na przechadzkę, prowadząc z nimi konwersację niemiecką i powtarzając nieustannie:
— Męczę się dla waszego dobra, chcę wam dać rozum, a wy, głupcy, nie umiecie tego ocenić. Ach, życie mi już przy was zupełnie obrzydło!
Naturalnie, psy się ogromnie nudziły tą zabawą dzieci, ale okazywały taką samą cierpliwość i wytrzymałość, jak dzieci podczas lekcyj ze swemi guwernantkami. Gdy się jednak na dziedzińcu albo za bramą pojawił jakiś przedmiot żywy, godny psiej uwagi, As zrywał się natychmiast od lekcyj i ze szczekaniem pędził co tchu sprawdzić prawa pobytu tej istoty w okolicach pałacu. Inne psy wcale się do lada czego nie kwapiły, tylko na miejscu wyczekiwały, co za skutek wydadzą Asowe zwiady. One to nieraz już sprawdziły, że ten wyżeł warjat zapala się na widok wrony, a nawet na marnego wróbelka gotów jest do upadłego szczekać.
Niekiedy atoli urywał się z uzdy w stajni, koń, nazwiskiem Karpowicz, i wpadał na dziedziniec; w takich razach mademoiselle nie zdołała już ani jednego ucznia przy lekcji zatrzymać. O, bo Karpowicz co innego! Dzieci Ledy i Murata, tak obojętne zwykle, jeśli ich As nie podniecał, wpadały jednak w zapał wojenny, gdy spostrzegły Karpowicza. Miały one dawne rachunki z tym koniem, który je ogromnie lekceważył, a każdy z trzech braci nieraz od niego kopytem oberwał pamiątkę.
Karpowicz był to sobie stary szkapa, który na starość jadł w Mączynie chleb łaskawy, a tylko czasami używano go do drobnych posług przy dworze. Ale nie należał on bynajmniej do rzędu owych niedołężnych staruszków, którzy w kalectwie i dolegliwości spędzają swoją sędziwość; przeciwnie, Karpowicz sprawiał wrażenie krzepkiego ćwika-starca z minionego pokolenia, co to do późnych lat przechowuje fizyczną dzielność i umysłową trzeźwość, a o którym się zwykło mawiać: — „Choć stary, ale jary“ — „Stary, a niejednegoby młodego przeskoczył.“
Puf, Pif i Pai wiedziały, że krowa, cielę, bezrogi czworonóg, nawet każdy inny koń za pierwszem ich szczeknięciem i natarciem w popłochu uchodzą; przeto trzy pałacowe psy niechętnie robiły wyprawę na tak lękliwego przeciwnika. Co innego Karpowicz, stary zuch, który w niczem miał psi zawziątek! Wpadłszy po junacku na dziedziniec, z ogonem, wgórę zadartym, zabierał on się czem prędzej do sianożęcia, gdyż trawa bujna, piękna, smaczna i zapewne miękka dla starych zębów, obficie porastała przed dworem. Posilał się szkapa, nic a nic nie zważając na to, że go nieraz otaczały cztery psy, zawzięcie ujadające, a nie mające jednak nigdy tyle śmiałości, aby dopaść i zębem chwycić. Już tą pogardliwą obojętnością doprowadzał koń swoich przeciwników do ostateczności, widocznie drwił sobie z nich, jakgdyby miał przekonanie, że „pies szczeka, wiatr niesie“.
Psy najniezawodniej uważały Karpowicza za zuchwalca, którego koniecznie należało upokorzyć, gdyż zawsze napadały nań z ogromną zajadłością, srożyły się do upadłego, jakgdyby nie traciły nadziei, że go raz nareszcie zdołają poskromić i sromotnie z dziedzińca wypędzą. Te trzy sfinksy, leniwe w każdym innym przypadku, na jego widok zawsze z gorączkowym pośpiechem pędziły z pod pałacu, jakby im gniew skrzydła do nóg przyprawił i rozpoczynały nagankę. A Karpowicz — nic, tylko chrupał zębami i ogonem od much się oganiał. Dopiero, kiedy psy podostawały już chrypki, spieniły się od złości, a jemu się uprzykrzyła ta zaciekła wrzawa, wtedy stulał uszy, zadzierał wgórę ogon, łeb spuszczał nadół i po rycersku, w susach uderzał na psa, który był najbliżej. Napadnięty zmykał w ogromnym przestrachu, koń zaś gnał za nim, groźnie waląc kopytami o ziemię. Podczas tego harcu, Karpowicz wierzgał straszliwie, dając nieprzyjacielowi do zrozumienia, że przystęp i od tyłu wcale nie jest bezpieczny. Zapasy owe kończyły się zwycięstwem konia, mniej lub więcej krwawem; najczęściej jeden z psów, uchodząc z pola walki, kulał i spokojnie wracał pod pałac, gdzie potem bardzo troskliwie wylizywał ranę. Często jednak koński kułak zawadził o psi łeb, a wtedy oszołomiony ciosem zapaśnik przez jakiś czas trząsł uszyma w przekonaniu, że taki ból można z głowy wytrząsnąć, i jednocześnie wrzeszczał wniebogłosy: — „a-uu, a-uu!“
Tymczasem w uczuciach panny garderobiany coraz mniej miejsca było dla Asa, a ostatecznie poczęto go nawet kijem przepłaszać i odstręczać od wszystkiego, co tchnęło garderobą. Obecność bowiem choćby najprzyjemniejszego i bardzo ulubionego psa może człowiekowi być czasem nie na rękę. I wtedy się go odpędza: — „A pójdziesz! A do budy!“ — Jeżeli pies nie słucha, jeżeli jest tak przywiązany do swojego przyjaciela-człowieka, że go nie chce opuścić, bierze się nań kija...
Stosunki panny Florentyny z ogrodnikiem przybrały wkrótce charakter poufałości, który nie dozwala, ażeby dwa serca, przepełnione uczuciami i mające sobie wiele do powiedzenia, znosiły jakiego bądź świadka. Rzeczywiście, pies nie jest pożądanym świadkiem miłosnych oświadczeń, zwłaszcza też pies z upodobaniami Asa, który w jakiejś ważnej, stanowczej chwili uniesień mógłby, naprzykład, warknąć lub szczeknąć. Takie tajemnicze, lube, pełne uroku wyznania można wyszeptywać, mając za świadków tylko — rozśpiewanego słowika, szmer strumienia, kwiaty, księżyc i gwiazdy; ale przecież i bez tego obejść się łatwo. Cienisty szpaler, altana, ustroń jakaś samotna, były, są i będą po wszystkie czasy przybytkami par zakochanych. Pies, wrażliwy na najmniejszy szmer, węszący zdaleka, słowem, trzymający na straży ciągle uszy, nos, oczy, a gotów oszczekiwać swoje drobiazgowe spostrzeżenia, może łatwo sprowadzić na miejsce miłosnej schadzki kogoś niepotrzebnego, którego ucieszy takie odkrycie. Z tego powstają potem przy dworze bajki, obmowa.
Więc panna Florentyna, osoba wcale już nie lekkomyślna, chociaż gorąco zakochana, dawała teraz Asowi ciągle do zrozumienia, że sobie bezwarunkowo nie życzy pozostawać z nim na tej stopie poufałości, na jakiej dotąd żyła. Nasz wyżeł z początku nie dowierzał zmianie, nie pojmował, czem sobie zasłużył na takie przejście garderobiany z czułości do wstrętu. Częstokroć wieczorem pobiegł do ogrodu za swą przyjaciółką, a odpędzany, przystawał na ścieżkach i z oddalenia spoglądał, jakgdyby chciał wyrozumieć przyczynę jej dziwnego postępowania.
Widział on, że po niejakim czasie nadchodził pan Wiktor z kwiatkiem w ręce, z kwiatkiem w dziurce od guzika, nadskakujący; i następnie ta para ludzi wśród szeptów zapuszczała się w głąb ogrodu. Pies zwolna pomykał za nimi jeszcze nieco dalej, ponieważ z tego, co dotąd spostrzegł, nie mógł żadnego zadawalającego wniosku wyprowadzić. Że atoli pan ogrodnik szedł z laską i często się oglądał, a doświadczenie życiowe nauczyło Asa, aby takim ludziom z laskami nigdy nie dowierzać, przeto instynkt zachowawczy brał zwykle górę i pies wracał do domu. Jeden jedyny raz tylko pozwolił się unieść uczuciu przywiązania psiego do panny Florentyny w przekonaniu, że jej zrobi bardzo miłą niespodziankę, gdy, nieoczekiwany, nagle przed nią wystąpi z gąszczu krzewów. Długo potem czuł swędzenie w tych miejscach na ciele, których wtedy dotknęła gibka trzcinka pana Wiktora. Ostatecznie wyżeł znienawidził ogrodnika, a rozczarował się względem garderobiany.
Wzgardzony w taki sposób, As czuł wyraźnie, że mu się w Mączynie grunt usuwa pod nogami, zwłaszcza, gdy po skończonych wakacjach i dzieci stąd powyjeżdżały, a te, które zostały w miejscu, mademoiselle zapędzała do roboty, nie dając im czasu na miłe stosunki z wyżłem. Chadzał więc przed pałac, gdzie było niejako psie forum, i tu nakłonił niekiedy Pafa do zabawy, pragnąc sobie gorycz pożycia z ludźmi osłodzić temi wybrykami szału z pod szubienicy: chciało mu się nieraz jeść, płakać, a on figlował. As był psem bardzo lekkomyślnym, jako wyżeł prawdziwie rasowy i źle wychowany.
Innym razem znowu zasiadał warszawski pies między trzema sfinksami i z górnego schodu przed pałacem przyglądał się rozmaitym ludziom, jakgdyby rozważał, do kogo teraz wypadało mu zwrócić swe uczucia, ażeby sobie przy dworze pozyskać sprzymierzeńca. Gdyby to mógł zjednać sobie taką panią Pelagję, klucznicę! W jej rękach był zarząd chleba, nabiału, mięsa, przeróżnych wędlin, tłuszczów, zwierzyny. Cóż, kiedy wyżła obciążała wina morderstwa kilku sztuk drobiu, które istotnie udusił i kilku innych, które uduszono już na jego rachunek! A pani Pelagja była tak zacięta w swoich upodobaniach i niechęciach, miała przytem w domu taką powagę, że gdy jej przyszło coś do głowy, to się uparła i nawet panu hrabiemu nie chciała wydać śmietanki do herbaty. Jakże tu dopiero myśleć, ażeby taka kobieta mogła psu winę przebaczyć? Zresztą, ona już przypuściła do łask swoich zwyczajnego kondla, czarnego, z białem podgardlem, z ogonem, w kółko nabok zakręconym, lizusa, z niskim służalczym charakterem. Zaszczycony łaskami kobiety z takiem znaczeniem, pies ten był niezwykle śmiały, odważał się szczekać na różnych mieszkańców pałacu i na psy pałacowe. Prawda, że tylko zdaleka szczekał, jednak szczekał.
Na pańskim dworze nie skąpiono nikomu głodnemu kawałka chleba; ale kto chciał tutaj żyć, koniecznie musiał mieć jakieś stosunki, musiał chleb dostawać z czyjejś ręki, jeżeli go przypadkiem kraść nie zamierzał. Brak takiej mianowicie chlebodawczej ręki pociągał to następstwo, że można było nieraz bardzo cienkim głosem śpiewać, szczególniej też będąc psem. Jeżeli się nikt za tobą nie wstawił, nie zalecił, aby na ciebie obiad wydano, nie pomyślał, żeś głodny, że nie należysz do żadnego stołu, to mogłeś marnie zginąć.
Psy pałacowe miały opiekunkę, nieocenioną Łucję; Szumlas, ów dworak z kondlów, miał — Pelagję; Mars i Rudek, dwa psy, które utrzymywały straż już przy stajni, już przy oborze, cieszyły się względami stangretów, dziewek; Cybulka, maleńka suczka, podobna do świnki morskiej, trzymała się wyłącznie nogi Makarka, stangreta hrabiego. Różne zaś psy przybłędy tak sumiennie pilnowały każdziuteńkiej kosteczki, wyrzuconej z kuchni, i taką w tem rzemiośle już miały wyćwikę, że się tam przy nich mucha pożywić nie zdołała. Służący je bili i kopali, inne psy skubały, szarpały, kaleczyły, a te biedaki z całym żebraczym cynizmem trwały na ząjętem stanowisku.
Wśród takich stosunków wyżeł nasz, zaniedbany przez pannę Florentynę, znalazł się narazie w dosyć przykrem położeniu. Niedokarmiony raz i drugi, garnął się do niewiast. Kiedy bowiem chodzi o dzieła miłosierdzia, kobietę łatwiej wzruszyć, niż mężczyznę; ale, jeżeli kobietą kierują jakieś poboczne względy, uprzedzenia, jest ona wtedy daleka od litości, a może stać się okrutną.
W obcowaniu z ludźmi As zdobył sobie to doświadczenie, że zawsze w trudnych życiowych przypadłościach, ile razy mu przychodziło wybierać między płciami, zwracał się do człowieka w spódnicy, bez wąsów i z długiemi włosami. Otóż i teraz rozpoczął umizgi do praczki Łucji, która nadzwyczajnie punktualnie, gorliwie spełniała obowiązek opieki nad trzema braćmi sfinksami; dzięki temu psy nie miały nigdy potrzeby drżeć przed przyszłością i wyglądały — niczem karmione na rzeź cielaki. Bez żadnego dopominania się żywność dochodziła je codziennie w godzinie oznaczonej, ponieważ zacna niewiasta pamiętała o tem i sama podstawiała porcje psom pod pyski. Troszczyła się zaś nietylko o pożywność i smakowitość strawy, ale — i o zdrowotność. Dobierała potrawy właściwe, a przygotowywała je tak starannie, że najwybredniejszy pies-smakosz nie miałby tu prawa skarżyć się na kuchnię — palce lizać.
Musiał to As zbadać i należycie ocenić, skoro jednego razu uderzył w koperczaki do panny Łucji, żwawo podrygując i przymilając się uprzejmem merdaniem ogona, a jednocześnie przysuwając się coraz bliżej do miski.
— Widzisz go, jaki elegant! — krzyknęła z gniewem praczka, która miała urazę do Asa o to, że będąc ulubieńcem garderobiany, dosyć ją lekceważył. — Czy to ty, warszawski paliwodo, nie masz swojej Florki?
I z temi słowy zdjęła czem prędzej z nogi przyklapany trzewik, ażeby odpędzić od miski psa, który z całą namiętnością i pośpiechem głodomorka wielkiemi łykami wciągał w siebie kwaśne mleko z kawałkami chleba. Uderzony w nos twardą podeszwą w chwili tak ważnej, As się oburzył, warknął złośliwie, pochwycił zębami trzewik i upuścił go w miskę z kwaśnym mlekiem... Trzeba było widzieć, w jaką złość popadła teraz ta dobra osoba!... Pierwszy oręż, który w uniesieniu wpadł jej pod rękę, była to leżąca na blasze żelazna dusza do prasowania; ale dusza, widać, jeszcze nie ostygła i poparzyła palce praczce. Stąd jeszcze gwałtowniejsza zawziętość. Zanim się Łucja dobrała do pogrzebacza, As już pochłonął całą porcję mleka, przygotowaną dla przyjęcia Pafa, który zboku dobrodusznie przyglądał się zajściu. Wyżeł, rozumie się, dał nura, aby uniknąć spotkania z pogrzebaczem. Szalona z gniewu kobieta wywarła złość swą na Pafa, palnęła go porządnie, wykrzykując:
— Oj ty, gamajdo!... Pies, jak stodoła, i pozwolił, żeby mu taki pędziwiatr sprzątnął obiad z przed nosa!...
To zajście pamiętne wykopało raz na zawsze otchłań między wyżłem i praczką; pies uczuwał dotkliwie brzemię życia, do którego utrzymania koniecznie jeść trzeba. Z pomiędzy wszystkich ludzi w Mączynie najczęściej rzucała mu się w oczy panna, ale stara panna, Henryka, Francuzka, która przed kilku laty zajmowała w pałacu stanowisko bony. Sprawiała ona na Asie tak osobliwe wrażenie, że gdyby był człowiekiem, niezawodnie postawiłby jej pytanie: — „Co panią trapi? Dlaczego pani jest smutna?“
Rzeczywiście, trudno dociec, jaki był powód smutku panny Henryki. Zupełnie nic nie robiła, zawsze miała apetyt, godny naśladowania, chadzała spać z kurami, a wstawała, kiedy kury już oddawna używały życia. I mimo to jedwabne życie była jednak smutna, wyglądała jak wdowa, która właśnie co tylko straciła ukochanego męża. Może przyczynę stanowiło staropanieństwo?... Ależ w Mączynie była istna galerja starych panien, a żadna się z nich nie smuciła tak dalece. Prawda i to, że ze wszystkich spraw całkowitego ludzkiego życia smutek jest dziełem najłatwiejszem do wykonania, a przytem niektóre niewiasty mają przekonanie, że im ze smutkiem bardzo do twarzy: melancholiczny smutek czyni fizjognomję interesującą, dodaje jej uroczystości, zjednywa współczucie, pociąga. Smętne osoby tego rodzaju lubią cukierki, konfitury, białe kwiaty, czarne ubranie, rumienią się, spuszczają oczy, wzdychają, płaczą z ogromną łatwością i wszystkie te znamienne cechy przechowują do późnego wieku.
As nie miał przekonania do panny Henryki: może z powodu, że melancholja czyniła ją nudną, może dlatego, że rozmawiała z nim po francusku, a może też, że go nigdy nie obdarzyła czemś takiem, co wychodzi na rzetelny pożytek organizmu — najwyżej, jeśli mu kiedy rzuciła niedojedzony kawałek cukierka. Mógł sobie pies jednakże pomyśleć, iż, rozruszawszy tę tkliwą kobietę, dałoby się z niej wyciągnąć pewne korzyści w bliższem obcowaniu.
Pewnego dnia więc, widząc idącą na przechadzkę pannę Henrykę, pies puścił się za nią całym pędem i w chwili, kiedy schodziła z pagórka nadół, pogrążona w dumaniu, on podskoczył i przednie łapy oparł na jej plecach. Taki wybryk z jego strony oznaczał chęć i wyzwanie do jakiej wesołej zabawy! Po świeżo atoli spadłym deszczu ziemia oślizgła i nagle zaskoczona ztyłu Francuzka najprzód pomknęła zgóry, jak na łyżwach, potem twarzą padła na ziemię, dalej jeszcze staczając się po pochyłości. Wszystko to narobiło nieładu w jej garderobie. Z kolei rzeczy przestraszył się teraz wyżeł, skoro spostrzegł tę nadzwyczajność, że upadająca kobieta była czarna, a jest oto cała w bieliźnie... Odskoczył, zdziwiony, o kilka kroków i począł żwawo oszczekiwać tak niezwykłe zdarzenie — przemianę osoby czarnej w białą. Podczas tego biedna panna Henryka z głową nadół, z nogami wgórze, nie mogła znaleźć punktu oparcia, aby się wygramolić, podźwignąć. Aż nareszcie jęki jej i szczekanie Asa sprowadziły tam ogrodnika i ogrodniczków, którzy wybawili upadłą niewiastę z wielce przykrego położenia. Za złe im tego brać nie można, że na ratunek spieszyli z uśmiechem na ustach, gdyż rzecz była bardzo śmieszna. Przybyła Asowi nowa nieprzyjaciółka. Francuzka ta, kobieta z gołębiem sercem, miała do psa urazę nie o to, że upadła, tylko, że upadła tak, a nie inaczej, że ogrodnik i jego pomocnicy, mężczyźni, widzieli ją w ten sposób leżącą. Nie mogła pomyśleć o tym fatalnym wypadku bez rumieńca na twarzy, a myśleć musiała, ilekroć spostrzegła Asa.
Nastała twarda w tym roku jesień, spadł śnieg, chwyciły dobre przymrozki, a to wszystko zwiększyło tylko apetyt wyżła. Biedaczysko schudł, posmutniał i ludzie, powierzchownie o rzeczach sądzący, twierdzili, iż pies najniezawodniej ma w sobie jakąś ukrytą chorobę: zdechnie, to zdechnie, świat się o psa nie zapadnie. Stosunki wcale się nie zmieniły, obiadów na Asa nie wydawano, a jednak jego nieprzyjaciółki ciągle nań krzywem okiem patrzyły; słowem pies żył, jak to powiadają, psim swędem.
Jest to niezmiernie uciążliwe przez całe życie wszędzie nosić z sobą żołądek i nieubłaganą potrzebę zaspokajania jego głodu. Caluteńki żywot sprowadza się w gruncie rzeczy do uczuwania głodu i przemyśliwania: jak go zaspokoić. Trzeba sobie łamać głowę, brać się na sposoby, wyzyskiwać stosunki, tworzyć zuchwałe pomysły, ostrzyć swą odwagę, aby tylko nie umrzeć z głodu.
Czasami wychodziła z pałacu pani hrabina, widząc zaś, że każdy ze sfinksów jest na zwykłem miejscu, a As pomiędzy niemi, rada była temu porządkowi i tytułem łaski, wynagrodzenia za chwalebną wytrwałość w dobrem, częstokroć dawała każdemu psu po grzance albo po obwarzanku. Nie wiedziała ona przecież o tem, iż wyżeł, należący do Mięcia, cierpi w jej domu niedostatek i od jakiegoś czasu jest ofiarą zawiłych stosunków, rozmaitych okoliczności, w grę tu wchodzących.
Wychodziła też na przechadzkę panna Marja z uczennicą swoją, panną Zofją i, jeśli to była pora, w której mówiono o psie wściekłym, wtedy ztyłu o piętnaście kroków szedł za niemi pogromca psów wściekłych, Apolinary, z dubeltówką pod pachą. Pochód ten atoli miał w sobie tyle jakiejś zimnej obrzędowej powagi, tak znać było, że czysta pedagogika idzie, iż pies obrzucił tylko okiem fizjognomję i zawracał od połowy dziedzińca, jakgdyby sobie w duszy powiedział: — „Niema tu nic a nic do zrobienia w sprawie, która mię najgłówniej obchodzi!“
Drobnym, szybkim krokiem przebiegał też nieraz hrabia od pałacu do fabryki, a prawie zawsze miał dla psów jakieś przychylne słówko w ustach i niekiedy parę kawałków chleba w kieszeni. Ha, dobra psu i mucha!
Lada pies w Mączynie doskonale wiedział, że ta strona, w którą hrabia chadzał, nie posiadała ani kuchni, ani śpiżarni, ani żadnego zakładu z zapasami artykułów spożywczych. Mimo to, As poszedł za hrabią na fabrykę. Należy przecie własnemi oczyma przekonać się o wszystkiem, bo nuż...
W samej rzeczy, zbliżając się ku owym warsztatom wyrobów twardych, nie dających się imać psim zębom, wyżeł węszył jakieś ciepłe, miłe zapachy, coś w rodzaju tłuszczu, który się skwarzy na rozpalonej blasze. Im bliżej fabryki, tem go przyjemniej woń w nos uderzała, rozbudzając chęć łakomstwa. Przybywszy już na miejsce, czuł wyraźnie, że ponętny zapach zupełnie tak pływa w atmosferze, jakgdyby tam kto na szmalcu pączki smażył. Karnawał czy coś takiego?
Pies nie zważał teraz wcale na straszliwy stuk, trajkot kół i kółek, ale ze skwapliwością istoty głodnej odrazu rozpoczął szukać nosem, powszędy wietrząc. Miła woń pochodziła w części z nasmarowanych tłuszczem i rozgrzanych różnych członków machiny parowej, a w części — z łoju, którego przetapianie dopiero co ukończono na fabryce przed przybyciem tu pryncypała. Taki łój jest rzeczą cenną, budzącą pożądanie nietylko u każdego psa, lecz i u niejednego człowieka. Otóż, pracujący przy machinie palacz cichaczem ulał sobie był w dzbanek roztopionego łoju, postawił to około machiny, a dla niepoznaki nakrył swoją kapotą.
Wałęsając się po fabryce z nosem, puszczonym na zwiady, As dotarł nareszcie do utajonego dzbanka, wsadził nos pod kapotę i począł wąchać w taki sposób, jak to zwykle czynią psy, gdy znajdują mysią jamę. Posiadacz przywłaszczonego łoju bacznie śledził ruchy wyżła, ale nie wypadało mu przecież po grubjańsku kijem odpędzać psa w obecności hrabiego. Usunął więc tylko kapotę z pod machiny, obwinął nią starannie dzbanek i cały ten pakunek położył na drewnianych schodkach, po których się, w razie potrzeby, wyłazi na wierzch machiny. Dzbanek i kapota znajdowały się teraz na górnym schodzie; wyżeł stanął zaś u stóp schodków, wyciągnąwszy nos do góry; w dalszym ciągu napawał się wonią łoju. Kiedy nareszcie palacz, pewny, że łojowi już nie zagraża najmniejsze niebezpieczeństwo, gdzie indziej zwrócił uwagę, pies wspiął się na schodki, chwycił zębami koniec kapoty i o tyle ją sobie przyciągnął, o ile mu to było potrzebne, aby mógł czynić dalsze poszukiwania. Wskutek tych usiłowań nieskrzepły jeszcze łój sączył się z dzbanka i wsiąkał w watowaną kapotę, czyniąc ją tem ponętniejszą dla Asa, który przedniemi łapami przytrzymywał walący się nadół ładunek, a w kapocie gmerał nosem i językiem.
Mocno się przeraził i zadziwił palacz, gdy ujrzał psa wyciągniętego jak struna na pochyłych schodkach, a całym łbem zagrzebanego w fałdach kapoty; toż kradzież łoju z łatwością najaw wyjść mogła. Jednakże w tem trudnem położeniu nie stracił przytomności umysłu, pobiegł co żywo, odkręcił kranik świstawki i wypuścił parę prawie tuż nad samym łbem wyżła. Rozległ się świst piekielny, tak przeraźliwy, że pies nic podobnego nigdy jeszcze w życiu swojem nie słyszał. As chwilowo zgłupiał z przerażenia; ale i on nie zupełnie stracił przytomność umysłu, gdyż nie popuścił z zębów przełojonej kapoty i, unosząc ją, jak szalony skoczył ze schodków, a potem cwałem, ile tylko sił miał w nogach, opuścił co tchu fabrykę. Gdy wpadł z tym łachmanem na dziedziniec, wyciągnął się niebawem na zielonej murawie i począł nadzwyczajnie skrzętnie wyszarpywać watę, napojoną łojem.
Ta energiczna jego praca mocno zaciekawiła trzy sfinksy, do których może też i woń łoju dolatywała. Ruszyły się więc z pod kolumnady i pobiegły zobaczyć, co to znaczy, że kolega ich tak usilnie pracuje zębami, przechylając łeb już na prawo, już na lewo. Wkrótce potem wszystkie cztery psy rozciągnęły w powietrzu kapotę, jak płachtę, i każdy z nich, warcząc, szarpał ją w swoją stronę. Naprzód Puf surowo skarcił Pifa, a odebrawszy mu wyrwany rękaw, poprzestał na tem i opuścił pole zapasów. Później Pif z Pafem rozprawiły się krwawo o wyszarpaną wspólnemi siłami połę kapoty. Nareszcie Paf, pokonany przez Pifa, dopadł uchodzącego w krzaki z resztką szmaty Asa i w zaciętej walce popękały węzły przyjacielskiego związku psów obu. Z powodu owego łoju nasz wyżeł stracił przyjaciela i naraził sobie ludność fabryczną, jako taki, który się odznacza zdolnościami tropienia uczynków ludzkich.
Coraz ciaśniej zaczynało być psu w Mączynie: ubywali mu przyjaciele, a liczba nieprzyjaciół wzrastała. Jakby nadomiar nieszczęścia, zdarzyła się w tym czasie przygoda, która wywarła bardzo stanowczy wpływ na pobyt Asa we dworze.
Kalasanty, miejscowy kucharz, wywiesił był za oknem okazałą sztukę sarniny, przedmiot ogromnie ponętny, na którego widok każdy przechodzień przystawał i, patrząc, wyobrażał sobie jak będzie smakowała komuś ta pieczeń sarnia. Nie wiemy, w jakim celu pan kucharz zrobił tę wystawę sarniny napokaz; ale on prawdopodobnie wiedział, co czynił. Zadrażniwszy niepospolicie swoje stosunki z Pafem, As uważał za właściwe unikać teraz kolumnady i schodów pałacu, gdzie były jego przyjaciel razem z braćmi zwykle spędzał życie. Puszczał się przeto w okolicę kuchni, śpiżarni, kurnika, co go zbliżało już do pospolitego psiego gminu. Właśnie w czasie jednej z takich wypraw spostrzegł wiszącą przy oknie sarninę, wobec czego zachował się zupełnie tak samo, jak każdy inny przechodzień: naprzód przyglądał się, stojąc, następnie przysiadł na ogonie i w tej postawie pochłaniał wzrokiem sztukę piękną. Skoro się później pokazało, że sarnina znikła gdzieś bez śladu, a pozostał tylko kawałek sznurka, na którym wisiała, wystąpili różni naoczni świadkowie, głównie służący dworscy, zawzięcie dowodząc, jako widzieli Asa, oczyma chciwie pożerającego mięso. Ktoś się odezwał:
— Ho, ho! Szprync taki, jak on, łatwo mógł podskoczyć i urwać!
Żeby podtrzymać to mniemanie, znaleźli się zaraz ludzie, którzy na własne oczy widzieli, że wyżeł w pogoni za kotem przesadzał nadzwyczajnie wysokie parkany.
— On bestja i na drabinę wylezie, kiedy mu potrzeba! — wtrącił jakiś człowiek, świadomy zdarzenia z łojem na fabryce, a podciągający pod pojęcie drabiny owe wygodne schodki, z których pies zwlókł kapotę i dzbanek z łojem.
Trudno było nie przegrać sprawy wobec tylu dowodów. Kalasanty, jak rabin, kiwał tylko głową, zdawało się, że jakoś niebardzo ufa świadkom; ale zachwiała się jego sprawiedliwość, kiedy Pelagja gromkim a groźnym głosem fuknęła:
— Cóż się pan Kalasanty jeszcze namyśla? Czy taki gałgan, co dusi kury, indyki, nie może zjeść także sarniny?
Zmiękł natychmiast kucharz, który, nawiasem mówiąc, jak każdy człowiek spokojny, bał się nadzwyczajnie niewieściego języka.
— A tak, tak! Skoro dusił kury, indyki, to pewnie zjadł i sarninę! — rzekł Kalasanty głosem powolnym, jakim przemawiają ludzie ślamazarni, nie mający odwagi bronić swoich przekonań.
W niecałą godzinę potem obiegała po Mączynie wiadomość, że As wykradł i zjadł ogromną pieczeń sarnią; przytem oblizywali się zarówno opowiadacze, jak i słuchacze.
Każdy niegodny czyn, popełniony rzeczywiście lub przypuszczalnie, pociąga za sobą objawy mściwości społecznej. Występną jednostkę spotyka prześladowanie, surowsze, niż kara sprawiedliwości, bo ono nie zna granic i końca. Jest to już właściwością natury ludzkiej, aby w całem szukać dziury, aby w rzetelnej nawet cnocie wynajdywać złe strony; cóż dopiero mówić o czynach, napiętnowanych, jako występne! Wyrozumiałość, pobłażliwość i sprawiedliwość bywają ludzkiemi przymiotami niekiedy; ale złość i mściwość — zawsze. As nie był ani zły, ani dobry; przypadkiem mógł mieć łaski u ludzi i przypadkiem zasłużył na ich niełaskę. Czy on istotnie zjadł potajemnie sarninę, jest to do dzisiejszego dnia bardzo wątpliwe. Z pewnością tylko można powiedzieć, że ludzie koniecznie potrzebowali zwalić tę winę na niego, że im zależało na tem, aby go potępić przy pierwszej okoliczności. Tłum doświadcza przyjemności, gdy może prześladować, łajać, bić, dręczyć takiego uznanego przestępcę. Na takich ofiarach pobiera może ludzkość pierwsze lekcje moralności, kształcąc uczucie wstrętu do złego. Przecież zwierzęta stanowią także przedmiot wiwisekcji, gdy chodzi o naukę praw życia, o fizjologję. Giną mali i słabi, choć niewinni, a ich cierpienia, śmierć służą do wzmocnienia silniejszych.
Zaraz po uznaniu winy psa w kuchni pierwszy lepszy służący, który napotkał Asa na swej drodze, uważał sobie za obowiązek uderzyć go kijem lub cisnąć weń kamieniem; inni czynili to samo. Wyżeł przez jakiś czas trzymał się na przestrzeni między pałacem a oficynami, nie mając ani tu, ani tam przystępu. Ponieważ w fizjognomjach ludzkich czytał po największej części nienawiść i pogardę dla siebie, przeto stawał się bardzo nieśmiały, stronił od ludzi. Ciężko widać i psu, gdy mu nikt nie daje dobrego słowa, nie odezwie się po przyjacielsku: — „Pójdź tu!“ — Ta gotowość świata do prześladowania jest wtedy okropna. Narażona na nią nieszczęśliwa jednostka najkrótszą drogą i zupełnie nieświadomie zdąża do upodlenia. Rozgoryczonemu psu mogło się wydawać, że jest rzeczywiście nędznym prochem, niegodnym żyć w tem otoczeniu. Spoglądał nieraz ku trzem sfinksom, a nie śmiał się zbliżyć do pałacu — coś tak, jakgdyby sobie wyobrażał, że i psy spoglądają nań pogardliwie, nienawistnie, groźnie. Onby się teraz i na posąg z kamienia nie poważył szczeknąć. Gdyby osamotniony pies trzymał się był dłużej tak na boku, z ogonem opuszczonym, z oczyma smutnemi, niezawodnie wnet powiedzianoby o nim: — „Ten pies wściec się myśli!“ — I wtedy Apolinary zapewne wziąłby się do dzieła, ażeby wystrzałami przerwać pasmo żywota, pełnego utrapień.
Wszędzie i w każdym czasie są takie istoty, podlejące wśród prześladowania; nie mogą one umrzeć ani im nikt życia nie skróci. As teraz właśnie należał do ich rzędu. Nareszcie można go było widzieć, jak porzucił już okolice pałacu i oficyn, a przeniósł się w miejsce, gdzie jest koniec obrębu pałacowego i początek drogi, wiodącej poprzez groblę ku miasteczku. Tam na mostku, niedaleko templa, leżał w ślimaka zwinięty, z pyskiem na ogonie, albo wystawał, mając fizjognomję wędrowca, który zamierza opuścić ognisko domowe, pójść w świat, tylko coś się nie może zdobyć na krok taki. Bo dokąd iść?... Świat jest wielki, szeroki, ale przecież nie dla psa, któremu trudno zerwać z domem. Kiedy raz przed samym wieczorem przyglądał się tak przechodniom i przejezdnym, spostrzegł go jakiś jegomość, jadący sankami w parę koni, i ten — zapewne odniechcenia — mruknął pod nosem:
— Pójdź tu, piesku!
Dawno już z ust ludzkich niesłyszane słowa dodały psu otuchy: żwawo pobiegł za sankami i niebawem znalazł się w miasteczku. Tutaj podróżny jegomość zajechał przed dom bogatego Izraelity, który pożyczał pieniędzy na lichwę, i zaraz się udał do jego mieszkania. Wkrótce też potem i woźnica poszedł do szynku; As zaś uważał za właściwe wskoczyć na sanki, zagrzebać się tam w sianie, ponieważ go sen morzył. Oj, bardzo przykre dla wyżła było z tego snu przebudzenie! Stał nad nim furman, chłop sążnisty, klął straszliwie, a ćwiczył go jednym z tych biczów, składających się prawie z samych węzłów, grubych i twardych, jak żelazo. Chłopu chodziło o to, że na takiem miejscu, gdzie jego pan siadał, pies się ośmielił rozkładać.
Na wrzawę, której As narobił z bólu, w okamgnieniu ruszyły się psy miejscowe, ze wszystkich stron pędziły na wyścigi, gotowe szarpać, gryźć cierpiącego. Księżyc jasno oświecał rynek Mączyna i wyżeł wyraźnie widział na śniegu tę psią hołotę, dyszącą pragnieniem przelewu krwi jego. Straszne były postaci tych kondli i przerozmaitych mieszańców! Zgrai owej zdawał się przewodzić wielki, tłusty pies rzeźnicki, płowy, z czarnemi obwódkami około oczu, gładki, jakby wylizany, z obciętemi uszyma, z króciutkim ogonem; mieszały się w nim cechy: buldoga, ogara, brytana i kondla. Bez żadnych uprzednich zagajeń przyskoczył do Asa, jęczącego pod ścianą żydowskiej lepianki, wziął go za kark i rznął o ziemię, a cała ciżba psów tłoczyła się gwałtownie z zębami, żeby tylko gdzie bądź dopaść i siepnąć powalonego. Warczenie, chrapanie, skowyt stanowiły prawdziwie piekielną wrzawę. Na leżącym Asie utworzyła się ruchoma góra kudłów, ogonów, łbów, nóg psich, a wszystko przewalało się z miejsca na miejsce i wtoczyło się nareszcie do ciemnej sieni żydowskiego domu. Tu, w ćmach nocy, przyjaciel nie rozróżniał już przyjaciela i wszystkie psy gryzły się między sobą, wyprawiając przerażający harmider. Dopiero Żydówka, gospodyni domu, zdobyła się na osobliwy pomysł: uchyliwszy drzwi izby, chlusnęła garnek wrzącej wody na rozżartą psiarnię. Jakby na skinienie czarodziejskiej różdżki, w jednej chwili wszystko ucichło i tylko w oddaleniu dawało się słyszeć sapanie, kichanie tych kondli, co tchu teraz zmykających na swe śmieci. Ostatni wyszedł z sieni As i to zmuszony przez Żyda kijem.
Wlokąc za sobą okulawiałą nogę, jak żołnierz ranny, uchodzący z pola bitwy, puścił się wyżeł przez rynek i dotarł do siedziby lekarza. Była to ustroń spokojna, starannie sztachetami ogrodzona od rynku i innych domostw w miasteczku. Żaden czworonóg nie mógł tutaj wtargnąć, a jeśli to przypadkiem nierozważnie uczynił, w całym domu obwoływano natychmiast pospolite ruszenie: kto żył, porywał w rękę oręż, jaki się nadarzył, i zapamiętale uderzano na wroga. Kucharka Regina, służący Władek i wielce krzykliwa, choć maleńka, suczka Muszka, były to siły armji czynnej, pozostającej w tym domu ciągle na stopie wojennej. Atoli w nadzwyczajnych wypadkach sam pan doktor stawał na czele armji, jeżeli, naprzykład, trzoda chlewna, hurmem powracająca z pastwiska, wdarła się przez powyłamywane tu i owdzie sztachety i zuchwale rozpuściła zagony. Wroga bito, wypędzano, sztachety łatano; świnie zawsze właziły.
Głównym powodem takiej niesłychanej w miasteczku dbałości o nietykalność dziedzińca były najprzód kwiaty, bardzo troskliwie uprawiane przez panią doktorową, następnie gospodarstwo jej — istne oko w głowie — składające się z trzech kur i koguta, dwóch kaczek i tłuściutkiego, różowo-białej barwy prosiaczka. Zarówno kwiaty, jak i te zwierzęta wymagały spokoju, którego zapewnienie było bardzo trudne wobec niezmiernie surowych obyczajów rogacizny i nierogacizny w Mączynie. No, ale obecnie z powodu zimy i już dziewiątej godziny wieczorem czujność domowników okazywała się zbyteczną i przybycie tutaj Asa nie zwróciło niczyjej uwagi. Był on w tej siedzibie bezpieczny, jak w twierdzy, ponieważ psy miejskie pamiętne, że tutaj już nieraz odebrały basy, zawsze zdaleka obchodziły dom pana doktora i z trwogą nań spozierały.
As, przybywszy tu z chorą łapą, poszedł prosto na ganek i tam pod ławeczką dokonał zapomocą języka pierwszych lekarskich opatrunków, niezbędnie wymaganych podług psich wyobrażeń o medycynie i chirurgji. Z okien mieszkania pana doktora połyskiwało światło, które pięknie padało na śnieg i tak jakoś przyjemnie przemawiało do przekonania wyżła, że tam wewnątrz domu musi być ciepło, bardzo dobrze. Blask, odbity na śniegu, pociągał go magnetycznie. Nie mógł się oprzeć temu pociągowi, powstał, stanął naprzeciwko okna i patrzył, co się w mieszkaniu dzieje. Widział on tam stół, nakryty białym obrusem, talerze, obok talerzy — noże, widelce, na środku stołu — koszyczek z chlebem i bieluchnem ciastem. Opodal w kącie na małym stoliczku stał samowar, kurzący się kłębami pary. Jednym rzutem oka pies ogarnął cały ten przemawiający do duszy widok i jeszcze lepiej przybliżył się do okna: „Ze wszystkiego widać, że ludzie mają tu zamiar używać darów bożych; niechże ja na to zbliska popatrzę...“
Nasz pies nie widział tego, że przy samym oknie, na stoliku i między kobiecemi robótkami pani domu, przycupnąwszy, nawpół drzemał kot i przymrużonemi oczyma rzucał spojrzenia na krzątanie się ludzi i przygotowywanie wieczerzy. Ucho kocie, baczne na wszelkie szmery, posłyszało widać odgłos ruchów psa za oknem. Kizia odwrócił się, spojrzał w okno i w blasku światła księżycowego spostrzegł czarnego psa na białym śniegu. Widocznie mocno się tem zaniepokoił, gdyż nieustannie już w tę stronę wzrok zwracał. Pies przysiadł na ogonie, ciekawie wpatrywał się w okno, zrazu jednakże kota wcale nie widział.
U pana doktora był wint. W drugim pokoju, dokoła zielonego stolika, siedzieli partnerzy: aptekarz, pan Tomasz, nauczyciel z pałacu, i gospodarz — jedyni ludzie, którzy w Mączynie i całej okolicy Mączyna uprawiali sztukę gry w winta, gdy tymczasem ogół graczy oddawał się preferansowi. Grali z dziadem i z przykupką, a spierali się bardzo głośno, namiętnie, ponieważ aptekarz strzelał nadzwyczajne bąki, oburzające w najwyższym stopniu jego współgraczy.
— Niedosyć, że przegrywam, jeszcze mi wymyślają!... — mówił właśnie, żaląc się, zgoryczony farmaceuta, kiedy weszła pani doktorowa i zażegnała żwawy spór, uprzejmie zapraszając wszystkich do wieczerzy.
Zasapani, zadyszani w uniesieniu, powstali od zielonego stolika i skwapliwie zdążali teraz do białego; ale po drodze nie zaniedbywali i tak kłótni, dopóki każdy z nich nie połknął kieliszka wódki i nie zajął miejsca.
Dla Asa otwarł się w tej chwili bardzo ponętny widok, gdy przez szybę ujrzał na jednym półmisku dymiące się ciepłą parą pieczone mięso, na drugim — sypkie kartofle. To go mimowolnie pociągnęło ku oknu. Ruch taki kot wziął widocznie za rozpoczęcie kroków nieprzyjacielskich; gdyż powstał, wygiął się w kabłąk i świecące oczy utkwił we wrogu swego rodzaju. Wyżeł miał teraz przed sobą kota i półmiski; kot go niecierpliwił, drażnił, półmiski — mile wabiły. Zbliżył się jeszcze bardziej do okna, może nawet warknął półgłosem. Wówczas kot nie zdołał już dotrzymać placu, odsadził się, jak mógł najlepiej, i jednym susem ze stoliczka pod oknem skoczył na stół biesiadników. Zapewne wskutek przestrachu źle skok swój wymierzył i padł prosto w talerz, stojący przed aptekarzem, grzęznąc w kartoflach, oblanych sosem. Pan aptekarz wtedy właśnie operował widelcem i jakoś, chcąc nie chcąc, kolnął nim kota, który, tem jeszcze bardziej przestraszony, z talerza skoczył na ramię aptekarza, a potem poszedł dalej. Zdarzenie takie dostarczyło wątku do rozmowy przez czas dłuższy o tem, co mogło skłonić zwykle bardzo spokojnego kotka do czynu, prawie nie dającego się objaśnić.
Po skończonej wieczerzy winciarze opuszczali gościnne progi, a pan doktor z właściwą sobie uprzejmością odprowadzał ich do sieni, gdzie nie omieszkano jeszcze wyrzekać na brak czwartego partnera i na konieczność grywania z dziadem: — „Czysty rozbój“. — Ale za odemknięciem drzwi od ganku, do sieni wcisnął się As, jakiś zbiedzony, drżący, pokorny. Każdy z obecnych tutaj dobrze znał tego psa, przeto dał się słyszeć najprzód okrzyk zdziwienia: — „As! As!“ — a potem napoczekaniu otwarto pole domysłom, co to znaczy, że wyżeł pałacowy o tak niezwykłej porze zjawił się w miasteczku — u drzwi doktora mianowicie. Błąkanie się Asa w nocy poza obrębem pałacu nauczyciel przypisywał indywidualnym popędom jakimś, a przytem brakowi domowej dyscypliny.
Człowieka żyłka wintowa wyciąga z domu, psa — inna żyłka.
Jednakże lekarz i aptekarz, mający zwykle do czynienia z wadliwemi organizmami, wpadli na domysł choroby, zwanej wścieklizną.
Pies z porządnego domu nie wałęsa się po nocy bez ale: — bezwarunkowo stan nienormalny.
Chociaż As zdradzał przygnębienie tylko i pokorę, jednak na wszelki wypadek wypędzono go za drzwi, zwłaszcza, że nosił na sobie krwawe ślady niedawnej walki, a przytem widok obcego psa w domu bardzo niepokoił i rozdrażniał Muszkę.
Aptekarz, który od południa grał w winta i obawiał się wymówek żony, wróciwszy teraz do domu, rzekł zaraz na wstępie:
— Mamy w mieście psa wściekłego!
Słowa te tak przeraziły panią aptekarzową, że zapomniała odrazu o wyrzutach i myślała tylko o niebezpieczeństwie, na jakie się mąż jej narażał, wracając do domu. Wystarczało to już najzupełniej, ażeby cały Mączyn miał się nazajutrz na ostrożności przed psem wściekłym. Rano bowiem pani aptekarzowa rzekła do wychodzącej z domu służącej:
— A strzeż się tam, bo w mieście jest pies wściekły!
Poszło to zaraz w obieg. Różni mieszkańcy Mączyna przypominali sobie czem prędzej, że wczoraj z wieczora słychać było w mieście ogromną psią wrzawę, powodem której, jak się pokazuje, był pies wściekły. O niczem innem nie mówiono już w miasteczku, tylko o tem jednem, że wczoraj psy gryzły się z psem wściekłym. Ktokolwiek posiadał psa przy domu, oglądał go dzisiaj troskliwie i odosabniał, jeżeli się okazała najmniejsza ranka. Nawet i ów wielki pies rzeźnicki poszedł pod zamknięcie, ponieważ mu na grzbiecie sierść oblazła wskutek oblania przez Żydówkę wrzącą wodą. Do dziewiątego dnia miały pokutować te psy pozamykane.
Kiedy pan doktor rano wyszedł z domu w celu odwiedzenia chorych, cały Mączyn tak mu się przedstawił, jakgdyby tu oczekiwano napadu Tatarów, a w ustach każdego był „pies wściekły“. Zastanowiło go to i wstąpił do apteki, ponieważ w aptece zawsze się dowiedzieć można czegoś pewniejszego. Teraz już do pana aptekarza nieustannie powracały jego własne słowa, wyrzeczone wczoraj w nocy do żony: — „Mamy w mieście psa wściekłego!“ — Każdy przychodzący do apteki po olejek powtarzał: — „pies wściekły“ — i aptekarz mniemał, że otrzymuje coraz to nową wiadomość, a tu mu odnoszono tylko jego własne słowa.
Doktor i aptekarz odrazu zgodzili się na to, że As, który wczoraj za otwarciem drzwi wpadł do sieni, był istotnie psem wściekłym i, Bóg wie, ilu ludzi, zwierząt do tego czasu mógł już pogryźć. Jednocześnie też, ze względu na bieżące niebezpieczeństwo, postanowiono dzisiaj wieczorem nie grać w winta.
Uczeń aptekarski, którego ta rozmowa zaciekawiała w najwyższym stopniu, powtórzył ją przybyłemu wkrótce potem po lekarstwo na zęby organiście. Ponieważ organista miał uszy pozatykane watą, słyszał więc tylko wyrazy: „doktor, aptekarz, pies wściekły“, a ich uzwiązkowanie sam sobie już w głowie urobił: — „Pies wściekły pokąsał doktora i aptekarza“. Ludzie oczekiwali pożądliwie skutków pobytu psa wściekłego w Mączynie, skwapliwie więc przyjęli taką wiadomość. Wszelkie powody trwogi już były ustały, a jeszcze byli tacy, którzy ciągle wierzyli, że pies wściekły rzeczywiście pokąsał lekarza i aptekarza.
Tymczasem As, wyrzucony za drzwi z sieni doktora, udał się teraz w sąsiedztwo, przed stajnię pocztową, gdzie wielka obfitość wyrzucanej z pod koni mierzwy obiecywała mu dobre legowisko, zabezpieczające od wpływów nocnego zimna. Zakopał on się tutaj po uszy i po doznanych licznych wrażeniach, a zapewne także wskutek osłabienia, zasnął snem twardym. Szeroko już mówiono o nim na mieście, a on, ile razy otworzył oczy i spojrzał na świat jasny, ciągle uczuwał w członkach jakieś rozluźnienie, omdlałość, potrzebę dłuższego wypoczynku. Zamykał oczy, znowu je otwierał, znowu zamykał: widocznie pragnął przez sen wynagrodzić sobie utratę sił, odzyskać krzepkość utraconą a tak potrzebną do zapasów z życiem.
Było już prawie południe, kiedy ze stajni poczęto wyrzucać nawóz w dwie pary rąk i zwalać go właśnie na tę kupę, gdzie zagrzebany pies wypoczywał. Musu nieraz trzeba, ażeby opuścić pościel, wygrzaną ciepłem swego ciała. Coraz to nowe pokłady spadały z wideł parobków i przytłaczały rozespanego wyżła; nareszcie poczuł, że już ledwie może oddychać. Porwał się z przerażeniem i, zebrawszy wszystkie siły, wyskoczył nagle z kupy mierzwy ku nadzwyczajnemu przestrachowi parobków, porządkujących stajnię: szeroko na ten widok rozwarli usta, wytrzeszczyli oczy i przez jakiś czas stali nieruchomi z widłami w rękach. Opamiętali się jednak, bo przecież słyszeli już byli coś o przebywaniu w mieście psa wściekłego. Raźno więc poskoczyli za zmykającym Asem, puszczając na miasto przeraźliwe okrzyki: — „Pies wściekły! Pies wściekły!“
Wołanie to sprawiło nadzwyczajny skutek: kto tylko był na rynku, usiłował się gdzie bądź schronić i wystraszone Żydówki przewracały się z wrzaskiem, a wyżeł gnał, jak szalony. Pouciekały też przekupki z kramów, między któremi As przebiegał, i gdy mu się nastręczył kosz, napełniony rybami suszonemi, twardemi, jak deski, mimochodem pochwycił jedną w zęby i uniósł. Już wypadł za miasteczko, kiedy dopiero jaki taki, uzbrojony drągiem, puszczał się za nim w pogoń z ogromnym wrzaskiem. W niejakiem oddaleniu od Mączyna widniał folwark: liczne sterty zboża, ustawione dokoła budynków gospodarskich. Zwierz dziki, gdy go ludzie prześladują, uchodzi do boru, pies — właśnie do ludzkiego domu. Ha, kto wie, może gdzieś i są dobrzy ludzie! Przecież dobroć jest wytworem człowieka...
Niedługo trwała pogoń mieszkańców Mączyna. Bóg miłosierny dał prześladowanym istotom dzielne nogi i to potężne uczucie strachu, które w razie potrzeby przypina do nóg skrzydła. Dobrze się stało, że As w popłochu takim miał jednak należytą przytomność umysłu i na wychodnem z miasta zaopatrzył się w suszoną rybę, której nie popuścił podczas ucieczki.
Zbliżając się teraz do folwarku, zwolnił biegu, spojrzał poza siebie, a gdy już nie spostrzegł ani znaku prześladowania, zadarł do góry ogon i swobodnie zmierzał ku najbliższej stercie zboża. Ah, jak dobrze mieć suchy kawałek chleba i móc go zgryźć spokojnie, nie czując na karku żadnego nieprzyjaciela! Przyjaciół w takich razach również się nie pożąda.
Wpił się zębami w swój bardzo twardy kąsek i od czasu do czasu odłupywał jakąś trzaskę. Spracował szczęki, a niedawno przedtem — nogi; niebo też jakoś poczerniało, groziło słotą, zachodni wicher rozgarniał po niem chmury. Wszystko to nie zachęcało psa bynajmniej do szukania wiatru po świecie: jął się więc pracy, rozgrzebał słomę pod stertą i urobił sobie wcale wygodne gniazdo. Przez pewien czas posyłał w pola markotne spojrzenia, potem zaczął coraz częściej poziewać, zwinął się w kłębek, zestawił nos z ogonem i zasnął w poczuciu zupełnego bezpieczeństwa.
Folwark, na którym As obecnie przebywał, należał do hrabiego z Mączyna, a przez kilka lat zrzędu trzymał go w dzierżawie za tanie pieniądze jeden z bogatych chłopów miejscowych. W tym bieżącym roku pan hrabia odebrał majątek na siebie i zaprowadził tu gospodarstwo na własną rękę. Urodzaje były ogromne: już sam owies, złożony w stertach, obiecywał co najmniej trzykroć większe korzyści właścicielowi, aniżeli wynosił dotychczasowy dochód z dzierżawy. To też były dzierżawca nienawistnem okiem spoglądał na te obfite plony, które byłyby mu kieszeń porządnie napełniły pieniędzmi, gdyby się i w tym roku utrzymał przy dzierżawie folwarku. O, bardzo niedobre myśli przechodziły przez głowę chłopa! Już on nieraz wystawał pod temi stertami, obliczał sobie na pieniądze ich zawartość i zawsze odchodził stąd, mając duszę pełną goryczy. Spać mu nie dawała myśl, ile on to mógłby był zarobić, a nie zarobił!...
Dzisiaj, kiedy oto dąć zaczął silny jesienno-zimowy wicher, a świat się zamroczył straszliwą zawieją śnieżną, chłop coraz to wychodził z chałupy i zpodełba wpatrywał się czegoś w tę zawieruchę, kostrzewiącą strzechy, świszczącą, skrzypiącą, huczącą, jakgdyby się ziemia załamywała. Z wieczora wszystko, co żyło, uchodziło pod dach skwapliwie, tylko on wymknął się cichaczem, nacisnął czapkę na uszy i z rękoma w kieszeniach, chyłkiem po mroczku, dążył ku owym stertom, na które wicher zdawał się teraz wywierać całą swą wściekłość, wyszarpując je garściami.
Były dzierżawca folwarku niedługo tutaj bawił. Jakby ponura mara, wichrem zagnana w to ustronie, przesunął się popod stertami i potem najkrótszą drogą co tchu wracał do domu. Widać, że mu chodziło o nakrycie tajemnicą tej wyprawy.
Gdy przybył do chaty, usiadł spokojnie na ławie, zakurzył sobie fajkę i z uroczystością patrjarchy rodziny spoglądał na igraszki wnuczęcia, które u stóp jego czołgało się na czworakach. Któżby powiedział, że ten człowiek przed chwilą podpalił sterty z dworskiem zbożem?...
— Hej, panie ojcze, w stertach dworskich gore! — rzekł syn, chłop już przeszło trzydziestoletni, który właśnie skądś powrócił i z progu chaty temi słowy powitał ojca, przeszywając go jednocześnie przenikliwym wzrokiem.
— Bóg ich karze widać za moją krzywdę! — odpowiedział stary i podźwignął się z ławy, ażeby wyjrzeć przez okno.
— Pan Bóg Bogiem, a ludzie ludźmi! — mruknął syn, zbliżając się także do okna.
Niebo zaogniło się straszną łuną, której światło oblało w tej chwili ponurą twarz starca i rozwidniło całą izbę. Miljony iskier, gnanych wichrem szalonym, przelatywały po powietrzu na wszystkie strony, a tu i owdzie, jak rakieta, widniała uniesiona wgórę płonąca garść słomy.
— Jezus, Marja, Józefie święty, ratujcie! — zawołała, wbiegając do izby, zdyszana synowa starego chłopa. Porwała na ręce dziecko i uklękła co tchu przed obrazem Matki Boskiej, na głos odmawiała pacierz.
As leżał pod pierwszą od pola stertą, zasłoniony jednak przed wiatrem całą jej masą; naprzeciwko swego legowiska miał drugą stertę, a dalej — cały szereg stert, tworzących jakgdyby ulicę. Podmuchy zimnego wiatru wpadały niekiedy i do psiego gniazda, prósząc w nie wilgotnym śniegiem; tem głębiej wkopywał się wyżeł w słomę. Nagle z tej pierwszej sterty buchnęły płomienie, w oka mgnieniu ogarnęły ją całą i z nadzwyczajną szybkością rzuciły most ognisty na stertę przeciwną, liżąc językami i boki stert sąsiednich. Fale dymu, zmieszanego z rozżarzoną perzyną, niespodziewanie wtargnęły do zacisza Asa. Porwał się, piorunem poskoczył w stronę pola; ale właśnie stamtąd powiał głównie war ognia i ćma dymu: tu się utworzył już szaniec ze zwalonej wichrem i z sykiem płonącej słomy. Zawrócił i rzucił się w ową ulicę stert, przez którą w piekielnym pochodzie ciągnął prąd pożaru. As chciał z nim pędzić, znaleźć sobie wyjście. Niestety, wyjście było tylko jedno — stracić życie!
Uwikłany w tyle życiowych dramatów, przeszedłszy tyle przygód, As zginął nareszcie: wcześniej czy później, zawsze go to oczekiwało.
Powieść As zaczął Adolf Dygasiński pisać w 1894 roku w Młynowie, posiadłości hr. Chodkiewiczów, położonej w powiecie Dubieńskim nad rzeką Ikwą w odległości 16 klm. od Dubna. Pierwsza wzmianka o Asie znajduje się w liście do córki z dnia 30 czerwca 1894 r. Pisze tam: „...gdy skończę „Asa“ i „Psychę“, jestem pewny, że wielu obrażę, ponieważ zakroiłem te obie rzeczy na satyrę...“. W listach do córki powraca do Asa parokrotnie. Dnia 26 listopada tegoż roku pisze, że jest bardzo energicznie zajęty „Asem“. W tydzień potem 3-go grudnia nadmienia, że Asa ma już na ukończeniu. Wreszcie ostatnia wzmianka znajduje się w liście z dnia 21 stycznia 1895 r.: „...Mój „As“ zacznie zapewne wychodzić w „Kurjerze“ po ukończeniu tej głupiej Jerychonki, a może i on nie będzie mędrszy...“.
Drukowany był As po raz pierwszy w „Kurjerze Warszewskim“ w 1895 roku. Druk rozpoczęto w Nr. 310 z dnia 9 listopada a skończono w Nr. 360 z dnia 31 grudnia. Pierwsze wydanie książkowe wyszło nakładem księgarni G. Centnerszwera, druk S. Orgelbranda i Synów, r. 1896, str. 212. Jest to przedruk dosłowny, nawet z zachowaniem niektórych błędów. Wydanie drugie ukazało się już po śmierci autora w 1913 roku, jako 746 tom „Bibljoteki Dzieł Wyborowych“, str. 160. Wydanie to zawiera pewną liczbę błędów drukarskich i opuszczeń.
Pierwsze wydanie książkowe zostało poprzedzone dedykacją: „Pani Julji i Panu Władysławowi hrabiostwu Chodkiewiczom na pamiątkę szacunku i przyjaźni — autor“.
W rozdziale VI-ym Asa Dygasiński przenosi akcję powieści do Mączyna nad Ikwą. Jest to właściwie Młynów nad Ikwą. Oczywiście autor pomieścił w Asie dużo ze swego otoczenia, co zresztą sam stwierdza w jednym ze swych listów do córki i co wynika z tego, że utwór został zakrojony na satyrę.
Rękopis Asa nie jest znany. Zachował się jedynie bruljon powieści pisany na kartkach papieru listowego i w notesie kieszonkowym. Część bruljonu pisana na papierze listowym kończy się na 60 str. druku wydania niniejszego. W redakcji ostatecznej autor wprowadził znaczne zmiany. Część druga bruljonu pisana w notesie zaczyna się od 125 str. wydania niniejszego. W tej części redakcja ostateczna zawiera daleko mniej odchyleń od bruljonu. Asa w wydaniu niniejszem przedrukowano z pierwszego wydania 1896 r.
Dygasiński stale pisze é, np. dérdały, cztéry, chléb, itd., jak również zastosowuje końcówkę ę w 4-ym przyp. licz. p. zaimków, np.: moję, swoję, twoję, jednę, owę. Pisownię tę zmodernizowano. Pisze również: spodnica, doktor. Wyraz doktor zostawiono według pisowni autora.
Interpunkcję zachowano autora, wyjąwszy parę wypadków, gdzie poprawienie stawało się konieczne, np. oddzielenie dopowiedzenia, wyrazu wtrąconego lub zdania współrzędnego wynikowego połączonego spójnikiem i lub a.
Poprawiono również parę niewątpliwych błędów korektorskich pierwodruku i wydań następnych.
Nadto na str. 60, w. 10—11 od g. w zdaniu: „...dzisiaj można dostać biletów...“, po słowie „dzisiaj” wstawiono słowo „nie“, ustalając tekst zdania w sensie negatywnym.
Na str. 72, w. 6 od g. po słowie „ruchu”, dodano, zapewne opuszczony w korekcie, dwukropek, dzięki czemu zdanie nabiera jasności.
∗
∗ ∗ |
Str. 20, wiersz 20 od g.: „...cukiernia Sztengla...“ Mieściła się ta cukiernia w kamienicy narożnej przy zbiegu ul. Marszałkowskiej i placu Dąbrowskiego, nawprost Hersego.
Str. 29, w. 11 od g. „...przy domu Blocha...“ Jest to ostatni dom przy ul. Marszałkowskiej po stronie numerów parzystych, róg Królewskiej.
Str. 65, w. 3—2 od d.: „...psa wyprowadził w pole na otoku i w koralach...“ Polowanie z otoką: polowanie z naganką; wyżeł otokowy: wyżeł nie spuszczany ze sznurka w czasie polowania; wyżeł trzymany na otoku, znaczy: trzymany na sznurku w czasie układanie. „Korale“ w języku myśliwskim oznaczają gałki drewniane z powbijanemi w nie sztyfcikami ostremi. Korale te zawiesza się na szyi psów legawych zbyt gorących w układaniu.
Str. 118, w tytulacji rozdziału: „...na dworcu kolei Terespolskiej.“ Obecnie dworzec Wschodni.
Str. 142, w. 9 od g.: „...rodzina profesora Kernera z Warszawy.“ Osoba autentyczna, prof. A. Krecz... Synowie i córka prof. A. Krecz... żyją i pracują na niwie pedagogicznej.
