waniu dz., lecz od r. 1578 — 16S2 spory przybierają gwałtowniejszy charakter. Kaznodzieje luterscy: Małecki, Solitarjusz i Trepka, za Zygm. Augusta weszli do senatu, a sami nie pobierając dz., przeciwko nim mówić zaczęli (M. Wiszniewski, Hist. liter. pol. IX 151). Szlachta, pouczona przez tych nowatorów, usiłuje zupełnie od dz. się oswobodzić: w tym celu powoływa się nawet na przywilej kr. Ludwika, uwalniający ją od wszelkich ciężarów i kontrybucji, a zatóm jakoby także od dz., lubo o tej najmniejszej wzmianki w akcie tym nie ma; postanowienie Władysława Jag. i późniejszych królów, w obec mniemanego przywileju, za nieważne i bez znaczenia uznaje (De controo. inter ord. eccl. et secul. in Polon., 159 2 cap. 8). Duchowni obstają przy swojćm prawie, a czynią małe tylko ustępstwa, które przeciwników nie zadawalniają. Tak np. do dawnej ustawy, pozwalającej plebanowi sprzedać dz. na polu, dodają pierwszeństwo dla pana roli, byle to uczynił na ośm dni około św. Jakóba (Vol. leg. I 97 i 103). Od r. 1576 zaczęto rozprawiać o zamianie, czyli kompozycji, albo kompozycie, i chociaż o tem na każdym następnym sejmie mówiono, do zgody jednak nie przyszło (Ks. Mik. Dobro-cieski, Informacja o niektórych artikułacb, między Duchownym a Swiet-ckim stanem, Krak. 160 7). Dopiero po 84 latach zwłoki, pozbawiającej kościoły dochodów i utrzymania, Władysław IV r. 1 6 3 4 postarał się 0 breye papiezkie, kompozytę zatwierdzające, którą w roku następnym sejm wykonać polecił względem dz. wytycznej z gruntów dworskich (post praedia), bo do kmiecych (post cmethonales) się nie odnosiła. „Wszystkich ziem i powiatów Lnuda, na następne sejmy posłom dawane, przekonywają, że duchowieństwo od robienia kompozyt o dz. wyłamywało się," pisze fałszywie Miączyński; konstytucja bowiem z r. 1635 podała bardzo stanowczy i skuteczny środek dla szlachty, która szczerze zamiany pragnęła. Polecono tam, w razie oporu plebana, rozstrzygać sprawę przez bpa 1 dwóch kanoników, a i na tych skarga wyżej iść mogła. Usiłowano dawniej uwolnić się od egzekucji dz. przez starostów, jak to wnieśli niektórzy na sejm warszawski 158 5 r., pko czemu jednak zaraz zaprotestowali duchowni, czyli ich imieniem Wawrz. Goślicki, dziekan płocki i kan. krak., w krótkiej ale jędrnej i dosadnej mowie, oraz sam legat papiezki Albert liologneti, a na późniejszych sejmach też protestacje powtórzono (X. Hier. Powodowski, Proposicia z wyroków Pisma S. zebrana ua sejm, Krak. 1595 str. 23). Mimo jednak takowej protestacji, nie było lat wiele egzekucji dz., którą wstrzymano zupełnie podczas odbywać się mającej kompozyty. Szlachta dla tego z umysłu przewlekała, aby z dz. korzystać i, mimo żądania ugody przez duchownych, łiie odpowiadała na ich żale (X. Woj. Skarszewski, Uwagi polityczne etc., w Kaliszu 1 778 p. 7 3). Za Augusta III na nowo wznowiono spory, które za poprzednich królów słabo tylko się objawiały. Na sejmie 1768 przemoc świeckich zwyciężyła, stanowiąc karę i,ooo grzywien na udających się do sądów biskupich w sprawie dz. „Ksiądz więc, który w konsystorzu pobliskim mógł szukać sprawiedliwości, musiał po nią biegać po sądach ziemskich i trybunałach, wyczekując na ich kadencje, ze stratą pieniędzy i czasu" (ibid. p. 7 5). Wszystkie sejmy aż do 1 7 75 r. upominają szlachtę o zawieranie kompozyty: sama więc robiła zwłokę. Ten jest szereg główniejszych publicznych sporów o dz., prywatne chcąc zebrać „byłoby jedno, co mieć zamiar policzenia gwiazd na niebie. Nie najdzie zapewne w całej Polsce
