2 t. 8 min.), traci wiele przez brak ścisłości w wyrażeniach; zresztą dla młodzieży czyni je mało ponętném styl; dla dojrzałych jest niedostateczném. Więcej naukowemi są: Rys chronologiczny Historji Świętej Starego i Nowego Testamentu od stworzenia świata... aż do zburzenia ostatniego kościoła jerozolimskiego przez ks. Teofila Wszelakiego (Warszawa 1856 1 v. 8); Historja Święta przez ks. Szym. Kozłowskiego, prał. kated wileń. (3 wyd. Wilno 1864 2 t. 5-e 1872). Rys ks. Wszelakiego, jeśli nie do użytku młodzieży, przynajmniej dla nauczyciela jest dobrym przewodnikiem; należałoby go uzupełnić i poprawić, ze względu na obecny stan wiadomości o dawnym wschodzie. Historja zaś ks. Kozłowskiego, aczkolwiek dla użytku młodzieży przeznaczona, przecież dla dorosłych jest pożyteczniejszą. Zaleca się tém przed innemi, że (w Historji Starego Testamentu) ma zawsze na uwadze cel zakonu Starego (finis legis Christus); gdy tymczasem inne więcej się zajmują wyprowadzaniem wniosków moralnych. Przy obecnym jednak rozkładzie nauki religji w szkołach (w drugiej i trzeciej klassie Historja św. się wykłada), dla uczących się najodpowiedniejszém jest dzieło ks. Szustera (Dzieje Starego i Now. Przym. tłum. z niemiec. ks. Teofil Kozłowski, Poznań 1861), jako najtreściwsze. Nie możemy tu także pominąć Historji św. wyłącznie Nowego Testamentu. Tego rodzaju mamy dwa dzieła gruntowne, które mogą służyć za komentarz i harmonję (ob.) ewangeliczną: 1. Żywot Pana Naszego Jezusa Chrystusa, napisany przez Fryd. Leop. hr. Stolberga. Przekład z niemieckiego (przez ks. Henr. Kossowskiego, Warszawa 1857, 8 str. 485) — i 2. Żywot P. N. J. Ch. ze czterech ewangelistów zebrany i ułożony, potrzebnym wykładem powiązany, a uwagami. objaśniony, tudzież Dzieje Apostolskie przez ks. de Ligny, na język pol. przetłumaczone, Berlin (u Behr’a b. r.). W obu tych dziełach tekst Ewangelji wiernie zachowany.
Biblijna teologja, jako systematyczne zestawienie prawd religijnych, w Biblji zawartych, uprawianą była szczególniej w wieku zeszłym przez protestantów, bez wszelkiego względu na tradycję i naukę Kościoła. Teologja ta miała służyć do połączenia różnych sekt protestanckich, przeciwko Kościołowi katolickiemu, ale zamiar zupełnie się nie udał, bo każdy teolog z coraz nowém popisywał się rozumieniem rzeczy i to właśnie w punktach najważniejszych. W tym przedmiocie pisali: Zacharia, Gött. 1774, Hufnagel, Erl. 1785, Amon, Erl. 1801, Bauer, Leipz. 1796, Kaiser. Erl 1813, de Wette, Berl. 1818, Baumgarten-Crusius, Jena 1828 i t. d. U katolików niemożliwą była jednostronna biblijna teologja i dogmatyka, wszelako mogą oni wykazywać, jak dogmata kościelne dają się dowieść Pismem św. Do tego rodzaju prac należą: J. König’a, Theologie d. Psalmen, Freib. 1857; P. Scholz’a, Theologie des Alten Bundes im Lichte des Neuen, Regensb. 1861. N.
Biblijne towarzystwa są stowarzyszenia, mające na celu rozpowszechnianie Biblji. Pozornie opierają się one na myśli rozkazu Chrystusowego: „idąc nauczajcie wszystkie narody“ (Mat. 28, 19 i 20), ale w rzeczy samej myśl tę parodjują. Protestantyzm, do którego te towarzystwa wyłącznie należą, zanadto zajęty sobą, a przytém nie uznający właściwego kapłaństwa, nie troszczył się o missję. Dopiero zazdrość, na widok postępów Kościoła katolickiego w Azji, ruch pietystów i interessa handlowe angielskie, zrodziły myśl propagandy, opierającej się głównie na rozrzuce-
