Białe kwiaty

<<< Dane tekstu >>>
Autor	Cyprian Kamil Norwid
Tytuł	Białe kwiaty
Pochodzenie	Dzieła Cyprjana Norwida
Wydawca	Spółka Wydawnicza „Parnas Polski”
Data wyd.	1934
Druk	W. L. Anczyc i Spółka
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	skany na Commons
Inne	Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cały tekst Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI
Indeks stron
Artykuł w Wikipedii

›››

[499]

BIAŁE KWIATY

 Napewne tego nie pamiętam, gdzie widziałem płaskorzeźb, wyobrażający wychodzącego z świątyni Zacharjasza, a nie mogącego otaczającym mówić, iż zaniemiał do czasu narodzenia się Jana św. Chrzciciela, syna jego; zdaje mi się, że to we Florencji na tych bronzowych bramach Chrzcielnicy św. Jana, o których Michał Anioł Buonarotti rzekł był, iż oczekującemi raju na ziemi bramami są, które przenieść jeszcze, gdzie raj jest, zaniechano.
 Za pewne jednak uważam, iż tak trudnej rzeczy, jaką jest rzeźba chrześcijańska, to niewątpliwie najpiękniejszy może przedmiot. Starzec niemy jest — cisza wielka wokoło — wszystkie osoby słuchają i pytają razem i odpowiadają razem... milcząc...
 Otóż — w jednej nieskończenie ważnej kwestji estetycznej pod obecne czasy u nas i na świecie w kwestji, dlaczego (sumiennie rzecz biorąc) niema nigdzie prawdziwego dramatu, przyszedł mi na pamięć ze względu na sztukę, mówię, ów płaskorzeźb florencki. Kto się nie zgorszy prostotą szczerej prawdy, ten zgadnie łatwo bardzo, dlaczego w literaturze naszej dramatu być nie może... ale dlaczego w żadnej innej dziś go niema. — Na to (doprawdy, że bawi mię), iż ja jeden śmiem odpowiedzieć, te «Kwiaty białe» zapisując, aby Francuz zczasem i inny obcy literat przełożył sobie na język swój wiadomość, skąd ta u nich nieobecność prawdziwego dramatu powstała.
 U nas bowiem, ta z przyczyny niezmiernie prostej, czyli, iż literatura nasza nie określiła jeszcze ani jednego skończonego typu kobiety, a jakoż bez kobiety dramat być ma? — Nawet sama «Marja» Malczewskiego, to tylko krzyk jeden kobiety, która kochanką nie śmiała być jeszcze, żoną nie miała i nie mogła. Aldona, jest to wieża śpiewająca — Grażyna w hełmie swym zamkniętym nic a nic już nie mówi nawet... Inne zaś innych kobiety są tylko przygrywkami w antraktach opery, poza ich udziałem dziejącej się. Najjaśniej przeto widać przyczynę estetyczną nieobecności pełnego dramatu u nas, lubo najniejaśniej mistyczne i realne, to jest społeczne wyjątkowego zjawiska tego źródło i zupełną naturę jego, tak dalece, iż skrzętnie bardzo skracam to.
 Ależ — u dzisiejszych pisarzów innego narodu, gdzie zewszechmiar szeroko każdy romansista najmniej sławny na wszelaki możebny i niemożebny sposób przedmiot ten traktuje i uprawia... czemu, mówię, [500]tam, serjo uważając, pełnej dramy niema — tego, ile wiem, nikt dotąd niezbicie nie okazał...
 Ja też nie dowiodę bynajmniej po akademicku, bo tu wcale nie myślę o tem, tak dalece, iż wynikiem tylko jest prawie bezwłasnowolnym ta o nieobecności dramatu u cudzoziemców i przyczynie jej główna uwaga. Powiem jednak, pokrótce, dlaczego to jest tak z powodu, iż odpowiedź na to krytyczne zapytanie posłuży mi do toku głównej rzeczy, w tych kilku kartkach zawartej.
 Dramy prawdziwej nie może być, ilekroć się zatraci pojęcie dramatyczne ciszy i pojęcia jej natur — czyli, jaśniej tłumacząc, albo raczej szerzej tłumacząc założenie powyższe: kiedy się zatraci basso^[1] w muzyce, a kolor biały na palecie malarza, a pion w rysunku; cóż zupełnego tak niezupełne środki otrzymać są w stanie? Nadanie stanowczego kierunku i stopnia ciszy w dramatyzowaniu jest dla dzieła tej natury tem, czem w obrocie planety niedotkliwa i niewidzialna planety oś.
 Kto ma uszy ku wysłuchaniu prawdy, ten niech całości jej wysłucha. Ja, że za wstęp jedynie użyłem jej tu do prostego spisu kilku wrażeń, wspomnę tylko dla korzystać chcącego innostronnie. Z wzmianki powyższej czytelnika, iż nie wiem, któryby dziś autor bez potknięcia się w śmieszność potrafił dociągnąć tam aż dramy pochód, gdzie Calderon zamyka swój i wychodzi już sam na scenę, mówiąc:
 «Dalej, pisarz dramatu, podnieść się nie będąc w stanie... skończył».
 U Szyllera bezmowne zupełnie chwile dramy może najwyższemi są poetycznemi jego polotami. Zdaje się, że to nie inąd, ale tędy drama w rzeźbę przechodzi — co zazwyczaj w tańcu raczej poszukiwano, akrobatyzując przeto monumentalną rzeźbiarstwa powagę. Jakiż barbarzyński błąd tych systematyzujących tak estetyków!...

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

 Gdzieżby Niobe podziała swoją twarz, gdyby rzeźbiarstwo przez sam taniec z dramą ożenione było?...
 Albo — zapytanie rubaszne i beztreściwe nic nie opiewające jako myśl, zapytanie Hamleta patrzącego, gdy aktor łzy wylewa, zapytanie to: «...Co jemu do Hekuby?...» byłożby tak wysokie w prozie jego?...
 Jakoż, słysząc dopiero natury cichości rozmaitych, przychodzi się potem do usłyszenia dramy i głębokości wyrazów bezmyślnych, bezkolorowych, białych (że tak je nazwę) i to zda się być wątkiem wszelkiego dramatyzowania prawdziwego.
 Tędy dąc — doszedłbym jeszcze do daleko ważniejszych rzeczy — to jest do mianownikowania filologicznego i że to jedynie tą drogą kres swój znachodzić może, czego zasłużony i genjalny Kamiński^[2] nie wiedział jeszcze, acz my przez jego zasługi, położone w rozkładaniu wyrazów, dowiedzieliśmy się... ale byłoby to za wiele o tem pisać. Wspomnę tylko że-ć głąb wszelka jest to i kłąb i gołąb ale dalej... uciszam się już jako Calderon w dramie swej... wiadomo jest wszelako, iż w tej pracy to, co jest filozoficznym jej kamieniem, to właśnie, że ta znajomość kresu, do którego rozkładając wyrazy objaśnia się, a od którego już rozkładając je zaciemnia się zamiast objaśnienia — i ten to kres mianownikiem ja zowię.
 Patetyczność nie pochodzi od πάυος (choroba). Patetyczność pochodzi od πάσχω...^[3]
 Tylko zdrowe cierpienia dramatycznemi zdają się być... choroba ma na polu wiedzy patologję raczej, nie patetyczność.
 Różnice tu, na polu sztuki są takie między powyższemi określnikami jak na polu życia np. między historycznym i histerycznym fenomenem jakim...

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

 Jeżeli mówię cisze różne, to i wyrazy one białe, bezmyślne, nie odpowiadające nic, a których kilka tu i owdzie słyszałem, albo którym raczej świadkiem byłem, bo od tła, na którem miejsca swe znajdowały, nieodłącznemi są.
 To — pamiętam, że dawno, dawno — było to jeszcze w roku 1846, kiedy tak odmienne było całe tło myśli w Europie, a «Dziady» pana Adama były mi potężną, jedyną nutą myśli i uczuć, jak każdemu; te czytałem. Było to w dzień najprozaiczniejszej barwy, ni suchy ni dżdżysty, o dobie około południowej i bardzo powszednią barwę mającej, na zagrodzie ubogiej ojców moich, gdzie urodziłem się — na prostej, bezpoetycznej obwodu stanisławowskiego w Mazowszu, równej, jak piaski ziemi. Szedłem wzdłuż alei, która sad [501]owocowy od warzywnej ogrodu części przedzielała — alei, bynajmniej z drzew sędziwych i sadu wcale szczupłego — nie myśliłem o niczem w tak niejakiem miejscu pod każdym względem — — gdy naraz dziewczyna, za aleją w ogrodzie warzywnym onym pieląc, głosem bynajmniej pięknym i niedokończonym tokiem urwanej pieśni zanuciła:

«...A odjechać od niej nudno
a przyjechać do niej trudno!...»

 Stanąłem jak wryty, myśląc, że głos do naczytania się w dramacie^[4] pana Adama piosenki onej zastosowałem w sobie słuchem moim; ale po chwili znowu najwyraźniej też słowa tem głośniej mię doszły:

«A odjechać od niej nudno
a przyjechać do niej trudno...»

 «Prosta pieśń» — rzekłem — «ale dobrą myśl zawiera...» (widać stąd także, że Mickiewicz z pieśni gminnej ją przybrał).

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

 — Niebieskiej uroczystości cisze są w Albano, za Rzymem nad jeziorem, które odbija w sobie Castel Gandolfo — tam, kiedy zadzwonią na angelus^[5], a niebo jest chmurki nieświadome i jezioro nieświadome zmarszczki, laury wtedy wiśniowe niepomszonemi i szerokiemi liśćmi swemi cień, jak one, cichą rozrzucają po ścieżce krętej nad wodą, a przy skale, jak gzyms u gmachu starożytnego, uczepionej. Po ścieżce tej pojechałem był raz o południiu ku grota ferrata^[6] i powracałem wieczór tąż samą ścieżką, a, jadąc na ośle, zwłaszcza w górach, pamięta się dobrze szczegół wszelki na drodze spotkany. Dzwoniono na angelus, kiedy zjawił się obok mnie wieśniak włoski na ośle swoim i obadwa zdjęliśmy kapelusze, po krótkiej modlitwie wraz przez toż uczestnictwo w rozmowę wprowadzeni. Widząc albowiem wieśniak, ów Wioch, że katolik jestem, nie myślił, abym był obcym człowiekiem i mówić poczęliśmy, jadąc społem, o tem i o owem — nawet o nietoperzach, które już świstać poczęły nam wkoło kapeluszów, że mrok zapadał... Jakoż pomnę, iż Włoch ludowym opowiadał mi sposobem starożytną bajkę grecką o Prometeuszu^[7] i Epimeteuszu^[8], przetłumaczoną na ten sposób, iż Pan Bóg, ptaszka stwarzając, błogosławił mu, a zły duch, coś lepszego wymyślić chcąc, dał życie nietoperzowi... Takie to różne rzeczy mówiliśmy, nogi mając wolno w strzemionach naszych i opuściwszy cugle niepotrzebne, gdy osiołki po wąskiej jak miedza polska, skalistej wiszarze, pod spadzistą skalą a nad jeziorem próbowały uważnem kopytem raźno zdążać...
 Naraz — osiołki stanowczo wstrzymały się, a my siedząc na nich, poczuliśmy, że o zaporę uderzamy; lubo dla mroku zupełnego dostrzec odrazu trudno było, co zamurowało ścieżkę wąską, tam jadąc, tak dobrze już poznaną. Był to zaiste odłam skały tak, jak szeroka droga, na którą się ze szczytu góry stoczył, wielki, zupełnie więc zamykający przejście... Kiedy przeto, siodła opuściwszy, oprowadzaliśmy, jak można było, osły nasze, sami przez głaz przełażąc, rzekłem do towarzysza Włocha: «Przed kilkoma godzinami przejeżdżałem tędy cwałem za dnia i pamiętam napewno, iż tego głazu nie było tu...» A on chwilę przemilczał — potem, uchylając nieco kapelusza (jak przy zagajeniu rozmowy naszej na Angelus) wpół monologowym akcentem rzekł: «Ten kamieni rodzaj nie upada, kiedy chrześcijanie są na drodze... ale, kiedy nikogo niema, to one się tu staczają z wierzchu skał... bywało...
 — Teatr i drama współczesna, aby sądzić, do ila, z tego punktu widzenia uważając je, krytyki nie wytrzymują i umarłemi są, to trzeba i innej natury ciszę jak z teatru deskami zbliżoną uczuć i dotknąć jej.
 Kiedy o południu wśród tłoku i gwaru na schodach, do izby poselskiej wiodących, śmiercią Cezara upadł minister Rossi^[9], a krew wstęga krzywą od szyi mu się na ścianę zatoczyła, do odpasanej szarfy podobna, nadszedł po niewielu godzinach i on harmonijny wieczór włoski i księżyc, zanim w chwili sobie właściwej wytoczył się na niebo, tylko, że przesłoniony (pamiętam) chmurą wąską, jak kiedy [502]prosty człek rękawem ociera czoło swoje albo oczy przysłania...
 Minister miał był zwyczaj w znanym kącie loży, czerwonym aksamitem wybitej, jemu tylko należnej, w teatrze o spóźnionej godzinie siadywać; a ktokolwiek uczęszczał na operę, pamiętał niezawodnie, że medalowej czystości rysów profil, z wiadomej strony od wchodu do sali o pewnej godzinie należy mu się widzieć. Nocy tej — takim, jak się rzekło, księżycem oświeconej — czemu grano po pierwszy raz na operę przerobionego Makbeta, to, kazuistyczne^[10] tylko dziejów teatru filjacje^[11] wytłumaczyćby (nie najzupełniej napróżno) może i potrafiły.
 Pamiętam, że przez ciche, bez pieśni imandolinów i rozmów zazwyczaj raźnych ulice może i nie ja jeden dlatego się udałem do teatru, aby publiczność widzieć...
 Chwila otworzenia kurtyny wedle codziennego programu gdy nadeszła, znaczna liczba widzów w przysionku teatru, nienajjaśniej oświeconym, i po kawiarniach bliskich, gdzie nikt dziennika ze stołu nie podejmował, nieporządnie przechadzała się... Po niejakim czasie weszła garstka, a połowa jej wyszła i weszła znów — muzyka rozpoczęła uwerturę... W wyższych lożach tu, owdzie, parę osób niestrojnych albo niespodziewanie strojnych dam parę pokazało się. Niektórzy wychylali się i oglądali naokoło, jakoby afektując^[12], iż widzieć chcą oblicze i liczbę publiczności, nareszcie za rozwinięciem opery sformowała się pewna całość gości, używających teatru z nawyknienia, jak gdy o pewnej dobie higjenicznie kto nawykł w wiadomym kierunku bez celu przechadzać się...
 W miarę jednak, jak opera przez treść swą w dramę i tragedję przechodzić zczasem zaczynała, pusta loża ministra Rossi nieoświecona, jako inne (iż familijna była), ciemno - purpurowe, aksamitne wnętrze swoje ku światłu jak wielka rana odmykając, uprzedziła wrażeniem magiczną oną Shakespearowskiej tragedji chwilę, kiedy cień zasztyletowanego Banka na pustem krześle przy uczcie teatralnej zasiadać ma... I poczęło się grać pomiędzy publicznością a sceną to, co Shakespeare w «Hamlecie» obmyślił był, aby zagrać tragedję na dworze, scenę na scenie dając... i kto wtedy publiczność a scenę widzieć tam przyszedł był, to w czasie kiedy aktor, Banka cień przedstawiający, wynika z trapy^[13] swej, ranę czerwoną pokazując, znajdował się sam pomiędzy teatru pełnią a pustką loży ministra, jak Hamlet u nóg Ofelji... i nie dowierzał sobie sam, że widzem przytomnym jest, albo, i tu i tam Shakespeara tylko aktorów grających widząc, baczył, azali sam jeden Shakespeare chyba widzem prywatnym gdzie nie stoi...

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

 Takich to cisz akordy straszne są samą głębokością sądnych kombinacyj swych, przytoczyłem zaś on powyższy zarys na to, aby białe kwiaty stosowny sobie miały cień, lubo nic tu się nie pisze, coby nie było uszczknięte, że tak powiem, z niw natury rzeczy i, jeżeli mniejsza jest cokolwiek nieobecność stylu, jakiej użyłem w czarnych kwiatach, to o tyle tylko, o ile jest wcale niemożebnem, uniknąć sztuki, owszem, o ile ta w tej sferze sprawuje prawdę przedstawienia.
 Błogosławiony i szczęśliwy pisarz, który prawdziwej patetyczności bezbarwne słowa zna i strzeże — pisarz i człowiek każdy — lubo często te nieledwo wcale od nas zależeć nie zdają się. A są tem piękniejsze, z tego je stanowiska ceniąc, im mniej jako idea i myśl zawierające w sobie — im niejaksze...
 Często, że je określać trudno, zapominane są i mało baczone... Zaiste nie kryję, iż uprzytomnianie ich sztuką pisania bacznej bardzo pilności wymaga...
 Mniemam wszakże, że byłoby zarówno pięknie, jak, zdaje mi się, koniecznie prawie, aby sztuka polska, pod tym względem pierwszą się w europejskiej dzisiejszej literaturze jawiąc, słupy swe żelazne zakopywała stanowczo i wyraźnie. Nowego budynku estetyki niebezpieczna jest systematami, najniebezpieczniejsza prostotliwą parabolą z życia bezstronnie przyjętą, uczuciem utwierdzać... A zaś świadomość paraboli sama przez się coraz dalsze pokaże kresy, braki, dobytki...
 Pamiętam kilka słów, zaszłych mi w drogę tu i owdzie, które najdobitniej uprzytomnieć mogą ogólny zarys moralny i estetyczny tych notatek. A przytacza się je (jako każdy dobrej woli czytelnik zauważyć potrafi) z wdzięcznością nawet, iż za [503]wskazówkę poszukiwań prawd estetycznych posłużyły, żadnej myśli nie określające słowa powiedział mi raz jeden z najpoważniejszych obywateli w Europie, kiedy w onych niedawnych łunami rewolucji świetnych latach przybyłem z Rzymu do Paryża. Starzec ów znakomity, pogodnie rozmowę zagaiwszy, pytał mię o Rzym starożytny: ile, gdzie, jako odkopywanie starożytności postąpiło... Odpowiadałem był, jako osobie, dotykalnie rzecz znającej, i jako się mówi z kimś, co w rozmowy celu niknie przez to, iż przedmiot szczerze zna. Że taka rozmowa w sobie samej żywot ma, wypadło mi najprościej dla porównania postępu prac zapytać: «A kiedyż książę jegomość ono Forum Romanum widziałeś?...» Odpowiedź była najprościejsza, którą jednak w notatki słów onych, powyżej określonych, zamieściłem — odpowiedział mi był książę: «To było w przeszłem stuleciu». Trzeba być zaiste wywikłanym z fałszów estetyki schorzałej formułek, aby śmieć wytykać i poszukiwać dróg odbudowania szkoły nowej w sztuce, czy to w literaturze-sztuce, wszelako coraz bliżej (śmiem to zapowiadać) zobaczycie już w Europie kierunki te, najaw wychodzące; trzeba więc, aby młoda szkoła polska baczną była.
 A inne znowu słowa, w Londynie np. które przytrafiły mi się, dały mi to dostrzec, jak jest łatwo poddać się formułkom czczym bezpatetycznej dramy.
 Artysta, też i ludowego pierwiastku czciciel, mieszkałem tam w najuboższym prawie domku najuboższej miasta części. Wieczorem raz, przy świetle sam zostając, nie uważałem, iż ktoś wszedł, zwłaszcza, iż angielski klimat wilgocią swą przygłuchnięcie może chwilowe zwiększył... Mąż postaci zacnej (i rycerskiej nawet twardością rysów swych) stał przede mną, laskę grubą trzymając. Wstałem i przywitałem. «Nie wiem, — rzekł gość, — jak się odezwać mam: Obywatelu, ziomku, rodaku czy panie». Dekoracje tej sceny były więcej niż zaniedbane, a ja mniej starannie od gościa osłonięty. «Proszę usiąść» odrzekłem. «Nie!» — na to przychodzień — «pierwej niech wiem odpowiedź...» Otóż, —rzekłem, — widzi pan, można powiedzieć «Panie» i powiedzieć «Bracie», powiedzieć «Bracie» i rzec przez to «Panie» i wszystko w tem (wedle estetyki polskiej) zależy od tego, jako się powiada albo słyszy — a ktemu aby widziano, dotykano i słyszano słusznie, toć są sztuki piękne, odpowiadające wzrokowi, dotykaniu, słuchowi... tych sprawiedliwie uprawianie czyni... a muzyka już u nas przecie kwitnie...»
 Tak oto coś począłem mówić, gdy przychodzień pięknym męskim głosem rzecze: «To najlepiej: rodaku!» ale przycisk taki był na literze pierwszej, iż w głuchocie mej dalsze mi zniknęły, światło przytem mdłe i postawa i laska gruba uczyniły razem, iż zdało mi się nie «rodaku» ale «rrrobaku!» usłyszeć.
 Że bez śmiechu to notuję jako potrzebny odcień w zarysie tym, proszę również tak przyjąć; nie celem mi tu śmiech, ani środkiem nawet. Innych pewniejszych środków bliskie jest to pisemko z siebie samego. Biały-ć i to kwiat, bo zarysem jego było serjo^[14] i drama, ale widno, do ila własnego tu wyrobu estetycznego i pojęcia patetyczności własnej zbywa! Może w innych poszukiwaniach innych dróg na innych polach posłużę i ja komu za objaśniające śmiesznością swą światełko... Wszyscy służymy... estetyka zaiste że narodowa polega na tem...

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

 Ktoby myślił, że poszukiwania świadome nowych estetyki zdobytków byłoby na polu szerszem, po francusku naprzykład stosowniej wypowiedzieć, myli się. Swobodnie tu jest i przystępnie wszystko w tym wielkim i zacnym narodzie, dla którego szacunek mam świadomy siebie, ale... możeby trzeba władzę pierw mieć, albo systemat sławny na to, a obie te rzeczy wprost przeciwne są celom takowej i mojej pracy. Mistrze zaś wielcy w sztuce, choć to i usłyszą i zrozumieją, cierpieć będą, że nic k’temu nie uczynili, a nie uczynią nic... czekając zawsze, aż uczeń mistrza, a pokolenie zakasuje pokolenia, skąd ciągu nie ma i mieć nie może tak rozwijana sztuka... Konkurencja na polu postępowi jedynie dostępnem jest najprostszem absurdum^[15], a emulację^[16] zabije zawsze konkurencja i energję twórczą wyniszczy.
 Lubo niema co się tam przecie ścigać, gdzie dróg jest nieskończona liczba — to tylko jak się jedną drogę widzi, ścigać się może jest koniecznem, i to jeszcze może!... Przytem nieświadomość wartości elementów komiki i satyry, wyniszczy tu zawsze siew tej niwy...

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

[504] Ciszy w najkolosalniejszym słowa tego tonie nie doznałem nigdzie jeszcze wyższej nad ciszę o jednej nocy, acz zimowej na oceanie... że słów na to niema, mimo, iż twarda to i prawie głodna podróż dwumiesięczna przeszła była i uprozaiczniała dobrze... Pomnę, iż, obejrzawszy się wkoło, ani modlić się nawet słów nie miałem — i zapłakałem tylko... że może być tak wielka cichość... a przecież tyle mórz pierw innych znałem...

 Izraelicie, towarzyszowi podróży, którego raz w życiu napotkałem i to na okręcie, patetyczne rzeczywiście winienem także słowo. Był to młodzieniec światły, w filologji i filozofji także niemieckiej biegły, historję też znał i o sztuce miał wyobrażenie; umiał on i po polsku parę wyrazów, bo, acz zagranicą wzrósł, pamiętał, że dziecięciem w Polsce był, jak to mówi się czasem u nas szlachty: był to żydziak.
 Jedliśmy nieraz razem z jednego naczynia ryż gotowany, zwłaszcza kiedy trudno było gotować z powodu, iż burze kuchnię rozbijały, a fale wyższe masztów przechodniem na statku pomiatały. Bo to była też niebezpieczna żegluga, dwa okręta współpłynące rozbiły się, jeden rozbity widzieliśmy na własne oczy.
 Wiele razy na zwojach sznurów z izraelitą owym całe noce rozmawialiśmy po francusku o polityce, historji, filozofji, estetyce, o religji Chrystusa Pana i o talmudzie i o Mojżeszowem prawie i o nie wiem już czem. Gdy nadeszła niedziela (jedna z tylu niedziel!), że, ubierając się w kajucie, przymknąłem nieco drzwi, patrzę, aż ręka się przez szparę, z niedomknięcia drzwi wynikłą, wsuwa, podając mi różową flaszkę olejku do włosów i bieliznę świeżą; rzeczy, domyśleć się łatwo, jak kosztowne i rzadkie tam, gdzie już wodę bardzo oszczędnie rozdawano, i przy broni nabitej, aby ludzie się o wodę nie pobili... Izraelita wszakże, przynosząc mi te rzeczy, wiedział z innych niedziel po samej książce do nabożeństwa, spotykanej u mnie, iż dzień ten wyróżniać zwykłem. Otóż mówiłem z nim wiele, wiele różnych rzeczy...
 Jednego razu, wpodłuż statku, miotanego ogromnemi falami, chodząc, że spodziewano się znaczniejszej burzy w nocy, ruch był wielki i krzyki rozkazów szczególniejsze, niż dotąd; a że, chodząc tak przed oną oczekiwaną burzą, mówiliśmy żwawo coś o bożoczłowieczeństwie Chrystusa Pana naszego, interlokutor mój przymilkł jakoś na chwilę i ja za nim — potem, wskazując mi na fale, rzekł: «A więc wierzysz i w to, że Mesjasz chodził po falach, jak po ziemi?»
 «Wierzę» — odpowiedziałem...

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

 Po niejakim przestanku obustronnym, widząc, iż mój interlokutor izraelskiego jest wyznania, a światły człek, dodałem:
 Przypominasz sobie zapewne moment i okoliczność, w których Pan przez morze szedł (boć czytujesz ewangelję ze mną razem, kiedy mi hebrajskie czytanie na tłumaczeniu nowego testamentu w wolnych chwilach pokazujesz), był to więc moment, kiedy już rzesze całe w najwyższym stopniu zaczęły się za Chrystusem Panem porywać w zapale tłumnym — lada chwila królem już ziemskim mógł być okrzyknięty... Otóż uchadzał wtenczas drogami, najmniej od rzeszy znanemi... W takiem to położeniu raz przez powierzchnię morza szedł... akt był logicznie naturalny, wynikł z rzeczy samej, jeżeli, jako widzisz, na maleńkiej ziemi syryjskiej zostawszy panem, to wystarczyło już, aby panem oto był wszech ziem — tam więc, gdzie owa ziemia maleńka, kończyła się też i cała ziemia z lądami swemi, a zaczynało się morze... Powiesz mi (lubo filozof jesteś): «A czemu to tak nie pójdziesz, bracie, aby pokazać mi, że tak jest?» Zmieńże pierwej proporcję moją do Pana mego — tudzież uważ, azali on, aby pokazać to, czynił tę sprawę, czy nie raczej, aby ukryć dostojność swą...»
 «To jedno ci powiem», (mile tu wspominany, a raz spotkany) izraelita rzecze mi, że: «Jużci Chrystus wasz był to może najidealniejszy człowiek...»

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

 Książe pewny z zacnego, a wielmożnie historycznego szczepu (bo hetmanów rycerskich między swemi dziady mający), był też od niejakiego czasu w Ameryce, obywatelem rzeczypospolitej zostawszy, i na pięknem przedmieściu miasta New-York, które to przedmieście zowie się Brooklyn, zamieszkiwał. Wiele mu winienem chwil przyjemnych i przyjacielskich usług, a usługi mówię dlatego, bo jest rzadkiej uprzejmości serca człowiek. Kiedy, wielkim smutkiem dotknięty, po onem wybrzeżu przechadzał się raz ze mną, a słońce właśnie ku zachodowi miało się chmurą, mocnemi promieniami przeszytą, osłonięte widać opodal wzgórze małe, [505]zielonem wówczas porosłe żytem, w kłosach właśnie będącem — dalej szeroka rzeka srebrzyła się pod słońca jasnością, fortecy małej mury na brzegu jej i okrętu tuż resztka czerniły się...
 Nie pamiętam, o czem mówiliśmy, ale, mówiąc rzeczy rozmaite, pamiętaliśmy, dokoła spozierając, że okręt ten zachowała do dziś Ameryka, na pamiątkę męża, co na nim przypłynął z Europy...
 Wzgórze zielone i forteczka pamiątkami są narodowemi, kędy mąż ów Anglików zbił, a cofających się żołnierzy swych utrzymał tam nieraz odwagą osobistą... I pamiętaliśmy jeszcze, że towarzysz przechadzki mej, z poważnie historycznego, a książęcego rodu pochodząc, liczył pomiędzy żeńskimi przodki swymi właśnie że onego wsławionego w Ameryce polskiego bohatera najukochańszą ulubioną...
 Bohater ów — łacno jest wiedzieć, że Kościuszko, a zaś (potomek?) ulubionej wielkiego wygnańca tego, (przez ród jej niegdyś wzgardzonego)... był właśnie ze mną tam wygnańcem i zamieszkałym nieledwie że na pobojowisku, które sławę Kościuszce zjednało!
 Książę obywatel rzpltej amerykańskiej przyjmował radośnie to: wet za wet po wieku...

 (1857.)

1. basso (włos.) — bas.
2. Jan Nepomucen Kamiński (1777—1855), poeta, tłumacz i publicysta. Mowa tu o jego naiwnych badaniach językowych («Czy język nasz jest filozoficzny?» itd.), ogłoszonych w lwowskim «Haliczaninie».
3. pathos (grec.) — cierpienie, choroba; pascho (grec.) — cierpię. Pierwiastek tych słów jest wspólny.
4. t. j. w «IV części Dziadów».
5. angelus (łac.) — (anioł; tu:) Anioł Pański, hasło do modlitwy wieczornej.
6. grota ferrata (włos.) — «grota okuta żelazem».
7. Prometeusz — w mitologji klasycznej bóg, który dla ożywienia ulepionego z gliny człowieka wykradł ogień z nieba i za to poniósł okrutną karę z rozkazu Jowisza: przykutemu do skały sęp wyżerał wątrobę.
8. Epimeteusz — brat Prometeusza; nieopatrznie otworzył puszkę Pandory (ob. obj. na str. 81) i unieszczęśliwił mieszkańców ziemi na zawsze.
9. Pellegrino Rossi (1787—1848), prawnik i mąż stanu, zginął jako prezes ministrów Państwa Kościelnego zasztyletowany przez rewolucjonistów włoskich.
10. kazuistyczny (nowołac.) — wykrętny, nazbyt subtelny.
11. filjacja (nowołac.) — wykaz przodków i pochodzenia, rodowód, genealogja.
12. afektować (łac.) — udawać.
13. trapa (franc.) — drzwi spuszczane, spust.
14. serio (włos.) — poważnie.
15. absurdum (łac.) — niedorzeczność.
16. emulacja (łac.) — współzawodnictwo, rywalizacja.

Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Cyprian Kamil Norwid.