Strona:PWM Szymanowski Karol 3.jpg

wojska sowieckie zajęły Kijów i Elizawetgrad; dwór w Tymoszówce został splądrowany i zniszczony. Po pokoju brzeskim (3 III 1918), gdy Ukrainę zajęły wojska austro-niem., nastąpił okres względnego spokoju. Wtedy właśnie, latem 1918, powstały pierwsze pomysły opery Król Roger, a 27 X Sz. przesłał J. Iwaszkiewiczowi do Warszawy zarys libretta. W tym czasie przyjaciele Sz. — S. Spiess i A. Iwański — wyjechali do Warszawy, lecz on sam nie zdecydował się jeszcze na ten krok. Tymczasem po zakończeniu wojny i wycofaniu się wojsk niem. z Ukrainy, w XI 1918 nastały bolszewickie rządy S. Petlury i W. Winiczenki; w II–III 1919 Armia Czerwona zajęła Kijów, 10 III proklamowano Ukraińską SRR. Sz. zmuszony był wówczas do podjęcia pracy w Ludowym Komisariacie Oświaty w dziale upowszechnienia kultury i wraz z H. Neuhausem organizował koncerty-mityngi. Dopiero po przejęciu władzy przez gen. A. Denikina Szymanowscy mogli wyjechać do Polski; Feliks Sz. wyruszył 15 X, Sz. wraz z A. Taubem, jego matką i siostrą przybyli do Warszawy 24 XII. Matka Sz. i dwie siostry, Nula i Zofia, dołączyły kilka miesięcy później.
Po przyjeździe do Warszawy w życiu Sz. zaszły zasadnicze zmiany. Z utratą Tymoszówki rodzina pozbawiona została stałych źródeł utrzymania; troska o zapewnienie jej bytu zmuszała kompozytora do podejmowania różnych zajęć zarobkowych. Poza działalnością kompoz. i koncert. włączył się w prace nad kształtowaniem kultury w odrodzonym kraju. Od 1920 publikował artykuły w czasopismach, polemizując ze swymi antagonistami, P. Rytlem i S. Niewiadomskim (My splendid isolation i Opuszczę skalny mój szaniec). W V 1920 otrzymał zamówienie od dyrekcji Teatru Polskiego w Warszawie na napisanie pantomimy Mandragora, wyst. 15 VI tego r. jako zakończenie komedii Moliera Mieszczanin szlachcicem. W X 1920 wyjechał do Wiednia, Paryża i Londynu w charakterze delegata Biura Propagandy Zagranicznej. Jednakże w połowie I 1921 zrezygnował z tej misji i wraz z A. Rubinsteinem oraz Zofią i Pawłem Kochańskimi wyruszył w podróż do Stanów Zjedn., najpierw do N. Jorku, a stamtąd na Florydę, i na Kubę. W drodze powrotnej w V 1921 spotkał się w Paryżu ze Strawińskim i z S. Diagilewem, a 28 V był obecny na przedstawieniu Święta wiosny. Po powrocie do Polski Sz. czasowo wynajął mieszkanie w Bydgoszczy, gdzie również zamieszkała jego siostra Stanisława z mężem, Stefanem Bartoszewiczem, córką Aliną i matką. W IX 1921 Sz. wyjechał w nast. podróż do N. Jorku; 20 I 1922 odbyła się tam amer. premiera Mandragory, a także świat. prawyk. Słopiewni. W drodze powrotnej w III–IV zatrzymał się w Paryżu. Podróże po Europie i Stanach Zjedn. przyczyniły się do wejścia muzyki Sz. na światowe estrady koncert. Kompozytor nie zdecydował się jednak na pozostanie za granicą; podobnie zresztą pod koniec 1926 odpowiedział odmownie na propozycję J. Marxa dot. objęcia stanowiska dyrektora konserw. w Kairze. Lata 1922–26 przyniosły kolejne koncerty kompoz. i wykonania utworów Sz. w Polsce i za granicą, m.in. 13 V 1922 odbyła się premiera Hagith w Teatrze Wielkim w Warszawie, a 12 IV 1923 opera ta została też wystawiona w Darmstadcie w Hessisches Landestheater. W 1924 Sz. został przewodn. nowo ukonstytuowanej sekcji pol. MTMW, a na początku 1926 wziął udział w jury IV Festiwalu MTMW w Winterthur.
Od IX 1924 Sz. mieszkał w Warszawie przy ul. Nowy Świat 47. Wiele czasu spędzał jednak w Zakopanem, gdzie kontaktował się z J. Zborowskim (kustoszem Muzeum Tatrzańskiego), A. Chybińskim, S. Mierczyńskim, S.I. Witkiewiczem, Rytardami, A. Zamoyskim, Stryjeńskimi oraz góralami; poznawał folklor podhalański, który silnie zaważył na jego nowej twórczości. Wielkim ciosem była dla Sz. i całej rodziny tragiczna śmierć jego siostrzenicy, Aliny Bartoszewiczówny (23 I 1925); to smutne wydarzenie spowodowało, iż zamiast zamówionego 1924 przez adwokata, dra Bronisława Krystalla, rekwiem, poświęconego pamięci jego zmarłej żony, Sz. zaczął komponować Stabat Mater (partytura została ukończona 2 III 1926 i przekazana Krystallowi). Prapremiera Króla Rogera 19 VI 1926 w Teatrze Wielkim w Warszawie pod dyr. E. Młynarskiego była wielkim sukcesem kompozytora, choć recenzje (nawet te pochlebne) niezbyt głęboko, a czasem wręcz fałszywie interpretowały wymowę dzieła, tak iż Sz. poczuł się zobowiązany do wyjaśnień, planując artykuł W obronie ideologii „Króla Rogera”; napisał jednak tylko parę wstępnych zdań. Zarzucano dziełu brak „nerwu dramatycznego”, niejasność symboliki i nieprzystawalność tematu do współcz. rzeczywistości polskiej (J. Kaden-Bandrowski, P. Rytel, S. Niewiadomski). Wystawienie opery w Duisburgu 28 X 1928, choć udane od strony wykonawczej i inscenizacyjnej, spotkało się z protestami organizacji nacjonalistów niem. — Stahlhelm.