wda: nędza owa wypływa z tej samej przyczyny, co i istnienie, a mianowicie z pożądania lub z przywiązania do istnienia. Trzecia prawda: można uwolnić się od owego przywiązania do istnienia, a więc i od boleści istnienia. Czwarta prawda: aby dojść do błogiego wyswobodzenia się, należy używać właściwych środków. — Wyjaśnieniem związku przyczynowego powyższych czterech prawd jest inna formuła, zawierająca treść metafizyki buddyjskiej, pod nazwą Pratitya-samutpada, t. j. powstawanie następujących po sobie przyczyn istnienia. Tu wykazują się przyczyny boleści istnienia w najdalszych wywodach, aż do ostatniej, jaką jest błąd i brak wiedzy, poczém następuje praktyczny wniosek, że należy przemódz błąd i brak wiedzy, aby uwolnić się od męczarni bytu. Męczarni tych źródłém jest to, że człowiek myśl i uczucie swe za coś rzeczywistego uważa, gdy tymczasem wszystkie zjawiska nie mają „ani treści ani substancji“ (szunja i anatmaka). Ztąd wywodzi się konieczność zaparcia się, maksyma ciągle powtarzana i rozwijana w świętych księgach buddaizmu. Z tą, zarówno metafizyczną jak i moralną maksymą, są w związku słowa, „które po przestworzach niebieskich się rozlegają, odkąd w nich zajaśniał promienny uśmiech Buddy: „„wszystko to jest zmienne, wszystko to jest nędzą, wszystko to jest bez treści, wszystko bez istoty““. — Jeżeli więc z Pradżna-Paramita okazuje się, że Budda negował rzeczywistość świata, to jednakże wątpliwém wydawać się może, czy tę negację rozciągał i na myślący podmiot, tak, iżby wszystko chłonęła w sobie jakaś nieskończona nicość. Zdaje się, iż przeczenie Buddy tak daleko nie zachodziło, gdyż przypuszcza on jeszcze jakiś myślący pierwiastek, jakąś istotę, która błądzi i prawdy nie poznaje, która w skutek tego wpływa w prąd przyczyn i skutków i ulega ogólnemu prawu przechodzenia dusz. Jeżeli jest możliwy błąd, to musi być jakiś poznający pierwiastek. Że Budda dopuszcza taki realny pierwiastek poznania, osobistość, okazuje się także z następującego ustępu ksiąg Sutra: „Nauczę was, o wierni, tego, co jest istnienie (bhava), co to jest akt poczęcia i usunięcia istnienia, i kto jest ten, który się w istnienie przyobleka. Słuchajcie i zatrzymajcie w pamięci, co wam powiem. Co to jest istnienie? Jest to pięć atrybutów i przyczyn poczęcia. — Co to jest akt poczęcia istnienia? Jest to żądza, ciągle na nowo powstająca, szukająca zaspokojenia, której towarzyszą miłość i rozkosz. Co to jest akt odrzucenia istnienia? Jest to zupełne wyrzeczenie się, całkowite zniszczenie, stłumienie, wytępienie owej żądzy. — Kto się przyobleka w istnienie? Jest to ta lub owa czcigodna osoba, na którę patrzycie, która nosi to lub owo imię, pochodzi z tego lub owego pokolenia, która przyjmuje w siebie ten lub ów pokarm, która doświadcza tej rozkoszy, tej boleści i t. d. Oto jest ten, kto się przyoblekł w istnienie“. Na takich więc podstawach wspiera się buddyjska metafizyka, która ma zastąpić naukę o Bogu; metafizyka to smutku i rozpaczy. — Podobnież i przepisy moralności ujęte są w krótkie formuły, jako najłatwiejsze do zatrzymania w pamięci. Pierwsze miejsce zajmuje formuła „potrójnej ucieczki“ (tri-sarana), którą się wyraża wiara w naukę Buddy: „Szukam ucieczki w Buddzie, szukam ucieczki w prawie (dharma), szukam ucieczki w zgromadzeniu (samgha). — Z temi formułami są w związku „przykazania nauki“ (ssik-szapada). Są to najdawniejsze maksymy buddyjskiej moralności. Wyłożone są w kształcie zakazów, a mianowicie: 1) nie zabijać, 2) nie kraść, 3) nie popełniać nieczystości, 4) nie kłamać, 5) nie upijać się. Buddysta
