pienia Buddy, b) Vinaya, t. j. karność, dyscyplina, obejmuje księgi traktujące o dyscyplinie wyznawców buddaizmu. Przepisy te nie są wyłożone systematycznie, lecz opowiadają się tu przygody, w których przedstawione są obyczaje stronników Buddy. Vinaya także dzielą się na proste, bliższe czasów Buddy, i wielkie, późniejsze. Trudno rozgraniczyć, jak wyżej wspomnieliśmy, vinaya od sutra; niekiedy te same przepisy tu i tam spotkać można; w innych miejsach vinaya różni się od sutra tém tylko, że nie zawiera introdukcji i zakończenia sutry. c) Do trzeciej klassy Abhidharma-Pitaka należy wielka liczba dzieł religijnych. Buddyjscy komentatorzy przyznają się do tego, że abhidharma dopiero po śmierci B. została ułożona, przez zestawienie wyrzeczeń i objaśnień mistrza o podstawach i prawach (dharma) bytu. Abhidharma także opiera się na sutrach. W istocie też jest ona tylko rozszerzeniem zasad wyłożonych w sutrach. Pomimo rozwlekłości w traktowaniu metafizycznych kwestji, filozoficzne terminy objaśniane i tłumaczone w różnych kombinacjach, po większej części zupełnie obcych naszemu sposobowi rozumowania, przedstawiają chaos, pod pewien wyraźny system ująć się nie dający. W liczbie dzieł, należących do powyższej klassy, najważniejsze jest Pradżna-Paramita, doskonałość mądrości. Dzieło to poświęcone jest dowiedzeniu, że nietylko przedmiot poznania, t. j. doskonałość mądrości nie posiada rzeczywistego bytu, lecz że toż samo odnosi się do poznającego subjektu; słowém, przeprowadza się tu całkowity nihilizm, do którego buddyjska spekulacja, trzymając się ściśle swoich zasad, ostatecznie dochodzi. Inne metafizyczne traktaty noszą tytuły: Saddharma-Langkavatara, t. j. objawienie dobrego prawa na wyspie (langka) Cejlon; Saddharma-Pundżarika, t. j. lotus dobrego prawa, które Burnouf na francuzki język przetłumaczył; Dassa-Bu-miswara, wykład dziecięciu stopni doskonałości, przez które pewien budda przechodził i t. p. d) Czwarty rodzaj ksiąg świętych stanowią Tantra, podawane za pewien rodzaj sutra, właściwie zaś odnoszące się do daleko późniejszych czasów i zawierające mieszaninę zasad buddyjskich i kultu Szywy. Buddyści na Cejlonie nieznają tantrów, które są produktem wyłącznym północnego buddaizmu. e) Oprócz wyżej wymienionych dzieł, ma buddaizm obszerną teologiczną literaturę. Składa się ona przeważnie z legend i komentarzy do sutra i tantra. — 3. Treść buddyjskiej religji. Różnica między pierwotną i późniejszą nauką buddaizmu jest niezawodnym faktem, tym łatwiejszym do przypuszczenia, że wypływa on z samej natury rzeczy. Niepodobieństwem bowiem jest, aby religja, nie z boskiego płynąca źródła, mogła utrzymać się w pierwiastkowym stanie i z biegiem czasu nie uległa rozlicznym przemianom i skażeniom. Teraźniejszy buddaizm nie jest już tém, czém był w początku, a nawet, niezadługo po swém ukazaniu się, zatarł się jego charakter prostoty i podniosłości, jakim się wyróżniał od wszystkich innych, przez ludzi wymyślonych systematów religijnych. Pierwotną prostotę stracił on w czczych spekulacjach sofistycznej metafizyki; podniosłość moralną zaś przez przyjęcie kultów, otaczających bezwstyd czcią świętości. Lecz choć trudną to jest rzeczą, usuwając wszakże to wszystko, co wyraźnie obcy charakter nosi, postaramy się odtworzyć wierny obraz początkowej nauki buddyjskiej. Z całej historji życia Buddy przekonywamy się, że wystąpił on ze swoją nauką nie jako z nowym systematem religijnym, któryby stawał w opozycji z panującą wtedy religją braminów; religja Buddy opiera się bowiém na
