jednakże niektóre wskazówki późniejsze (ob. niżej pod lit. e i art Masora) pozwalają nam sądzić o tém, z wielkiém prawdopodobieństwem. Z drugiej znów strony, podczas gdy my posiadamy za sobą jednozgodne podanie tylu wieków, i to pochodzące od stron tak nawzajem sobie przeciwnych (chrześcjan i żydów), przeciwnicy Biblji nic zgoła nad przypuszczenie (że sfałszowanie było możliwém) nie mają. d. Niektórzy autorowie utrzymywali, że podczas niewoli babilońskiej zaginęły księgi św., gdy świątynia się spaliła (586), i że potem Ezdrasz, z natchnieniem Ducha św., wszystkie na nowo spisał. Tak mniemał Klemens aleksandr. (Strom. I 22), Tertulljan (De cultu foeminar. c. 3). Lecz opowiadanie to, oparte na apokryficznej księdze IV Ezdraszowej (r. 14), nie ma żadnej podstawy. Rzeczą bowiem jest pewną, że między 10 pokoleniami, uprowadzonemi do niewoli assyryjskiej, wielu pobożnych Izraelitów miało z sobą księgi święte. Tobjasz np., oprócz Pentateuchu, miał księgę Amosa, gdyż na nią imiennie się powołuje i przywodzi jej słowa. Cf. Tob. 2, 6. Amos 8, 10; od Izraelitów przeniesionych do Assyrji, otrzymali Pentateuch Samarytanie (ob.); w niewoli babilońskiej Daniel (9, 11. 13) wspomina o księdze zakonu i proroctwach Jeremjasza; Jeremjasz wygnańcom dał zakon, aby nie zapomnieli przykazań pańskich (II Mach. 2, 2); Cyrusowi pokazywane było (przed końcem niewoli babilońskiej) proroctwo Izajasza o nim (Jos. Flav. Antiq. Jud. 11, 1); sam zresztą Ezdrasz, zanim przybył do Judei, już tam zastał kapłanów i lewitów przy obowiązkach swoich, „jako było napisano w zakonie Mojżeszowym“ (Esdr. 6, 8), i lud go prosi nie o odtworzenie nowych ksiąg, lecz „aby przyniósł księgę zakonu Mojżeszowego“ (II Esd. 8, 1). Więc nie zginęły księgi święte, podczas pożaru świątyni. Ob. Kanon. Co do Ezdrasza (ob.), jakoby on odtworzył z pamięci księgi św., prawdopodobnie podanie to rozumie się w ten sposób, że Ezdrasz rozproszone księgi zebrał, ułożył kanon, poprawił starannie według dawnych rękopismów i przepisał nowém pismem, od Babiloóczyków pożyczoném, do którego przywykli teraz Żydzi, zarzuciwszy dawne, pozostałe u Samarytanów. Nadto, zdaje się, że pododawał niektóre drobne głossy i objaśnienia, zwłaszcza co do imion i wyrazów przestarzałych. Tak niektórzy ojcowie święci rozumieją odnowienie ksiąg zakonu przez Ezdrasza: św. Hilary np. twierdzi (Prof. in Psal.), że Ezdrasz zebrał w jednę księgę psalmy; św. Chryzostom (in Epist. ad Hebr. hom. 8 n. 4), że wszystkie księgi razem połączył. Podobnie i inni. e. Z późniejszych, mamy świadectwo żyda Józefa Flawjusza (Contra Apion. I 8): „U nas, mówi, wcale nie ma niezliczonej liczby ksiąg sprzecznych między sobą i wzajemnie się zbijających... lecz tylko dwadzieścia dwie, które słusznie za boskie się uważają. Jakiém zaś uszanowaniem te księgi otaczamy, rzecz jest widoczna. Chociaż bowiem tyle wieków upłynęło, nikt jednak nie poważył się cokolwiek do nich dodać, albo ująć, albo zmienić. Lecz każdemu z nas od urodzenia wlaném i wrodzoném jest, abyśmy wierzyli, że to są przykazania Boże, abyśmy trwali przy nich, i za nie, gdyby było potrzeba, śmierć jak najchętniej ponieśli.“ Egzemplarz nietylko Pentateuchu, ale innych ksiąg świętych, był złożony w świątyni. Tytus ze złupionej świątyni wziął „zakon,“ aby go mógł, jako ozdobę, w trjumfalnym pochodzie okazywać; inne zaś księgi śś., w świątyni złożone, darował historykowi Józefowi Flawjuszowi, jak ten
