później przedmiotem rozmyślań, w chwilach utrapienia i niewoli. Lecz i głosy proroków dla większej części narodu przebrzmiewały bez skutku. Przyszła niewola assyryjska, potém babilońska. Żydzi, pragnąc zachować swoją między poganami odrębność, stali się teraz wierniejszymi względem przymierza Bożego i bałwochwalstwo porzucili. — Wrócili z Babilonji i Assyrji po znacznym przeciągu czasu; wielu jednak pozostało się w tamtych stronach. Po Aleksandrze W. wielka ich liczba przeniosła się do Egiptu. To ich rozproszenie, jako też przełożenie ksiąg śś. Starego Test. na język grecki, stało się powodem, że Objawienie odtąd coraz bardziej stawało się wiadomém poganom i przygotowało ich w części do przyjęcia Ewangelji. Taką jest treść Starego Test. Obejmuje więc on kolejne rozwijanie się Objawienia Bożego, a nadto opisuje środki, jakich Bóg używał, aby prawdy i prawa, przez to Objawienie podane, ustrzedz od zagłady pomiędzy ludźmi. Księgi zaś Nowego Przymierza opisują urodzenie, życie, naukę i śmierć Chrystusa, jego Wniebowstąpienie (Ewangelje), Zesłanie Ducha św., założenie Kościoła, opowiadanie Apostołów (Dzieje i Listy apostolskie) i przyszłe dzieje królestwa Bożego na ziemi (Objawienie św. Jana). Słowem, Nowy Testament zawiera sprawdzenie tego, co jakimkolwiek sposobem (ob. Figury biblijne i Proroctwa) przepowiedziano było w Starym. Stosunek więc jednego do drugiego jest taki sam, jaki zachodzi między celem a środkiem, bo Chrystus jest celem zakonu. Finis enim legis Christus, Rom. 10, 4. Z tego wszystkiego widać, że treść Biblji obraca się około prawd objawionych. Napróżno zatém szukalibyśmy w niej wiadomości z nauk ludzkich: ani bowiem Apostołowie i prorocy, ani Bóg, główny autor Pisma, takowych wiadomości dać nam nie mieli zamiaru, gdyż one zostawione są badaniu ludzkiemu (Eccle. 3, 11). Zamiarem jedynym Biblji jest tylko podać nam wiadomość o tém, co się odnosi do nadprzyrodzonego celu naszego (prawdy dogmatyczne i moralne). Cf. niżej n. 16. Chociaż objawienie jest główną treścią Biblji, jednakże nie mieści ona całkowitego Objawienia, jak to utrzymują protestanci, aby odrzucić powagę tradycji (ob.). Że Stary Test. nie zawiera całkowitego, zupełnego Objawienia, dowodzić nie mamy potrzeby, bo wszyscy na to się zgadzają, że jest on tylko przygotowaniem i figurą Nowego Przymierza. Co do Nowego zaś: a. wiadomo, że lubo pisma Apostołów były i miały powagę już w I wieku, jednakże zbiór ich całkowity (ob. Kanon) zaczął się formować dopiero w drugiej połowie II w. Przed tym czasem były tylko przy pojedyńczych kościołach mniejsze lub większe zbiory ksiąg; a ponieważ każda księga N. T. była pisaną do tego lub owego kościoła, przeto znacznego potrzeba było czasu, zanim się kościoły między sobą skommunikowały i zanim dowody autentyczności, wiarogodności i natchnienia każdej księgi stały się wiadomemi całemu Kościołowi. Gdyby zatém nic więcej, tylko Biblję Bóg ustanowił jedyném źródłem Objawienia, toby Kościół był bez Słowa Bożego od Wniebowstąpienia Pana Jezusa, a najpóźniej od śmierci ostatniego Apostoła, św. Jana (w pierwszych latach drugiego wieku), aż do ogłoszenia całkowitego kanonu Nowego Testamentu, t. j. do w. IV prawie, a nawet i później. Tak zaś utrzymywać może tylko ten, ktoby zaprzeczał istnieniu Kościoła przez cały ten czas. b. Nigdzie nie mamy najmniejszego śladu, aby P. Jezus albo sam pisał, albo kazał komu spisywać dzieje i naukę swoją. Pisarze śś. Nowego Test. kilkakrotnie powtarzają (Mat. 10, 5. 7. 27. 28, 19. 20. Mar. 3,
