(o deszczu i o wałach wodnych), w psałterzach, biblji (»deszcz«, u Leopolity).
przewernąć, ‘przewrócić’, małoruskie, u Potockiego, jak powernąć u S. Twardowskiego; małorus. perewernuty, powernuty.
przez, urobione (jak przek, p. przeko) od per- (p. prze), tym samym przyrostkiem -z, co i w innych przyimkach; por. bez. Właśnie u nas przyimki przez i bez wymieniły się; mówimy żartobliwie: »pobiegł przez czapki bez las«, dawniej: »przez czapki przez las«, bo w ciągu 14. do 17. wieku bez przed przez zupełnie ustąpiło; są liczne pomniki, szczególnie 15. wieku, gdzie nigdy bez, zawsze przez się używa, i przed imionami, i z niemi, np. zawsze przezpieczny, nigdy bezpieczny (w obu psałterzach: w florjańskim tylko kilka przykładów dla bez: bez mała, bezwinny, bezednowie, pobezczynić, zresztą zawsze przez, przes); bez ocalało nieraz tylko w imionnictwie: Bezdziad (obok Przezdziad, stąd Przezdziecki), Bezdrew i Przezdrew, Bezkorzystew i Przezkorzystew. I u załabskich Słowian przez miejsce bez zajęło. Inni oba ściśle odróżniają, Czesi przes (oni przez nie mają, ale to to samo) i bez; cerk. prěz (bułg. prezmorczin, ‘przezmorski’, t.j. ‘zamorski’), rus. pierez, ale obok niego posiadają południowe i wschodnie języki i czrěz lub czrěs, rus. czerez, co w zachodnich ocalało jedynie w nazwie szczepowej Czrezpienian, t.j. ‘przez Pianę (za Pianą) mieszkających’ (w Meklemburgu, 10.—12. wiek). U Słowieńców bez w brez się odmieniło, pod wpływem tego prez, czrez.
przezroczysty, p. zerk.
przmiel, przmielina, przmielowy, w 15. i 16. wieku, zamiast dzisiejszego trzmiel, nazwa krzewu leśnego. Ale przmil, sczmielka, ‘asplenium’, szczmiel(ina), ‘melampyrum’ (noc i dzień, wedle łac. vesparia tak ochrzczona), przmiel r. 1472, pczmiel, szczmiel, r. 1500: »trąd albo psczmyel«, to zniekształcenia prasłowa czĭmel, ‘bąk’, rus. czmiel i szmiel, szczemiel, słowień. czmelj, szmelj, czes. czmel, szczmel (stare), załab. stmel (serb. strmelj, słowień. czrmelj i czmrlj, dalsze zniekształcenie); czĭm-el do pnia kĭm- do skem- (skom-), por. komar, lit. kaminē, ‘bąk’; p. czmiel.
prztyk, prztyknąć, dźwiękonaśladowcze, prztykać i o ‘fukaniu’, i o ‘spaleniu (na panewce)’; por. bzd-yk.
przy, przyimek, i we złożeniach jak przybysz. Prasłowo, lit. prie (prus. prei), ‘przy’, w dalszem urobieniu priesz, ‘przeciw’; łac. pri, prae, ‘przed’, niem. für, vor. Ogólnie przy we złożeniach z przymiotnikiem służyło umniejszaniu; od biały: przybiel (nieodmienne! jak oburącz itp.), ‘nieco biały, białawy’, np. »miał włosy przybiel«; przyczyrzń, przyliś (‘lisowaty’), przyżółć, przyzieleń; ale to przy, jako i z siódmym przypadkiem łączone, wywołało, szczególniej w 16. wieku, postaci: przybielszym, przyczerwieńszym, których język 15. wieku jeszcze nie zna; Rej np. ma już wyłącznie przytrudniejszym (»to nań przytrudniejszym«), przyłakomszym (‘nieco łakomiej’), u Mączyńskiego jest obu postaci kilkadziesiąt przykładów; są jeszcze u Petrycego 1609: przysroższym; w 17. wieku giną zupełnie. My dziś przy wprost z przymiotnikiem łączymy: przyciemny, przyciasny, przyostry; daw-
