nienia, do zaimków i przysłówków: kto-, co-, kiedy-, jak-, itp. (dziś -bądź, por rus. chtonibud’ itp., coraz częstsze). Złożenie rozrywały dawniej słówka wszelakie, np. »kto mi kolwiek powie«, »kto się kolwiek... kocha« (jak »dla cię Boga proszę«). Obok -kolwiek istniało i kolwie, rozszerzone z koli (ktokoli, ktokole) przyrostkiem -wie (por. led-wie), do czego wkońcu nowy przyrostek -k (por. owszejki, wnetki) przybrano; ani z czasownikiem (wie), ani z rzeczownikiem (wiek) nie ma -kolwiek nic spólnego.
kołacz, kołaczek; kołacznik, ‘cukiernik’, w 16. wieku; nazwa ‘ciasta’, niegdyś obrzędowego, szczególniej przy weselach, od koła (dla krągłej postaci). U nas, jak u Czechów, zastąpił kołacz (prasłowiański to wyraz) dawniejszy prasłowiański *krowaj, ruski korowaj, bułg. krawaj (od krowy, jak byczki, gąski, ‘ciasta niby naśladujące ich kształty’); pieczenie korowaju odbywa się dotąd bardzo uroczyście, z osobnemi pieśniami i dobranemi kobietami; części jego rozdaje się między gości weselnych, i słusznie mógł Szymonowic sielankę weselną Kołaczami obezwać. Kołaczem zwano i ‘oduzdne, musztułuk’, ‘napiwek za dobrą nowinę’ (w Janczarze 1520 r.). Kołacz, rus, kałacz, nie poszedł z grec. kollikion, z którego poprzez późniejsze kulliki rus. kulicz (‘baba wielkanocna’) istotnie wyszedł. Przyrostek -acz zresztą urabia raczej nazwy osób (i narzędzi) czynnych: siekacz, trębacz, rębacz, podpalacz, i mnóstwo podobnych; kołacz jak rogacz.
kołat, kołatek, kołatka, kołatać (kałatać), przyrostkiem -at (zamiast -ot lub -et) od tego koł-, od którego i kłócić (p.) pochodzi. U Czechów przyrostek -ot w kolotiti, ‘robić masło’, kolot, ‘rotacja’, kolotati i koláceti se, ‘chwiać się’.
kołczan, jak i sajdak, nazwy tureckie (poprzez ruskie), zastąpiły, szczególniej w 17. wieku (od uzbrojenia tatarskiego) prasłowiański tuł; w nim noszono strzały, zawiesiwszy go przez plecy lub u boku; łuk sam noszono w łubiu, wiszącym (u jeźdźców) po prawej stronie, u boku.
kołdra, kołderka, z niem. Kolter przez romańskie coltre, wkońcu z łac. culcitra, ‘pierzyna’, zamiast culcita; Czesi zachowali niem. t, koltra, u nas już w 1394 r. d w dźwięcznem otoczeniu, tak jak szołdra z Schulter.
kołdun, szczególniej »kołduny litewskie«, ‘pierożki z mięsem’ (np. do barszczu); piszą i kałdun; z niem. Kaldaune, ‘wnętrzności’, a to z łac. calduna, ‘ciepłe (wnętrzności zabitego zwierzęcia)’, od calidus, ‘ciepły’, starofranc. chaudun.
kołnierz, w 15. wieku i z przestawką: konlerz, po narzeczach kołmirz; kołnierzyk; z niem. dawnego, narzeczowego kolner, zamiast powszechnego Koller, z franc. collier, a to z łac. collare, ‘naszyjnik’, od collum, ‘szyja’; tak samo u innych Słowian, koler, kolar itp.
koło, kółko, kółeczko i kolce (częste w dawnej polszczyźnie, kolca w rachunkach Jagiełłowych 1394 r.; całkiem co innego kolce np. róży); kolca u drzwi cerkiewnych, których w 15. wieku przysięgający prawosławny dotykał; stąd kólczyk, mylnie i kulczykiem pisany. Koło odmieniało się i jak niebo, więc liczba mnoga koła albo kolosa (p. kolasa). Koło na Bałkanie ‘taniec narodowy’, u nas ‘zebranie wojska czy rady’:
