ten sam co w łac. dies, diurnus (stąd dijurnista), od pnia diw-, ‘błyszczeć’, ‘jaśnieć’.
dziergać, dawniej dzirzgać, ‘obrywać’, ‘rwać’, ‘czochrać (len)’, ‘obszywać’; zadzierg, ‘supełek’, zadzierzgnąć, ‘zawiązać’; od tego samego pnia (dalej urobionego od der-, drzeć) poszły rzeczowniki z samogłoską o, droga (p.). Prasłowo; rus. diorgat’, czes. drhati.
dzierlatka i durlatka, dzirlatka w 15. w., dziurlatka r. 1500 (por. dziura i dura spółczesne), nazwa ptaszka (z rodziny skowronków), od *dzierla, ‘czubka’ (?), dziurla, ‘taniec’(?).
dzierzba, dzirzwa w 15. wieku, ptak z rodziny wróblów, dzirbołka r. 1500 to samo?; dzirbić, dzirbolić się, ‘dźwigać powolnie’ (do der-)?
dzierzęga, nazwa roślin rodzaju wyki i innych, i ‘człowieka wątłego’, ‘dzierzmoły’. Prasłowo; czes. deryżdie, dereszti, ‘suche zielsko’, starorus. derjażdije, ‘zarośla’; od pnia der-, p. drzeć. U nas w licznych nazwach miejscowych, w Wielkopolsce samej w 16. wieku sześć osad z mianem Dzierzążna, jezioro Dzierzążno, lasy, skrócone Dzierzna; rus. derjuga, jako nazwa roślin, i derjaga.
dzierżeć (mylnie dzierżyć, dzierżony), ‘trzymać’, dziś coraz mniej używane; dzierżak, dzierżadło; dzierżawa, dzierżawca; dawniej dzirżeć; pierwotnego *dzirżać (por. dzierżawa) już niema, a wedle dzirżeć mówiono i dzirżenie lub dzierżenie (‘posiadanie’), zamiast dzierżania. Por. imiona: Dzierżykraj, Dzierżek (Dzirżek), Dzierzan-ów. Jest to lit. dirżas, ‘rzemień’, dirżti, ‘twardnieć’; dzirżać poszło z *dirgēti — więc pozornie brak zgody z litewskiem, oczekiwalibyśmy, wedle dirżas, dĭrzēti, nie *dĭrgēti. I to istnieje rzeczywiście, w dawnem darznąć, ‘być odważnym’, niedarznienie, ‘małoduszność’ w psałterzu, przymiotniki darski i dziarski (dziś tylko to w użyciu), por. rus. dierzkij, ‘zuchwały’, dierznut’, ‘odważyć się’. Oboczność, darski i dziarski, jest pospolita, p. ziarno, sarna; i pierwsza oboczność, dĭrgēti-dĭrznąti, nic nadzwyczajnego, p. błahy, gęś, gwiazda. Więc łączymy oba słowa, dziarski i dzierżeć; por. ind. drhati, ‘umacnia’, irańskie derez-, ‘więzy’, łac. fortis, ‘dziarski’ (to samo słowo); prus. dirzos i dirstlan, ‘dzielny’. Inni łączą mylnie darski z lit. dransus, ‘odważny’, dręsu, ‘ważę się’, grec. thrasos i tharsos, ‘męstwo’, ind. dhrszta- i dhrsznu, ‘mężny’, i dzielą oba słowa.
dziesiąty, dziesięć, dziesięcina, dziesiątka, dziesięcioro (przykazanie, stąd dawne ludowe zadziesiętać, ‘zakazać), dziesiętnik; skrócone: dwanaście z dwanadzieście (dwa na dziesięcie, dawny miejscownik), dwunasty z dwunadziesty; dwadzieścia do czterdzieści, ze dwa dziesięcia; dalej pięćdziesiąt itd., 2. przyp. l. mnogiej. Słowiańska liczba główna, nie pierwotna; powstała z porządkowej (dziesięć poszło z dziesiąty; pierwotna główna, to łac. decem, grec. deka, indyj. daśa, niem. zehn), tak samo lit. deszimtas, ‘dziesiąty’, deszimt, ‘dziesięć’ (ind. daśatis, ‘dekada’). W nazwie tkwi pojęcie dwu ujęć (dwu piątek), de (‘dwa’) i sęt-, p. sto.
Dzietrzych, z niem. Dietrich (Theoderich), u nas, jak u Czechów (za ich wzorem?), przechodzi już w 15. wieku stale w Wietrzych, więc
