czmyr lub czmer, p. szmer; czmucić, czes. czmouditi, czmud, o ‘dymie’, ‘dymieniu’, a czmychnąć, czmychać, również z szm-? serb. cmoliti lulu, ‘czmucić’, cmolja, ‘człowiek bez energji’.
czoboty, ‘buty’, ruskie, u Klonowica r. 1600; ruskie ma być pożyczką turecką, ale kazań. czabata patrzy mi raczej na pożyczkę z ruskiego, niż odwrotnie.
czochać, czochrać, p. czesać.
czokolada, czekolada (skąd e?), franc. chocolat, włos. cioccolata (d mamy z niem. Chokolade), z meksyk. czoko, ‘kakao’, i latl, ‘woda’.
czołdar, ‘czaprag’, z 17. wieku; wschodnie; węgier. csóltár, turec. czuldar.
czołgać, w 15. w. czołkać się, czołgiem, czołganiec, czołgatny i czołgotny,‘ pełzający’, wyłącznie polskie.
czółno, dawniej czołn, i tak u wszystkich Słowian bez wyjątku (rus. czołn i czełnok, czes. czlun i czlunek, łuż. coln), od *kĭl z przyrostkiem -n, na Litwie -m, kełmas, ‘pień drzewny’ (bo z niego czołn powstawał), z skel-, niem. dawne skalm, ‘okręt’.
czoło, czółko; czołowy, na czele, dziś tylko w znaczeniu przenośnem (ale »guz na czole«), naczelnik; czelny, bezczelny, bezczelność; czołem (bić, czołobitnia do nas dopiero od Rusi przyszła, w 17. w., przedtem czołem nikt u nas nie bił, ale w 17. w. już się tak ogólnie witano: czołem!), P. czeluść. Prasłowo; czelo u wszystkich Słowian, łuż. czoło i coło. Nazwane od wyniesienia, lit. kel-ti, ‘podnosić’, kałnas, ‘pagórek’, kilti, ‘wstać’ (stąd nazwy dla ‘pokolenia’, p. czeladź, i ‘łodzi’, p. czółno; lit. kilmē i kiltis, ‘pokolenie’, kełta(s) i kełtuwas, ‘prom’); łac. cello (excello, stąd ekscelencja), ‘wystaję’, celsus, ‘wysoki’, collis, ‘pagórek’ (lit. kałnas, kałwa, ‘wzgórek’), columen i culmen, ‘wierzchołek’ (stąd kolumny, kolumnada), grec. kolōnos, ‘pagórek’, niem. nord. holmr, ‘wyspa’, starosas. holm, ‘pagórek’ (skąd mylnie nasze Chełm wywodzą).
czop, czopek, czopowe; od nas na Ruś całą, do nas z niem. Zapfe(n); Czesi mają czep.
czosnek, czosnku (z tego: czosku i czostku; czostkiem, o czostku pisze już Potocki); pierwotne czesn tylko na Południu, zdrobniałe czesnŭk na Rusi i Zachodzie, cerkiew. późne czesnowitŭk. Nazwany od korzenia, łupiącego się w pazury, od czosania (a od tego czosnek, ‘ostrokół’, »miasto czosnkiem z palów warowne«, »czosnki albo rogatki«), jak niem. Knob(lauch) od klieben, ‘łupania’.
cztery, dawniej męskie cztyrze, cztyrzej (jak trzej, dwaj); żeńskie i nijakie cztyrzy; już w biblji e zamiast y: czternaćcie i czterdzieści częste, obok cztyrnaćcie i cztyrdzieści; czwarty, z cztwarty (jeszcze w 16. w.), i czwiarty (prawidłowe, jak ziarno obok zarno, dziarski obok darski), to szczególniej w wielkopolskich zabytkach; ćwierć, z ćwirć, a to z *czćwirć; czworo, a nie czwioro (por. pięcioro), z cztworo; czworaki, »na czworakach«; czternasty, zamiast czwarty na ście. Tak samo we wszystkich zachodnio-słowiańskich językach bez wyjątku, od czeskiego do załabskiego, gdy południowe (oprócz słowieńskiego) i wschodnie mają czetyre, czetwero, czetwrty, jak litew. keturi, ‘cztery’, ketweri, ‘czworo’, i ketwirtas, ‘czwarty’, ind. czatwa-
