w psałterzu tylko raz ciem, ‘bo’; w Ezopie stałe, w drugiej połowie 16. w. gubi się, u Kochanowskiego już go niema wcale. Jest to 6. przypadek zaimka ten, cerk. těm, ‘przez to’.
ciemiec, ‘skóra’, p. zamsz; »za safjan ciemiec«, »w mizernym pałasz ciemcu«, Potocki, »od sta skór ciemcowych«, r. 1629.
ciemierzyca, ‘helleborus’, zamiast dawnej czemierzycy (jak zielazo zamiast żelazo, siuty zamiast szuty); nazwana od czemieru, ‘jadu’ (którym strzały zatruwano), co my zapomnieli, ale w innych słowiańskich językach czemier do dziś ‘jad’, ‘złość’, zgryzota’, np. w serbskiem. Już Potocki nazwę z ciemieniem mieszał (niby że wskutek niej »mózg pokryty ciemieniem«). Nazwę przeniesiono i na inne trujące rośliny, np. ‘scrofularia’; pisownia mylna z cie- zamiast cze- pojawia się już w 16. wieku. Czemier, ‘jad’, już znaczenie przenośne; czemier oznaczał pierwotnie tylko silnie wonne ziela, jak ‘helleborus’ właśnie, tak samo po niem. zwany, hemera (Niesswurz, u nas kichaczka), lit. kemerai: wszystkie trzy nazwy od pnia kem-, skem- (o ‘duszącej woni’), z przyrostkiem -er; i inne rośliny wonne od tego pnia przezywano, p. cząbr i szmer.
ciemię, ciemięga (jak włóczęga), »w ciemię bity«, ‘odurzony’, ‘głuptas’; stąd ciemiężyć, ciemiężyciel. Prasłowo; tak samo powszechnie; jest u Czechów i tiemeno; brak dalszych odpowiedników.
ciemny, p. ćma.
cienki (cieńki), cienko, wycieńczyć, cienkusz, cieniutki, i liczne inne zdrobniałe, ale cienki samo już takiem było. Prasłowo; na Rusi z twardą półgłoską, tonkij (różnica taka bynajmniej nie wyjątkowa); cerk. tĭnŭk (ale pierwotne tĭn- jeszcze w is-tĭn-iti, ‘ścieńczyć’, tĭnost’, cienkość’), słowień. teniti, ‘rozcieńczać’, serb. tanak, czes. tenký. Lit. tenwas, tęwas, ‘cienki’, indyj. tanu- i tanuka- (‘cienki’), ‘drobny’, grec. tanaos, ‘rozciągły’, łac. tenuis, ‘cienki’, niem. dünn: do *tinō, ‘rozciągam’; p. cięciwa.
cień, 2. przyp. cieniu (męsk.) i cieni (żeńsk.), ocieniać, cienisty, »cieniów naczynili«, biblja (»gaje«, Leopolita), ale obok tego był ścień: jeszcze w psałterzu »zaścienił jeś«, (»zasłoniłeś«, puław.); a u innych Słowian i sień, co u nas już tylko ‘sionkę’ znaczy, p. sień. Troista postać: cień, ścień, sień dowodzi nagłosowego pierwotnego sk-, więc jest to grec. skia, ‘cień’, skēnē, ‘namiot’ (sień). W dawnym języku cienie, ‘kształty’, np. w Myślistwie Ptaszem podchodzi się ptaków cieniami (koni itp.); cienie, ‘wieże’ w opisie herbowym 15. w. U innych Słowian: cerk. czes. stěń, łużyc. sćen, serb. stijenje, ‘knot’; cerk. sěń, serb. sjen, ‘cień’, zasjena, ‘mamidło’, sjenica, ‘altana’, łużyc. seń, ‘cień’; cerk. těnja, rus. tień, ‘cień’. Urobienia: cieniować i inne.
ciepły, ciepło, ciepłota, cieplice, cieplarnia, cieplik; prasłowo; powszechne, z tą jedynie różnicą, że obok ciep- występuje top-, co się nieraz zdarza, a więc cerk. topł obok tepł, Toplica i Teplice, rus. topit’, ‘palić’, u nas tylko ‘topić’ (kruszce): u Czechów topiti ma, jak na Rusi, oba znaczenia. Brak tego prasłowa w lit.; ind. tapati, ‘grzeje’, ‘pali’, tapas-, ‘gorąco’, tāpajati, ‘ogrzewa’, awest. tāpajeiti, łaciń. tepēre i tepidus, o ‘letniem’. Inne ciep-, paciep, p. ciupać.
